اصلاح اقتصادی؛ اصلاح اعتقادی

تضاد فرهنگ مصرف گرایی با اقتصاد مقاومتی/*مریم وفادار

مطابق دیدگاه اسلام انسان امانت‏ دار نعمات الهی است. استفاده‏ی صحیح از نعمت‏ های الهی، از بزرگ‏ترین دغدغه‏ های پیشوایان دین بوده است؛ از این روست که در سیره‏ ی مصرفی اهل بیت دوری از اسراف و قناعت در مصرف، از اصول مورد تأکید ایشان بوده است. چنان‏چه حضرت علی (علیه‏ السّلام) می‌فرمایند : « کُلُّ مَا زَادَ عَلَى الِاقْتِصَادِ إِسْرَافٌ»؛ هر چه بیشتر از نیاز باشد اسراف است (غررالحکم و دررالکلم، ج۶ ، ص۵۲). یا حضرت رسول اکرم (صلی‏ الله ‏علیه‏ وآله) می‏فرمایند: «الْقَنَاعَهُ مَالٌ لَا یَنْفَدُ»؛ قناعت مالی است که تمام نمی‏شود (مشکوه الأنوار، ص۱۲۲).

این در حالی است که پیروان ایشان در کشور اسلامی ایران امروزه گرفتار اسراف و تبذیر در مصرف‏ گرایی شده اند. به طور مثال در کشور ما ۷۰ درصد بیشتر از الگوی جهانی آب مصرف می‏شود و یا در مصرف سوخت، ایران در مقایسه با میانگین جهانی ۴ تا ۵ برابر بیشتر سوخت مصرف می‏کند به طوری که هم اکنون ۹۰ درصد سوخت جهان در ایران توسط تنها یک درصد جمعیت جهان مصرف می‏گردد و یا ایران نوزدهمین کشور پر مصرف برق در دنیا است (مؤسسه مارکت اوراکل).

مردم طبق دستور اسلام بر مال خود تسلّط دارند ولی این تسلّط به این معناست که در چارچوبی که اسلام اجازه داده است آزادی تصرف داشته باشند و نه بیشتر (مقدمه ‏ای بر جهان‏ بینی اسلام، ص۱۲۱).

حضرت علی (علیه ‏السّلام) فرموده است: «هر که ثروتی دارد مبادا آن را تباه کند؛ زیرا صرف کردن بی‏مورد آن، ریخت و پاش و اسراف است. این کار او را در میان افراد کوته‏ بین بلند آوازه می‏کند امّا در نزد خدا، بی‏ مقدار می‏سازد».

مصرف‏ گرایی و زیاده‏ روی در مصرف، مشکلات اقتصادی بسیاری برای جامعه ایجاد می‏کند. مشکل اسراف و مصرف‏گرایی آن‏چنان در تار و پود جامعه‏ ی ما ریشه دوانده که صرفه ‏جویی و جلوگیری از اسراف و تبذیر به عنوان یکی از راه‏ حل های اساسی تنظیم اقتصاد جامعه‏ی اسلامی مطرح می‏شود. شهید آیت ‏الله صدر درباره‏ ی اسراف و استفاده از کالاهای تجمّلی می‏ نویسد: «اقتصاد اسلامی با تولید وسایل تجمّلی یا موادی که موجب اسراف‏کاری در جامعه شود شدیداً مبارزه می‏کند و هرگونه حرکت اقتصادی را در این جهت محکوم می‏کند؛ بدین معنی که اولاً لوازم و وسایلی که برای یک زندگی سالم به دور از اسراف و بیهوده ‏کاری لازم است تأمین می‏کند، ثانیاً از تولید وسایلی که موجب انحراف اخلاقی و اسراف‏کاری در جامعه می‏شود جلوگیری شود» (شاخص های اساسی اقتصادی اسلامی، ص۸۷).

در اقتصاد اسلامی علاقه‏ای به تولید کالاهای تجملی ویژه‏ی تفریح و خوش‏گذرانی سرمایه‏ داران و نازپروردگان وجود ندارد، ضمن این‏که تولید، تنها تابع تقاضای بازار هم نیست، بلکه سعی بر این است که مواد حیاتی مورد نیاز توده‏ی مردم تولید گردد و در این زمینه به مقدار تقاضا و شرایط بازار توجّه چندانی نشود.

ازنظر اسلام، ثروت، باید درخدمت رشد و آسایش و رفاه جامعه باشد و به همین جهت گردش و مبادله‏ ی آن را واجب ساخته وجمع‏ آوری و انباشتن پول نقد و طلا و نقره را تحریم کرده است؛ زیرا سبب تعطیلی فعالیت‏ های اقتصادی و از بین رفتن نشاط بازار می‏گردد (سیره‏ی پیامبر (صلی‏ الله‏ علیه ‏وآله) در رهبری و انسان ‏سازی، ص۱۳۱). خدای متعال در آیه‏ی ۳۴ سوره‏ی توبه می‏فرماید: «…وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّهَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ»؛ آنان‏ را که طلا و نقره را بر روی هم انباشته می‏سازند و آن را در راه خدا انفاق نمی‏کنند به عذابی دردناک بشارت ده».

در واقع دین مبین اسلام آن چه را در راه خدا مصرف شود، هر چند زیاد باشد اسراف نمی‏داند و آن‏چه را در معصیت خدا استفاده گردد، هر چند ناچیز باشد اسراف می‏داند.

از دیدگاه قرآن، اسراف یکی از نکوهیده ‏ترین کارها و حتّی یک عمل فرعونی است؛ می‏فرماید: «وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفین»؛ در حقیقت فرعون در آن سرزمین  برترى‏جوى و از اسراف‏کاران بود (یونس/۸۳). علاوه‏بر‏آن قرآن کریم مسرفین را یاران آتش خوانده است: «وَ أَنَّ الْمُسْرِفینَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ»؛ اسراف‏ کنندگان همدمان آتشند (غافر/۴۳).

امروزه اسراف و تبذیر به صورت عرف و عادت و گاه یک ارزش درآمده است. از این رو، تغییر زیرساخت‏ های عرفی، اخلاقی و فرهنگی جامعه یکی از بهترین عوامل برای نابود کردن اسراف به شمار می‏آید که آن هم در گرو درک صحیح این مشکل است.

این در حالی است که دولت مصرف‏ کننده‏ی بخش عظیمی از امکانات است که صرفه ‏جویی در این امکانات به نوبه ‏ی خود می ‏تواند تأثیر مثبتی بر ساختار اقتصادی کشور داشته باشد؛ به همین علّت نخستین گام برای صرفه‏ جویی باید از همین جا شروع شود. دولت نه تنها می‏تواند با صرفه‏ جویی و ایجاد الگوی مصرف صحیح برای رشد اقتصاد ملی گام بردارد و روند توسعه را ادامه دهد، بلکه به عنوان الگویی برای ملّت تأثیر زیادی در صرفه‏ جویی خواهد داشت.

دولت به عنوان نهاد اداره‏ کننده‏ی کشور باید از تمام راهکارهای موجود و منطقی به منظور بهینه‏ سازی مصرف و افزایش کارآیی در بخش ‏های مختلف جامعه کمک بگیرد (اصلاح الگویی مصرف در مسائل اقتصادی، فصلنامه پیام، ص۱۷۹و ۱۸۳). چنان‏که امام علی (علیه ‏السّلام) می‏فرماید: «لَا فَقْرَ مَعَ حُسْنِ تَدْبِیرٍ»؛ با برنامه ‏ریزی صحیح فقر پدید نمی‏آید (غررالحکم و دررالکلم، ح۱۰۹۲۰).

از نظر اسلام و قرآن، اقتصاد و ثروت هر شخص و جامعه ‏ای در گروی آن است که وی مایه‏ی قوام خود را دریافته باشد؛ از این رو خداوند در آیه‏ی ۵ سوره‏ی نساء از واگذاری ثروت به دست نااهلان و سفیهانی که نمی‏دانند از داشته‏های خویش چگونه استفاده کنند برحذر می‏دارد.

در همین راستا حضرت علی (علیه ‏السّلام) پس از بازگشت از جنگ صفین در وصیت‏نامه‏ ی خود نسبت به اموال شخصی‏شان و ضرورت حفظ این اموال برای مسلمانان تأکید می‏کنند. از نظر ایشان مدیریت اموال اقتصادی باید به اهل آن سپرده شود (رک: نهج البلاغه، نامه ۲۴).

پیامبران الهی همواره این مأموریت را داشته اند که به معیشت مردم توجّه کنند و حتّی برخی از پیامبران چون حضرت شعیب و حضرت یوسف (علیهما‏السّلام) مأموریت داشته ‏اند تا به اصلاح روابط اقتصادی جامعه، هم پای اصلاح اعتقادات مردم بپردازند و حتّی برای هدایت و اصلاح الگوهای اقتصادی خود زمام مدیریت اقتصادی را در دست گیرند (رک: اعراف/۸۵؛ شعراء/۱۸۳- ۱۷۷؛ یوسف/۵۵ – 47)؛ لذا از آیات چنین برداشت می‏ شود که هر کس و یا هر جامعه ‏ای اگر بخواهد به رستگاری و سعادت دست یابد می‏باید در کنار اصلاح اعتقادات، به اصلاح امور اقتصادی خود نیز بپردازد (اصلاح الگوی مصرف در پرتو فرهنگ اسلامی، فصلنامه پیام، شماره۱۲، ص۴۲).

چرا که مسأله‏ی مهم این است که باید شرایط زندگی و اقتصادی مردم از هر جهت سالم باشد تا زمینه‏ی معقول و عادلانه‏ای برای شکوفایی و رشد استعدادها فراهم شود و همه بتوانند در خور توانشان فعّالیت کنند و استعدادهای خویش را به کار گیرند و به تناسب توان و تلاش خود از مواهب خلقت بهره مند شوند (اخلاق عملی، ص۶۶۱).

 ضمن این‏که با بهره‏ برداری از تلاش خود می‏توانند جامعه را از وابستگی نجات بخشند؛ چنان‏که آیت ‏الله جوادی آملی تلاش و کوشش در رهایی نظام اسلامی از وابستگی و حفظ از تهاجم را امری اخروی می ‏دانند و می‏ فرمایند: «کسی که تلاش و کوشش می‏کند تا نظام اسلامی را از وابستگی به بیگانه برهاند یا کشورش را از تهاجم بیگانگان نجات دهد و یا برای حفظ حیثیت خود و عائله‏اش، کوشش اقتصادی دارد عصاره‏ی این‏ها آخرت است نه دنیا» (مراحل اخلاق در قرآن، ص۱۴۱-۱).

بنابراین در جامعه‏ی اسلامی ما نیز اقتصاد باید به حدی از رشد خود برسد که به چشم ‏انداز کلان خود در اقتصاد مقاومتی نایل گردد؛ چنان‏که رهبر معظم انقلاب می‏فرمایند: «اقتصاد مقاومتی یک شعار نیست، یک واقعیت است» و یا می‏فرمایند: «اقتصاد مقاومتی یعنی اقتصادی که به یک ملّت امکان می‏دهد و اجازه می‏دهد که حتّی در شرایط فشار هم رشد و شکوفایی خودشان را داشته باشند» (بیانات رهبری در دیدار دانشجویان، شانزدهم مرداد ۹۱). ایشان هم‏چنین می‏ فرمایند: «اقتصاد مقاومتی یعنی اقتصادی که همراه باشد با مقاومت در مقابل کارشکنی و خباثت دشمن» (رهبری در دیدار جمعی از پژوهشگران شرکت‏ های دانش بنیان، هشتم مرداد ۹۱).

که البتّه باید گفت برای کشور ما رسیدن به اقتصاد مقاومتی با بودن الگوهای عملی در زندگی پیشوایان دین، کار سختی نیست؛ از جمله حضرت علی (علیه السّلام) که توانستند در کمتر از ۵ سال حکومت خویش، نظام آلوده‏ی اقتصاد را در جامعه‏ ای مریض سامان بخشند.

 به طور مثال احتیاط حضرت در مصرف بیت ‏المال از نمونه ‏هایی است که می‏ تواند تذکری برای صاحب‏ منصبان در جهت استفاده‏ی صحیح در مصرف باشد چرا که اسراف و استفاده‏ی ناصحیح بیت‏ المال به مراتب بدتر از کاربرد اموال شخصی در این مسیر است. در یکی از شب‏ های آغازین خلافت، امام علی (علیه ‏السّلام) چراغی را در اتاق بیت‏ المال روشن کرده و مشغول محاسبات لازم بودند که طلحه و زبیر وارد شدند. سلام کرده و گفتند: با شما کاری داریم. امام فرمودند: آیا مربوط به حکومت و امور مسلمین است یا به امور شخصی شما ارتباط دارد؟ پاسخ دادند: امور شخصی خودمان است. امام علی (علیه ‏السّلام) چراغی را که از بیت‏المال در مقابلش روشن بود خاموش و چراغ دیگری را روشن کرد. پرسیدند: چرا این‏گونه عمل کردی؟ حضرت فرمودند: روغن چراغی که روشن بود از بیت‏المال بود و کار شما شخصی است، روا نیست که روغن چراغ بیت‏المال در مصارف شخصی قرار گیرد؛ امّا روغن این چراغ از اموال شخصی من است حال هر مقدار که می‏ خواهید از مسائل شخصی بگویید. طلحه و زبیر به یکدیگر نگاه کردند و گفتند: برویم این مرد به راه دین می‏رود و با ما معامله ‏ای نخواهد کرد (مناقب، ج۲، ص۱۱۰).

امام علی (علیه ‏السّلام) برای این‏که خود و زن و فرزندان ایشان محتاج به دیگران نباشند به کار و تولید به خصوص به کشاورزی و درختکاری اهمیّت زیادی می‏دادند. روزی یکی از افراد مدینه، حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‏ السّلام) را دید که دو کیسه‏ی بزرگ بر قاطر نهاده و خود بالای آن نشسته به بیابان می ‏رود. پرسید این‏ها چیست که بر روی آن‏ها نشسته‌ای؟ امام علی (علیه‏ السّلام) پاسخ داد: «مِأهَ الفُ غَذقٍ»؛ انشاءالله اگر خدا بخواهد صد هزار درخت خرماست (وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵، حدیث۲).

یعنی حضرت علی (علیه ‏السّلام) و خانواده آن یگانه رهبر معصوم پس از مصرف خرما هسته ‏های آن را جمع ‏آوری می‏کردند و سپس در باغات و زمین‏ های آماده می‏ کاشتند. هم صرفه‏ جویی در مصرف بود و هم در تولید (همان، ص۲۴).

و نیز حضرت در نهی از اسراف در جایی دیگر، حسن بصری که یکی از منافقان بود، در کنار شط فرات کنار حضرت امیر(علیه‏ السّلام) بود ظرفی پر از آب کرد و مقداری از آن را خورد و بقیه را روی زمین ریخت. حضرت به او فرمودند: «اسراف کردی آب را روی آب یا در پای درختی یا گلی می‏ریختی» (انوار نعمانیه، ص۲۲۶ ).

بنابراین با توجّه به آن‏چه بیان شد باید به دنبال اقتصادی ایده ‏آل بود که هم اسلامی باشد و هم ما را به جایگاه اقتصاد اول منطقه برساند، اقتصادی که برای جهان اسلام الهام ‏بخش و کارآمد بوده و زمینه ‏ساز تمدن بزرگ اسلامی باشد. حال تو خود حدیث مفصّل بخوان از این مجمل.

 منابع:

۱-    محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، دفتر تبلیغات، قم، ۱۳۶۶.

۲-   شیخ ابوعلی، فضل بن حسن بن فضل بن حسن طبرسی، مشکوه الأنوار، ۱۳۷۰ق.

۳-  سید محمد باقر صدر، شاخص‏های اساسی اقتصادی اسلامی، ترجمه فخرالدین شوشتری، ۱۳۵۹.

۴-   سالم اصفار، سیره پیامبر (صلی‏الله‏علیه‏وآله) در رهبری و انسان‏سازی، ترجمه غلامحسین انصاری، بی‏تا.

۵-    غلامرضا کاظمی، نقش اصلاح الگویی مصرف در مسائل اقتصادی، فصلنامه پیام، واحد مشهد، ۱۳۸۹.

۶-   غلامرضا عنایتی، اصلاح الگوی مصرف در پرتو فرهنگ اسلامی، نازنین شیرزادخان، فصلنامه پیام، ۱۳۸۹.

۷-   مهدوی کنی، اخلاق عملی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۲.

۸-    عبدالله جوادی آملی، مراحل اخلاق در قرآن، مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۸.

۹-   ابن شهر آشوب علامه، مناقب، قم، ۱۳۷۹ق.

۱۰- محمد بن حسن حرعاملی، وسائل الشیعه، انتشارات مکتبه الاسلامیه.

۱۱- جزائری ، انوار نعمانیه، مترجم: زین العابدین بن حسن رضوی خوانساری، تهران، شرکت سهامی طبع کتاب.