*استاد مریم پورحسینی
آیات قرآن کریم با بیان موضوعات مختلف، هدفی مشترک را دنبال می‌کند؛ این هدف، هدایت انسان است. در این راستا برخی از آیات به بیان احکام شرعی پرداخته‌است و بخشی دیگر معارف الهی را بازگو می‌کند، تعدادی نیز آموزه‌های اخلاقی و تربیتی را یادآور می‌شود و شمار قابل توجّهی، سرگذشت جوامع پیشین، رویدادهای معاصر نزول قرآن و گاه حالات افرادی معیّن را گزارش می‌کند.
در این میان تعدادی از آیات قرآن به مباحث توحیدی می‌پردازد و خداشناسی را با براهینی هم‌چون برهان محبّت، تمانع، حدوث و امکان و… مطرح می‌نماید که علمای کلام اسلامی از این دسته آیات بهره‌های فراوانی برده‌اند.
علاوه بر این دسته آیات، شمار فراوانی از آیه‌های قرآن کریم با تصریح بر اوصاف خداوند و اسماء حسنای الهی به پایان رسیده است.
دعای جوشن کبیر که متنی سراسر خداشناسی و توحید ناب است علاوه بر اثرپذیری واژگانی از قرآن کریم، دارای فرازهایی است که به طور مستقیم از آیات قرآن کریم برخاسته است(نظیر فراز ۶۹ دعای جوشن کبیر).
به طور مسلّم بررسی محتوایی این دعا و تطبیق مفردات و عبارات آن با قرآن کریم بر معرفت و خداشناسی ما می‌افزاید؛ نوشتار حاضر درصدد بیان گوشه‌ای از این تجلّی است.
معرّفی دعا
این دعا را امام سجّاد(علیه‌السّلام) از پدر بزرگوارش از رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل کرده است درباره‌ی شأن ورود این دعا آمده است: در یکی از جنگ‌ها رسول خدا(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) زره و جوشن سنگینی بر تن داشت که سبب آزار آن حضرت می‌شد. پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) به درگاه خدا دعا کرد تا آن که جبرئیل نازل شد و گفت خداوند به تو سلام می‌ساند و می‌فرماید: این زره سنگین را از تن خارج ساز و در عوض این دعا را بخوان که برای تو و امت تو امان و حرزی خواهد بود (بحارالانوار،ج ۹۱، ص ۳۸۲). علّامه مجلسی این دعا را از اعمال شب های قدر دانسته است که سه بار یا حدّاقل یک بار در ماه رمضان آن را بخوانند (همان).
استحباب خواندن این دعا در شب اوّل ماه رمضان نیز وارد شده است. مَنْ دَعَا بِهِ بِنِیَّهٍ خَالِصَهٍ فِی أَوَّلِ شَهْرِ رَمَضَانَ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَى ثَوَابَ لَیْلَهِ الْقَدْر (همان).
گویا میهمانان ضیافت الهی با خواندن دعای جوشن در شب اول ماه رمضان زرهی را بر تن می‌کنند که در امان پروردگار قرار می‌گیرند.
فضلیت دعا
امام حسین(علیه‌السْلام) نسبت به این دعا می فرمایند:« أَوْصَانِی أَبِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه‌السّلام) وَصِیَّهً عَظِیمَهً بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ حِفْظِهِ وَ قَالَ لِی یَا بُنَیَّ اکْتُبْ هَذَا الدُّعَاءَ عَلَى کَفَنِی وَ قَالَ الْحُسَیْنُ ع فَعَلْتُ کَمَا أَمَرَنِی أَبِی»؛ پدرم امیرالم‍ؤمنین، علیبنابیطالب(علیه‌السّلام) مرا نسبت به دعای جوشن کبیر سفارش فراوان و مهمّی کرد که آن را حفظ کرده خوب نگه داریم و به من فرمود: «ای پسرم! این دعا را بر روی کفن من بنویس و من به سفارش پدر عمل کردم (فرهنگ سخنان امام حسین(علیه‌السْلام)، ص ۳۲۱).
در نقلی دیگر آمده است هر کس آن را بخواند و از منزل خارج شود، یا آن را همراه خویش داشته باشد(و در روح خود پیاده کند) اهل بهشت است و خداوند توفیق انجام اعمال صالح را به وی عنایت می‌کند (مفاتیح نوین، ص ۱۶۲).
علّامه مجلسی در فضایل این دعا یادآور می‌شود که خداوند دو ملک را بر او موکّل می‌کند که از معاصی او را حفظ نمایند… و همچنین فضایل فراوان دیگر که علاقمندان به منبع مورد نظر مراجعه نمایند.
توسّل به مقام ربوبیت پروردگار
گرچه معروف است که این دعا، صد فصل دارد و هر فصل آن، شامل ده اسم از اسمای الهی است که مجموعاً یک هزار اسم از اسمای پر معنای خداوند است، ولی با دقّت روشن می‌شود که هزار و یک اسم می‌باشد زیرا بند ۵۵ مشتمل بر ۱۱ اسم الهی است. مرحوم مجلسی (رحمه الله‌علیه) متذکّر می‌شود که در اوّل هر فصلی بسم الله گفته شود و در آخر آن سُبْحَانَکَ یَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ خَلِّصْنَا مِنَ النَّارِ یَا رَب تکرار گردد. به عبارت روشن، خواننده‌ی این دعا صد مرتبه برای رهایی از آتش به مقام ربوبیت پروردگار متوسّل می‌شود. همان مقامی که به تصریح قرآن کریم انبیاء الهی به آن متوسّل شده‌اند لوط پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) رَبِّ نَجِّنی وَ أَهْلی مِمَّا یَعْمَلُون (شعراء، ۱۶۹) بارالها من و اهل بیتم را نجات بخش.
موسی کلیم الله نیز در خروج از مصر میگوید: رَبِّ نَجِّنی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمین (قصص، ۲۱) بارالها مرا از شرّ این قوم ستمکار نجات بده.
تأثیر پذیری واژگانی دعای جوشن کبیر از قرآن کریم
اسماء حسنای الهی که در قرآن کریم برای ذات اقدس الهی به کار رفته است نظیر الله، رحمن، رحیم، کریم، علیم، حکیم، حلیم، قاهر، قهار، ولی، قادر، خالق، خبیر، حی، قیوم، حمید، مجید، شهید و… در این دعای شریف آمده است. اوّلین فراز دعای جوشن کبیر در این بخش بیشترین تطبیق را با آیات قرآن دارد زیرا می‌فرماید: «اللّهم انّى أسئلک باسمکیا الله یا رحمن، یا رحیم یا کریم… .
در واقع دعای جوشن کبیر با جامع ترین اسم از اسماء حسنای الهی(الله) آغاز شده است و به دنبال آن رحمانیت و رحیمیت پروردگار مطرح گردیده است.
اسماء حسنی و برترین صفات مخصوص خداوند است فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى (اسراء، ۱۱۰)
چون از سویی خدا و کمالاتش بی‌نهایت است و از سوی دیگر عقل و کلمات انسان محدود، بهترین راه آن است که خدا را به نامهایی بخوانیم که از خود او و قرآن گرفتهایم و گرنه انسان ممکن است به انحراف افتد و اسمهای نامناسب برای خدا بتراشد. و باید دانست در همه‌ی نامهای خدا، بهترین معانی و مقدّس‌ترین مفاهیم به کار رفته است(تفسیر نور، ج ۷، ص ۱۳۳).
تجلّی قرآن در عبارات دعای جوشن کبیر
بی گمان بسیاری از عبارات فرازهای دعای جوشن کبیر برخاسته از آیات قرآن کریم است. زمزمه کنندگان این دعای شریف با صدا زدن پروردگار در بسیاری جملات گویا آیات قرآن کریم و وعدههای پروردگار را در جان خود جاری می‌کنند. شرح هر یک از این عبارات با تفسیر آیات مربوط به آن امکان پذیر است.
برای نمونه به مواردی از آن اشاره می‌شود:
یَا مُجِیبَ الدَّعَوَات؛اجابت کننده‌ی دعاها؛ با عبارت قرآنی ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُم (بقره، ۱۶).
ِ یَا قَابِلَ التَّوْبَات؛ پذیرندهی توبهها با آیه‌ی قرآن در سوره‌ی توبه که می‌فرماید: أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبادِه(توبه، ۱۰۴).
یا مَنْ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِه؛ ای که رعد به ستایش او غرّش زند)؛ با جمله‌ی قرآنی وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِه (رعد، ۱۳).
یَا غَفَّارَ الذُّنُوب؛ ای بسیار آمرزنده‌‌ی گناهان؛ با عبارت قرآنی إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعا (زمر، ۵۳).
یَا مُجِیبَ دَعْوَهِ الْمُضْطَرِّین؛ ای اجابت کننده‌ی دعای درماندگان؛ با آیه‌ی شریفهَّ أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوء (نمل، ۶۲).
یَا مَنْ هُوَ خَالِقُ کُلِ شَیْء ای که آفرینندگی هر چیز اوست… با جمله‌ی قرآنی اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْء (رعد، ۱۶).
یَا مُوفِیَ العَهد ای وفادار به پیمان؛ با آیه‌ی شریفه‌ی وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّه (توبه، ۱۱۱)
یَا شَدِیدَ النَّقِمَات ای سخت گیرنده‌ی انتقامها؛ با عبارت قرآنی
وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقام (مائده، ۹۵)
ِ یَا مَنْ کُلُ شَیْءٍ یُسَبِّحُ بِحَمْدِه ای که هر چیز به ستایش او تسبیح گوید؛ با مطلب آیه‌ی شریفه‌ی وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِه (اسراء، ۴۴).
یَا مَنْ لَا مَفَرَّ إِلَّا إِلَیْه ای که گریزگاهی نیست جز به سوی او؛ با این آیه که می‌فرماید: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذیرٌ مُبین (زاریات، ۵۰).
یَا مَنْ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثى ای که آفرید دو جفت نر و ماده؛ با آیه‌ی شریفه که می‌فرماید: وَ أَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثى (نجم، ۴۵).
یَا مَنْ لَا تُحْصِی الْعِبَادُ نِعَمَه ای که بندگان شماره نعمتهایش را نتوانند؛ با سخن خداوند که می‌فرماید: إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها… (ابراهیم، ۳۴).
یَا مَنْ خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاه ای که آفریدی مرگ و زندگی را با آیه‌ی شریفهای که می‌فرماید: الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاه (تبارک، ۲).
یَا مَنْ رَحْمَتُهُ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِین؛ ای کسی که مهرش پیرامون نیکوکاران است با عبارت قرآنی إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنین…(اعراف،۵۶) … و موارد بسیار دیگر که با تدبّر در دعای شریف و قرآن‌کریم میتوان به آن دست یافت.
تجلّی قرآن در فرازهای دعای جوشن کبیر
چندین فراز از این دعای شریف بیشترین ارتباط را با آیات قرآن در ذهن خواننده ایجاد می‌کند از جمله فراز ۲۶ که می‌فرماید: یَا رَبَ الْبَیْتِ الْحَرَام، ِیَا رَبَ الرُّکْنِوَالْمَقَامِ یَا رَبَّ الْمَشْعَرِالْحَرَام … که به ترتیب با آیات مائده ۹۷ که می‌فرماید: جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرام و در سوره‌ی بلد آیه ۱ که خداوند به این شهر قسم یاد می‌کند: لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَد… و با آن چه که در سوره‌ی آل عمران آیه ۹۷ خداوند می‌فرماید: فیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهیم
و هم چنین مشعر الحرام در قرآن کریم در سوره‌ی بقره آیه۱۹۸ بدان اشاره شده فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرام… .
دیگر از فرازهایی که بخشی از آن مستقیم به آیه‌ی قرآن اشاره می‌کند فراز پنجاهم دعای شریف که برگرفته از آیاتی از سوره‌ی توحید است: لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ ، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَد.
و همچنین فراز ۶۸ این دعا که از جملات دهگانه‌ی آن در واقع ۹ جمله مروری بر بخشی از سوره‌ی نباء است: یَا مَنْ جَعَلَ الْأَرْضَ مِهاداً یَا مَنْ جَعَلَ الْجِبالَ أَوْتاداً یَا مَنْ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً یَا مَنْ جَعَلَ الْقَمَرَ نُوراً یَا مَنْ جَعَلَ اللَّیْلَ لِباساً یَا مَنْ جَعَلَ النَّهارَ مَعاشاً یَا مَنْ جَعَلَ النَّوْمَ سُباتا: مگر ما نبودیم که زمین را برای شما قرارگاه و محل آرامش ساختیم تا بتوانید در آن تصرّف کنید؟ مگر کوهها را میخهای زمین نساختیم تا زمین از تکانها به دور باشد؟ ما شما را جفت جفت از نر و ماده آفریدیم تا سنّت ازدواج در میان شما جریان یابد و در نتیجه نوع بشر تا روزی که خدا خواسته باشد باقی بماند(خلاصه‌ی تفاسیر المیزان و نمونه، ص ۱۵۱۰).
گفتنی است که این فراز شریف با جمله‌ی یَا مَنْ جَعَلَ النَّارَ مِرْصَادا به پایان میرسد که در واقع به کمینگاه آتش در سر راه همه‌ی بندگان خدا اشاره دارد.
در یک نگاه کلّی دعای جوشن کبیر مشتمل بر غضب و رحمت پروردگار است. اسماء حسنای الهی چون رحمان، رحیم، غافر، کریم… خواننده را به سوی رحمت خداوند میخواند و با عباراتی هم چون غَافِرَ الْخَطِیئَات، ما حى السّیّئات، مُضْعِّفَ الْحَسَنَات، خَیْرُ النَّاصِرِین و غفّارالذنوب جان را با نسیم دل‌نواز مهربانی و رأفت پروردگار نوازش میدهد. امّا در کنار آن نامهایی هم‌چون قهار، قاهر، شدید، حبیب و رقیب، خوف الهی را در قلب بیدار می‌نماید کسی که در پای سفره‌ی توحیدی جوشن کبیر مینشیند هرگز نمیتواند عبارات یَا مَنْ هُوَ سَرِیعُ الْحِساب، ِ یَا مَنْ هُوَ شَدِیدُ الْعِقابِ، را بخواند و از ترس عظمت پروردگار صورت و سیرت را با زلال اشک شستشو ندهد. چرا که میداند خداوند به تمامی احوالات او آگاه است، یا علّام الغیوب!
