سفارش به نیکی­ ها (قسمت دوم)

باز شناسی معروف و منکر در کلام امام رضا (ع )/ مائده رضایی

فقه اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) تنها فقه راستین و مبیّن احکام واقعی اسلام ناب محمّدی است. امّا پس از ماجرای سقیفه­ی بنی ساعده و در پی تغییر جریان امامت که مراجعه به اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) ممنوع شد، جامعه­ ی اسلامی در مسیر اجرای احکام دین، دچار انحراف و پراکندگی گردید و مذاهب تفسیری و فقهی بریده از ثقل اصغر (اهل‌بیت) پدیدار گشتند و در پی آن بدعت‌ها در احکام و عقاید ظهور کرد. مانند مذاهب فقهی چهارگانه ­ی اهل سنّت که درست در مقابل پیشوایان فقه جعفری امام صادق (علیه‌السّلام) قرار گرفتند (گرجی، ص۱۱۷). لذا ائمّه (علیهم‌السّلام) از جمله امام رضا (علیه‌السّلام) نسبت به تبیین صحیح احکام و فروع دین اهتمام خاصّی ورزیدند.در شماره قبل بحث اصول دین را بیان نمودیم در این شماره به  فروع دین و احکام منقول از  نگاه امام رضا (علیه السلام) می‌پردازیم.   

احادیث امام رضا (علیه‌السّلام) بسیارند (عطاردی، ج۲، ص۴۲۵-۱۳۷) امّا در این مقاله به اختصار برخی از آن­ ها را از نامه ­ی جوامع شریعت به ترتیب ابواب فقهی نقل می‌کنیم:

* واجبات فقهی (فروع دین)

۱. طهارت

الف. وضو: امام رضا (علیه‌السّلام) دستور وضو را مطابق قرآن توصیف می‌کنند: «الْوُضُوءُ کَمَا أَمَرَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ وَاحِدٌ فَرِیضَهٌ وَ اثْنَانِ إِسْبَاغٌ وَ مَنْ زَادَ أَثِمَ وَ لَمْ یُؤْجَرْ»؛  وضو آن­طور که خداوند در کتابش [قرآن] فرمان داده، شستن صورت و دستان، مسح سر و پاها، یک بار شستن واجب و بار دوم مستحب و بیشتر از آن گناه و بدون پاداش است (حرّانی، ص۴۳۹).

این در حالی است که فقهای اهل سنّت سه بار شستن را جایز می‌دانند (طوسی، ج۱، ص۸۰).

امام در ادامه مبطلات وضو را برمی‌شمرند: گاز [معده و روده]، ادرار، مدفوع، خوابیدن و جنابت (حرانی، ص۴۳۹). امّا اکثر اهل سنّت تنها خوابیدن درازکش را مبطل می‌دانند، ولی خوابیدن در حال ایستاده یا رکوع یا سجود حتّی اگر شخص به خواب عمیق فرو رود [و در آن حال گاز از روده‌اش خارج شود] باز هم وضویش صحیح می‌ماند؛ مگر این­که یقین به عروض حدث پیدا کند (طوسی، ج۱، ص۱۰۸).

امام رضا (علیه‌السّلام) مسح بر جوراب و کفش را باطل و مخالف با فرمان خدا و رسول و قرآن می‌دانند و چنین وضویی را پذیرفته و جایز نمی‌دانند. دلیلشان نیز عمل رسول خدا در ترک مسح بر کفش پس از نزول سوره مائده است (حرّانی، ص۴۳۹).

ب. غسل: امام رضا (علیه‌السّلام) در جوامع شریعت به برخی از غسل‌های واجب و مستحب اشاره می‌کنند و از میان مستحب‌ها برخی را به دلیل اهمّیّت و آثار فردی و اخرویشان در کنار غسل‌های واجب برمی‌شمرند.

غسل‌های واجب عبارتند از: جنابت، احتلام (رؤیای آمیزش جنسی)، حیض و مسّ میت. مهم­ترین غسل‌های مستحب عبارتند از: جمعه، فطر و قربان، ورود به مکّه و مدینه، زیارت، احرام، روز عرفه،‌ شب‌های اوّل، نوزدهم، بیست­و­یکم و بیست­و­سوم ماه رمضان (حرّانی، ص۴۳۹).

حضرت به احکام حائض نیز اشاره می‌کنند که اقلّ آن ۳ و اکثرش ۱۰ روز بوده و زن نباید در این مدّت نماز و روزه به جا آورد و پس ازاتمام باید غسل و فقط روزه‌ها را قضا کند (همان، ص۴۴۱).

۲- نماز

نماز کامل‌ترین شکل اظهار بندگی در برابر خداست که آثار بسیاری برای نمازگزار دارد. مهم‌تر از همه یاد خداست؛ چنان­که قرآن کریم می‌فرماید: «نماز انسان را از گناهان بزرگ و آشکار و زشتی‌ها باز می‌دارد و بدون شک یاد خدا بزرگ‌تر و مهم‌تر است» (عنکبوت/۴۵).

نماز به دو نوع واجب و مستحب تقسیم می‌شود، نمازهای واجب در کلام امام رضا (علیه‌السّلام) عبارتند از:

الف.  نمازهای شبانه ­روز: ظهر و عصر و عشاء هر کدام ۴ رکعت، مغرب ۳ و صبح ۲ رکعت.

نمازهای نافله­ ی شبانه­ روز مجموعاً ۳۴ رکعت: ۸ رکعت نافله­ی ظهر، ۸ رکعت عصر، ۴ رکعت مغرب و ۲ رکعت نشسته نافله­ ی عشاست که معادل یک رکعت است، ۸ رکعت نیز هنگام سحر نافله ­ی شب و ۳ رکعت وتر و ۲ رکعت پس از وتر که نافله­ ی صبح است.

از مستحبّات نماز اقامه ی آن در اوّل وقت و به جماعت است که هر رکعت نماز جماعت معادل هزار رکعت فراداست؛ البته نمازی چنین اثری را دارد که امامش عادل و شیعه باشد. (‌حرانی ،ص ۴۳۹ ،۴۴۱ )

امام رضا (علیه‌السّلام) به برخی از احکام نماز چون لباس نمازگزار که نباید از پوست مردار و درندگان باشد، نماز مسافر که باید پس از مسافت ۴ فرسنگ رفت و ۴ فرسنگ برگشت که معادل ۱۲ میل است، کوتاه (شکسته) خوانده شود، نیز اشاره می‌کنند.

احکام دیگر نماز، قنوت‌هاست که در نمازهای صبح، مغرب،‌ عشاء،‌ جمعه و ظهر پس از قرائت و پیش از رکوع، گزارده می‌شود. حکم دیگر نماز آشکار خواندن “بسم الله الرحمن الرحیم“ ابتدای سوره­ ی حمد است.

ب. نماز میّت: امام رضا (علیه‌السّلام) نماز میّت را درست مخالف با دستور اهل سنّت توصیف می‌کنند. به این صورت که شامل ۵ تکبیر بدون رکوع و سجود و سلام است. امام علّت سلام ندادن را عدم رکوع و سجود می‌دانند. حضرت به ادب دفن نیز اشاره می‌کنند که نباید قبر میّت چون کوهان شتر بالا آید بلکه باید چهار گوش ساخته شود (حرّانی، ص۴۳۹-۴۴۰).

۳- روزه

روزه بهترین وسیله­ ی ریاضت و سلطه بر نفس و تقویت اراده است. لذا خداوند بارزترین اثر آن را تقوا می‌داند (بقره/۱۸۳). در دین مبین اسلام بهترین زمان برای روزه مقرّر شده و آن، ماه نزول کتب آسمانی و وقوع شب قدر، شبی که جبران­ کننده‌ی زیان‌های یک عمر طبیعی ۸۰ ساله است. این مقطع زمانی رهاوردهای روزه را صدچندان می‌کند. لذا تعیین اوّل و آخر ماه رمضان از اهمّیّت و حسّاسیت بالایی برخوردار است.

با وجود این خداوند محاسبه­ ی آن را بسیار آسان گرفته به طوری که هر فرد عامی‌ای قادر بر تشخیص زمان آن است و آن رؤیت هلال با چشم طبیعی و بدون نیاز به تجهیزات رصد فضایی است (بقره/۱۸۴). امام رضا (علیه‌السّلام) در راستای قرآن کریم همین روش را برای تعیین آغاز و انجام ماه رمضان اتّخاذ می‌کنند: «وَ یُصَامُ شَهْرُ رَمَضَانَ لِرُؤْیَتِهِ وَ یُفْطَرُ لِرُؤْیَتِهِ»؛ ماه رمضان را باید با دیدن هلالش روزه گرفت و با دیدن هلال [شوّال] افطار کرد (حرّانی، ص۴۴۱). ناگفته نماند که به استناد ادلّه­ی دیگر در این مسأله اختلاف فتوا وجود دارد.

آن حضرت به عدم جواز بدعت اهل سنّت در ماه رمضان اشاره می‌کنند و آن نماز تراویح به جماعت است (همان)؛ البته امام به روزه‌های واجب دیگری نیز در روایات دیگر اشاره می‌کنند (عطاردی، ج۲، کتاب الصوم).

امام از چندین روزه­ ی مستحب نام می‌برند: سه روز در هر ماه و ماه شعبان که به پیروی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) گرفته می‌شود (حرّانی، ص۴۴۱).

۴-مالیات اسلامی

در جامعه­ ی اسلامی مهم‌ترین منابع مالیات، زکات [مال و فطره]، خمس، خراج و… است که پرداختن خمس و زکات طبق نصّ قرآن و سنّت معصومان از جمله امام رضا (علیه‌السّلام) واجب است.

الف. زکات: خداوند در آیات بسیاری التزام به پرداخت زکات را  در کنار نماز  و دوری از کار لغو، شاخصه­ ی انسان باایمان معرّفی می­کند: «قد أفلَحَ المُؤمِنونَ اَلَّذینَ هُم فی صَلاتِهِم خاشِعونَ و الَّذینَ هُم عَنِ اللَّغوِ مُعرِضونَ و الَّذینَ هُم لِلزَّکاهِ فاعِلونَ»؛ مؤمنان رستگار شدند آنانی که در نمازشان فروتنند و آنانی که  از طرب و بیهودگی روی برمی‌تابند و آنانی که زکات ­دهنده‌اند (مؤمنون/۴-۲) و در آیات دیگر به آن فرمان می‌دهد (بقره/۱۱۰،نساء/۷۷ و…) و در آیه‌ای مصارف آن را تعیین می‌کند: «انَّما الصَّدَقاتُ لِلفُقَراءِ وَ المَساکینِ وَ العاملینَ عَلَیها وَ المُؤلّفَه قُلوبُهُم وَ فِی  الرِّقاب وَ الغارِمینَ وَ فی سَبیلِِ اللهِ وَ ابنِ السَّبیلِ فَریضَهً مِنَ اللهِ وَ اللهُ عَلیمٌ حَکیمٌ»؛ زکات،‏ مخصوص فقرا و مساکین و کارکنانی است که برای [جمع آوری] آن زحمت می‏کشند و کسانی که برای جلب محبّتی اقدام می‏‌کنند و برای [آزادی] بردگان و [ادای دین] بدهکاران و در راه [تقویت آیین] خدا و واماندگان در راه؛ [این] یک فریضه­ ی [مهم] الهی است و خداوند دانا و حکیم است (توبه/۶۰).

ب. خمس: امام درباره­ی خمس می­فرماید: «وَاعلَموا انَّما غَنِمتُم مِن شَیءٍ فَأن لِله خُمسُه وَ لِلَّرسولِ وَ لِذِی القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکینِ و ابنِ السَّبیل اِن کُنتُم آمَنتمُ بِاللهِ و ما اَنزَلنا عَلی عَبدِنا یَوم الفُرقانِ یَوم التَّقی الجَمعانِ وَ اللهُ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیر»؛ بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا و پیامبران و ذی‏القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از آن‌هاست) اگر به خدا و آن‌‌چه که‏ بر بنده ­ی خود در روز جدایی (حق از باطل)؛ روز درگیری دو گروه (باایمان، روز جنگ بدر) نازل کردیم، ایمان آورده‏اید و خداوند بر هر چیزی تواناست (انفال/۴۱).

در این راستا امام رضا (علیه‌السّلام)  به بیان نصاب اقلام زکات می‌پردازند و به زکات فطره که به موجب سنّت واجب است، اشاره می‌کنند و شرط مستحقّ زکات مال و فطره را اعتقاد به ولایت و امامت ائمّه می‌دانند (حرّانی، ص۴۴۰-۴۴۱).

ایشان هر مال را تنها یک بار متعلّق خمس می­دانند بر خلاف زکات که مال زکوی در صورت رسیدن به حدّ نصاب، متعلّق زکات قرار می­گیرد (همان،ص۴۴۰).

۵-حج

حج، منظره­ی جهانی توحید، وحدت مؤمنان، عبادت است. کنگره‌ی عظیم و جهانی امّت اسلام و مظهر اقتدار و استواری آنان در راه عقیده­ ی توحیدی و آزمایش اخلاص آنان است. این فریضه احکامی دارد که متأسّفانه مورد تحریف عامّه قرار گرفته‌ است: در کیفیت حجّ افراد و قران،‌ مکان احرام، خصوصیات قربانی، تروک احرام (طوسی، ج۲، ص۲۶۵) و…. اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به ویژه صادقین (علیهم‌السّلام) به تبیین درست مناسک حج همّت گماشتند. در این راستا امام رضا (علیه‌السّلام) نیز احکامی را در این خصوص بیان فرموده‌اند. از جمله:

ـ استطاعت:‌ به موجب آیه­ ی کریمه: «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً»؛ برای خدا، بر مردم حجّ خانه­ ی کعبه واجب است؛ البته کسی که توان راه یافتن به آن را داشته باشد.

امام رضا (علیه‌السّلام) استطاعت را در توشه‌ی سفر و وسیله­ ی سواری می‌دانند.

ـ انواع حج: حج بر سه نوع تمتّع، افراد و قران است که نوع اوّل برای اَفراد خارج از مکّه و قران و اِفراد برای ساکنان مکّه است. لذا امام رضا (علیه‌السّلام) حج افراد و قران با روش اهل سنّت  جایز نمی‌دانند.

ـ احرام: از دیدگاه امام رضا (علیه‌السّلام) احرام پیش از رسیدن به میقات جایز نیست.

ـ نیّت قربت: حاجی همه ­ی مناسک حج را باید به نیّت امتثال امر خدا و نزدیکی به او آغاز نماید و به پایان برساند؛ زیرا خداوند فرمود: «حج و عمره را برای خدا به پایان برسانید» (بقره/۱۹۶).

ـ ویژگی قربانی: قربانی نشانه­ ی اخلاص حاجی در مال است. لذا باید هم­چون هابیل بهترین مال را برگزیند و به معبود پیشکش برد. بعضی از خصوصیات قربانی در صحّت این منسک شرط است مانند کامل بودن اعضای بدن حیوان. لذا حیوانی که اخته شده،‌ مجزی قربانی نخواهد بود.

ـ اعیاد فطر و قربان: مستحبّات بسیاری در این اعیاد وجود دارد از جمله تکبیرهای پنج‌گانه که پس از نمازهای واجب گفته می‌شود (حرّانی، ص۴۴۲ -۴۴۱).

۶-جهاد

جهاد و جنگ در راه خدا مایه­ ی عزّت مسلمانان و ضامن توسعه و گسترش جهانی و حفظ جامعه­ ی اسلامی است. جهاد نزدیک‌ترین راه وصول به بهشت برای همگان اعم از عالم و عامی است. امّا باید با احکام و شرایط خود انجام شود و گرنه هر جنگی از آن آثار برخوردار نیست. جنگ، نظر به بروز خونریزی که در دو جبهه صورت می‌گیرد باید تحت فرماندهی امام عادل صورت گیرد و تنها با این شرط است که کشته­ی این جهاد شهید به شمار می‌رود.

فروع جهاد: مسائلی بر جهاد متفرّع است مانند موارد زیر:

الف.  دفاع از حریم: انسان باید در برابر متجاوز از مال، جان و خانواده­ ی خود دفاع کند. چه متجاوز کافر باشد یا مسلمان و اگر مدافع کشته شود، شهید است.

ب.  تقیه: تقیه سپری برای حفظ جان در حالت ضعف و عدم قدرت بر دفاع است و در واقع تاکتیکی برای دفع حملات دشمن است. نظر به مظلومیت شیعه در طول تاریخ، توصیه‌های بسیای از ائمّه در عمل به تقیه شده است تا حدّی که از امام نقل شده: «تقیه دین من و پدرانم است».

متقی می‌تواند از باب تقیه حتّی قسم بخورد ولی پس از نجات آن را بشکند و طبق آن عمل نکند.

به هر حال امام رضا (علیه‌السّلام) تقیه را در مکان آن واجب می‌دانند (حرّانی، ص۴۴۳-۴۴۲).

ج-امر به معروف و نهی از منکر: درباره­ی اهمّیت و وجوب این فریضه از منظر امام رضا (علیه‌السّلام) در آغاز مقاله مطالبی ذکر شد.

۷-نکاح

ازدواج والاترین نمود فرهنگ اسلامی و ضامن بقای حیات بشری است. در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم بر تشکیل خانواده توصیه‌های اکیدی شده است. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَنْکِحُوا الْأَیامى‏ مِنْکُمْ وَ الصَّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ…»؛ افراد مجرّدتان را به ازدواج درآورید و نیز غلامان و کنیزان درستکارتان را، اگر مستمند باشند خدا آنان را از روزی فزون خود ثروتمند می‌سازد (نور/۳۲).

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز ازدواج را از فرهنگ خود می‌داند و کسی را که از این فرهنگ رو برتابد از خود نمی‌شناسد (کلینی، ج۵، ص۴۹۴).

ازدواج پیشینه‌ای به قدمت ظهور بشر دارد. لذا هر مردمی قوانین خاصّی برای آن وضع کرده بودند که در اسلام برخی از قوانین امضا و برخی رد شد. از جمله ازدواج‌های مخالف احکام اسلام، ازدواج شغار بود که زنی مهریه­ ی زن دیگری قرار می‌گرفت و برعکس (محقّق حلّی، ج۲، ص۳۰۱) در این ازدواج حقوق زنان پایمال می‌شد. لذا اسلام برای حفظ حقوق زن آن را تحریم کرد.

از جمله ازدواج‌های مخالف اسلام ازدواج با محارم نسبی و سببی، با بیش از چهار زن آزاد، جمع میان دو خواهر،  با مطلّقه­ ی ثلاث اهل سنّت؛ ازدواج با کفّار، ازدواج دائم مرد با زن کتابیه و… بود که در مجموع امام رضا (علیه‌السّلام) هرگونه ازدواج مخالف با سنّت را نکاح به شمار نمی‌آورند (حرّانی، ص۴۴۲).

ـ مراسم تولّد نوزادۀاز جمله فروع نکاح، مراسم تولّد نوزاد است که مورد تأکید معصومان (علیهم‌السّلام) قرار گرفته است. امام رضا (علیه‌السّلام) این مراسم را معروف به شمار آورده و می‌فرماید: «عقیقه برای نوزاد پسر و دختر در روز هفتم از شرایع است و روز هفتم موی سر نوزاد تراشیده می‌شود و نوزاد نام­گذاری می‌گردد و در همین روز در برابر وزن موهایش طلا یا نقره صدقه داده می‌شود» (همان).

-­ حجاب: عفّت و پاکدامنی از گرایش­های نهادینه‌ی ذات بشری و برخاسته از شرم و حیای اوست که به این دلیل مورد تأکید اسلام قرار گرفته است. حیا از هر کسی زیبنده­ و از زن زیبنده‌تر است. یکی از جلوه‌های عملی شرم، پوشش و حجاب است که در اسلام بر مرد و زن متناسب با هر جنس واجب شده است. از سیره­ی عملی اهل‌بیت پوشاندن بدن حتّی هنگام شهادت بوده است (مقرم، ص۲۷۱).

رعایت حرمت زنان نیز مورد تأکید و عنایت آن بزرگواران قرار گرفته است. برای نمونه، درباره­ی رفتار امام رضا (علیه‌السلام) نقل شده که ایشان در مجلسی مردانه نشسته بودند که دختر بچّه‌ای وارد ‌شد. مردان یک به یک او را به آغوش کشیده و بوسیدند. دختر به سمت امام رفت. حضرت از سنّش ‌پرسیدند، پاسخ داد ۵ ساله است. حضرت او را از خود دور کردند (مجلسی، ج۲۰، ص۳۷۱).

امام رضا (علیه‌السّلام) حتّی حجاب کامل کنیزان ام ّولد را واجب می‌دانستند (همان، ص۳۵۴) تا چه رسد به زنان آزاد که حجابشان طبق نصّ قرآن واجب است (نور/۳۱).

البته احکام و آداب نکاح و اولاد بیش از این موارد است که خواننده را به کتاب مسند امام رضا (علیه‌السّلام) (عطاردی، ج۲، ص۲۸۴-۲۵۵) و فقه رضوی ارجاع می‌دهیم.

طلاق: ضدّ ازدواج است و کار حلالی است که اگر بدون دلیل و تنها به دلخواه مرد صورت گیرد، منفورترین حلال به شمار می‌آید ولی اگر کانون خانواده به جای محبّت، سراسر بدخلقی، جنگ روانی و عسر و حرج گردد، طلاق پسندیده خواهد بود. طلاق به منزله­ ی آخرین درمان به شمار می‌آید که در عین حال باید تابع قوانین اسلام باشد. در این راستا امام رضا (علیه‌السّلام) تحریفاتی را که از سوی اهل سنّت در طلاق صورت گرفته به بیان صحیح احکام آن را دفع می‌کند. برای مثال اهل سنّت طلاق سه­ گانه در یک مجلس را از جمله طلاق بائن می‌دانند در حالی که چنین طلاقی در واقع عدی و رجعی است. به این دلیل ازدواج با چنین زنانی جایز نیست زیرا به فرموده ­ی امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) شوهر دارند.

تنها طلاقی ثلاث به شمار می‌آید که مطابق سنّت انجام گیرد. یعنی دو عدّه در بین گذرانده شود که زن پس از عدّه­ی طلاق سوم، بر شوهرش حرام می‌شود مگر با محلّلی ازدواج کند و او به دلخواه زن را طلاق دهد یا بمیرد و زن عدّه­ ی محلّل را به پایان برد (حرّانی، ص۴۴۲؛خمینی، ج۲، ص۳۳۲).

۸-میراث

 میراث از حدود الهی و تقسیم اموال بازمانده از میّت میان بستگان او، از برجسته‌ترین مظاهر مدیریت اقتصادی اسلام است. هر کس به احکام میراث عمل کند شایسته­ ی بهشت و برعکس هرکس احکام را زیر پا نهد سزاوار خلود در آتش جهنّم و کیفر دردناک است (نساء/۱۴و۱۳).

خداوند عادل، میراث را مطابق حکمت و به عدالت میان ورثه تقسیم کرده و برای هرکدام سهمی معیّن و واجب نموده است. در مواردی میراث بیشتر یا کمتر از سهم‌ها می‌شود. در حالت اوّل مقدار زائد دوباره به نسبت سهام میان ورثه تقسیم می‌گردد و به عصبه (خویشان پدری) چیزی نمی‌رسد (نفی تعصیب) و در حالت دوم که ورثه  دختران وهمسر و والدین میّتند، تنها بر دختران وارد می‌شود و از  میراث همسر و والدین چیزی کم نمی‌گردد (نفی عول)  (خمینی، ج۲، ص۳۷۷).

امّا اهل سنّت برخلاف این حدود،‌ در موارد نقصان یا زیاده­ ی میراث از فروض به عول (نقصان در ترکه ) و تعصیب (زیادی در سهم )  قائلند (طوسی، ج۴، ص۴۶و۶۸) نخستین پایه‌گذار عول و تعصیب، عمر خطاب خلیفه­ ی دوم بود که کارش مورد مخالفت علمای صحابه از جمله امیرمؤمنان علی(علیه‌السّلام)  و ابن عبّاس قرار گرفت.

امام رضا (علیه السّلام) نیز در مخالفت با این بدعت فرمودند: «الْفَرَائِضُ عَلَى مَا أَمَرَ اللَّهُ لَا عَوْلَ فِیهَا وَ لَا تَعصیب وَ لا یَرِثُ مَعَ الْوَالِدَیْنِ وَ الْوَلَدِ أَحَدٌ إِلَّا الزَّوْجُ وَ الْمَرْأَهُ وَ ذُو السَّهْمِ أَحَقُّ مِمَّنْ لَا سَهْمَ لَهُ وَ لَیْسَتِ الْعَصَبَهُ مِنْ دِینِ اللَّهِ»؛ فروض باید مطابق فرمان خداد داده شوند. عول و تعصیب جایز نیست، کسی جز همسر (زن یا شوهر) با والدین و فرزند میّت از اموالش ارث نمی‌برد. کسی که سهم دارد بر بدون سهم مقدّم است و عصبه (دادن باقی ارث به خویشاوندان پدری) از دین خدا نیست (حرّانی، ص۴۴۳).

 *  واجبات اخلاقی

اخلاق وجه ممیّز انسان از حیوان و عامل کمال، عروج و رستگاری دنیوی و اخروی اوست.

قرآن کریم می‌فرماید: «وَ نَفْسٍٍ وَ ما سَوَّاها*‌فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْویَها*قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّیَها»؛ سوگند به نفس و چیزی که آن را درست کرد پس [ترک] گناه و تقوا را به او الهام کرد پس کسی که او را تزکیه کند، رستگار گشته است (شمس/۱۰-۷).

تزکیه­ ی نفس با پیراستن آن از رذایل و آراستنش به فضایل اخلاقی است که این امر هدف و محتوای رسالت همه­ ی پیامبران بوده است. این خصایص اخلاقی با بعثت نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به کمال خود رسید چنان که فرمود: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ»؛ من برای به سرآمدرساندن برترین صفات اخلاقی فرستاده شدم (نوری، ج۱۱، ص۶۸۷).

امام رضا (علیه‌السّلام) نیز در راستای قرآن و رسالت انبیای الهی به بیان واجبات و محرّمات اخلاقی می‌پرداختند که در رساله‌ی جوامع شریعت به این صفات اشاره شده است:

 1-ایمان حقیقی: ایمان باور قلبی نسبت به چیزی است و کار قلب سالم و به دور از نفاق و ریاست. لذا باید حقیقتی فراتر از ادّعا و اقرار به زبان باشد. ایمان اگر به قلب نفوذ کند، اعمال اعضا و جوراح را راست و درست می‌کند. به این دلیل قرآن کریم ایمان را از تسلیم­شدگان صدر اسلام که ادّعای ایمان داشتند امّا در عمل برخلاف دستورات رفتار می‌کردند، نفی کرد نه اسلام را (حجرات/۱۴).

در این راستا امام رضا (علیه‌السّلام) به تفاوت اسلام و ایمان اشاره می‌کنند و گناه و ایمان را قابل جمع نمی‌دانند: اسلام چیزی جز ایمان است. هر مؤمنی مسلمان است امّا هر مسلمانی مؤمن نیست. دزد مسلمان در حال دزدی ایمان ندارد. شراب‌خوار در حال شراب‌خواری ایمان ندارد و قاتل نفس بی‌گناه در حال قتل ایمان ندارد. کسی که مستوجب کیفر حد شود نه مؤمن است و نه کافر (بلکه مسلمان اسمی است).

سپس ایمان را به انجام واجبات و ترک محرّمات تعریف نموده و سه رکن آن را چنین بیان می‌کنند: شناخت قلبی، اقرار زبانی و عمل با اعضا و جوارح بدن (حرّانی، ص۴۴۱).

۲- احسان و خدمت به والدین: نیکی به والدین در چند آیه­ی قرآن توصیه و در کنار اعتقاد به وحدانیت و عبادت خدا ذکر شده که اهمّیّت آن را می‌رساند. امام رضا (علیه‌السّلام) نیز این کار را از واجبات شریعت شمرده و مردم را به عمل به آیه ­ی قرآن فرا می‌خواند. باید به والدین خدمت کرد ولی نباید در راه نافرمانی خدا از آنان اطاعت کرد؛ زیرا به فرموده­ی نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) اطاعت مخلوق در مخالفت با اطاعت خدا مساوی با شرک و کفر است (همان، ص۴۴۳).

۳ -تولّا و تبرّا: دوستی با اهل بیت نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و دشمنی با مخالفانشان از فروع اعتقاد به امامت است. مودّت اهل‌بیت از نصوص صریح و آیات محکم قرآن است که همه ­ی مسلمانان اعم از شیعه و سنّی بر آن اتّفاق نظر دارند: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى»؛: بگو بر رسالتم مزدی از شما نمی‌خواهم مگر دوستی با خویشانم (اهل بیتم) (شوری/۲۳).

تولّا و تبرّا علاوه بر بعد عاطفی، از جایگاه سیاسی استراتژیکی برخوردار است؛ زیرا از یک سو باعث ثبات قدم شیعه در پیروی از امام معصوم (علیه‌السّلام) و در غیبت او، انتظار فرج و اطاعت از نایب عام اوست و از سوی دیگر موضع شیعه را در برابر دشمنان اهل بیت و دین اسلام روشن می‌سازد و جلو هرگونه سلطه­ی مخالفان اسلام را می‌گیرد.

صلوات یکی از نمادهای اظهار مودّت است که در هرجا و زمانی به سهولت قابل گفتن است. حتّی در حال تقیه. زیرا ذکری زبانی است که به آهستگی می‌توان جاری کرد.

بنا به توصیه­ ی امام رضا (علیه‌السّلام) دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنانشان و بیزاری از دشمنان و پیشوایانشان از واجبات دینی است (حرانی، ص۴۴۳) که ریشه در قرآن کریم دارد (مجادله/۲۲،حشر/۱۰).

۴- سایر فضایل: امام رضا (علیه‌السّلام) با بیان سیره­ی اخلاقی ائمه (علیهم‌السّلام) به سایر فضایل اشاره کرده‌اند:

«دین ائمّه تقوا و دوری از شبهه‫ها، پاکدامنی، راستگویی، درستکاری، کوشش و تلاش در علم و عبادت، امانت‌داری با مؤمن و کافر، سجده‫های طولانی، شب­زنده‫داری به عبادت، دوری از حرام‫ها، انتظار فرج با شکیبایی، خوش‫رفتاری با همنشین و همسایه، بخشندگی، بی‫آزاری، گشاده‫رویی، خیرخواهی و مهرورزی با مؤمنان است (حرّانی، ص۴۳۹).

 **  بازشناسی منکر در کلام امام رضا (علیه‫السّلام)

منکر ضدّ معروف بوده و بر فعل قبیح اطلاق می‫شود و تنها شامل محرّمات است. منکرات نیز چون معروفات به اعتقادات فقهی و اخلاقی تقسیم می‫شود. امّا در کلام امام رضا (علیه‫السّلام) تعدادش بسی کمتر از معروف است. علّت را می‫توان در فطری بودن احکام اسلام دانست که فطرت بشر از منکر گریزان است و این اغوای شیطان و تسویل نفس است که ابتدا منکر را در نظر انسان معروف جلوه می‫دهد، آن­گاه انسان، به اشتباه دست به ارتکاب منکر می‫زند. امّا این امر مانع از معرّفی منکرات نیست.

اهمّیت نهی از منکر مساوی با امر به معروف است. بلکه می‫توان گفت این دو فریضه از جانب سلبی (ترک) عبارت اخرای همدیگرند. زیرا ترک معروف نیز نوعی منکر و حرام است و بر عکس ترک منکر نوعی معروف به شمار آمده و واجب است. انسان بر ترک معروف، کیفر و بر ترک منکر، پاداش داده می‫شود.

امّا از جانب ایجابی معروف و منکر دو امر جدای از همند. در بخش آخر اشاره‫ای به هر سه دسته از منکرات می‫کنیم.

۱-منکرات اعتقادی

امام رضا (علیه‫السّلام) در رساله ­ی جوامع شریعت به­ طور گذرا به منکرات اعتقادی اشاره می‫کنند و آن‌ها را از گناهان بزرگ برمی‫شمرند که عبارتند از: کفر، اطاعت از مخلوق در معصیت خدا، جبر [نفی اراده انسان] و تفویض [نفی حاکمیت اراده خدا بر اراده انسان] و … (حرّانی، ص۴۴۳و۴۴۵)،

۲-منکرات فقهی

امام رضا (علیه‫السّلام) محرّمات فقهی را از چند باب مطرح کرده‫اند:

الف. خوردنی‫ها و آشامیدنی‫ها

نوشیدنی‫های حرام عبارتند از خمر (شراب مست‌کننده) حتّی اگر کم باشد و به مضطران نیز توصیه می‫کنند از آن دور باشند، در احادیث دیگر از خون و بول هم نام می‫برند.

از خوردنی‌ها به موارد ذیل اشاره کرده‫اند:

درندگان دارای دندان نیش بزرگ، پرندگان چنگال‫دار، طحال، ماهی بی‫استخوان، مارماهی، ماهی در آب مرده، کوسه­ ماهی، ماهی بدون پولک، پرندگان فاقد چینه‫دان، تخم حیواناتی که دو سرش یکسان باشد، مردار، گوشت خوک و گوشت حیوانی که با نام خدا ذبح نشده باشد (حرانی، ص۴۴۵).

۳. گناهان

قرآن کریم گناهان را به دو دسته­ ی بزرگ و کوچک تقسیم می­کند. از گناهان بزرگ به کبائر، فواحش و…   از گناهان کوچک به لمم، سیّئات، صغیره­ تعبیر می­نماید(رک: نجم/۳۲، نساء/۳۱، کهف/۴۹ و…) کبایر به طور عام و خاص  مورد نهی صریح قرار گرفته ­اند (رک: نساء/۳۲ و…).

گناه اعم از کوچک و بزرگ نکوهیده است. امّا شدّت نکوهش متفاوت است. بر گناه بزرگ کیفر اخروی دوزخ نهاده شده و کیفر دنیوی متناسب با نوع گناه نیز دارد (تازیانه، قتل، حبس، تبعید و…).

امام رضا (علیه‌السّلام) کیفر مرتکب گناه کبیره را آتش دوزخ می‌دانند (حرّانی، ص۴۴۴) و گناهان کبیره را برمی‌شمرند که در موضوعات ذیل جای می‌گیرند:

۱-گناهان اقتصادی: رباخواری، قماربازی، کم­ فروشی، حرام­خواری، غصب اموال دیگران، غارت مال یتیم.

۲-گناهان حقوقی: کتمان شهادت، اتّهام فجور به زنان پاک‌دامن، زنا، لواط، سوگند دروغ، قتل بی‌گناه.

۳-گناهان سیاسی: کمک به ستمگران و پناه بردن به آنان، فرار از جنگ.

۴-گناهان اخلاقی: نوازندگی، آوازخوانی، گوش دادن به آواز و موسیقی طرب­انگیز، اسراف، تبذیر، خیانت، آزردن والدین، خودبزرگ‌بینی و تکرار گناهان کوچک (حرّانی، ص۴۴۵).

نتیجه

معروف در کلام امام رضا (علیه‌السّلام) بر واجبات اعتقادی، فقهی و اخلاقی و بر مستحبّات فقهی و اخلاقی اطلاق می‌شود.

منکرات نیز آن اقسام را دارند ولی تنها حرام‌ها را شاملند. از حرام‌ها گناهان کوچکند که با تکرار به بزرگ تبدیل می‌شوند.

از منظر امام رضا (علیه‌السّلام) معروف ­ها بسی بیش از منکرات است که شاید علّت این امر ریشه در سرشت پاک بشر داشته باشد.

پیشنهاد

۱-به مسئولان ستاد احیای امر به معروف توصیه می‌شود سیاهه‌های تخصّصی از معروف‌ها و منکرات را با ذکر فلسفه‌شان در قالب‌های کتابچه، بروشور، پوستر، بنر و.. تهیه و به اقشار مربوطه ارائه دهند تا ایشان بهتر به وظیفه­ ی خود عمل کنند یا حجّت بر آنان تمام گردد.

۲-با توجّه به عشق روزافزون مردم به ائمّه بهتر است احکام شرعی با استناد به کلام آن بزرگواران برای مردم بیان گردد تا پذیرش آن آسان‌تر شود.    

 فهرست منابع

 *قرآن کریم

۱. ابن منظور، محمّد، لسان العرب،۱۵ج، تحقیق علی شیری، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۸ق،.

۲. اصفهانی، راغب، مفردات الفاظ قرآن،ج۴ ترجمه ­ی حسینی، انتشارات مرتضوی، تهران، ۱۳۶۲،.

۳. حرّانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول علیهم السلام،ج۱، ترجمه­ ی کمره­ای، تصحیح علی اکبر غفّاری، نشر کتابچی، تهران، ۱۳۷۳،  .

۴. خمینی، روح­الله، تحریرالوسیله،ج۲، ناشر اسماعیلیان، قم، چ۳، ۱۴۰۸ق،  .

۵. قمی، محمّد بن علی بن بابویه(شیخ صدوق)، من لایحضره الفقیه،ج۴، محقّق حسن خراسان، دارالاضواء، بیروت، چ۶، ۱۴۰۵ق،  .

۶.   رضایی، مائده، جایگاه مستحبات، مشهد، مقاله­ ی برگزیده­ ی فراخوان ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر،۱۳۸۶ ش.

۷. سبحانی، جعفر، الإلهیات، قم، اسلامی، چ۳ ،۱۴۱۶ق.

۸. عیون اخبار الرضا علیه السلام، قم، اسماعیلیان،۱۴۲۶ ق.

۹. حرّ عاملی، وسائل الشیعه إلی تفصیل مسائل الشریعه، مؤسّسه­ی آل البیت لاحیاء التراث، قم، چ۲، ۱۴۱۴ق

۱۰. عطاردی خبوشانی، عزیزالله، مسند الإمام الرضا علیه السلام،مشهد، کنگر­ه ­ی جهانی امام رضا علیه السلام،۱۴۰۶ق.

۱۱. طوسی، محمّد بن حسن (شیخ طوسی)، الخلاف، ج۶،محقّق علی خراسانی و دیگران، انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۷ق، ۶ج.

۱۲. طبرسی، احمد، الاحتجاج، چاپخانه­ ی نعمان، نجف، ۱۳۸۶ق.

۱۳. کلینی، محمّد بن یعقوب، الاصول من الکافی، تصحیح علی اکبر غفّاری، دارصعب- دارالتعارف، بیروت، چ۴، ۱۴۰۱ق.

۱۴. گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت،  چ۳،۱۴۲۱ق .

۱۵. مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار،ج۱۱۰، مؤسّسه­ ی الوفاء، بیروت، چ۲، ۱۴۰۳ق،.

۱۶. ………………..مرآه العقول، فی شرح اخبار آل الرسول،ج۲۸ تصحیح علی آخوندی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۹ق،

۱۷. محدّث نوری، حسین، مستدرک الوسائل فی مستنبط المسائل، مؤسّسه­ ی آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، ۱۴۰۸ق.

۱۸. محقّق حلّی، نجم الدّین، شرائع الاسلام،ج۴، چاپخانه­ ی آداب، نجف، ۱۳۸۹ق،  

۱۹.محمود عبد الرّحمان‏، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه، نرم­ افزار جامع فقه اهل البیت(ع).

۲۰. مشکینى، میرزا على‏، مصطلحات الفقه، نرم­افزار جامع فقع اهل البیت(ع).

۲۱. المصری، عبد الروف، معجم القرآن ، دارالسّرور،، بیروت ،چ۳  ،۱۳۶۷ق.

۲۲. مقرم موسوی، عبدالرّزاق، مقتل الحسین، قم، شریف رضی،۱۳۷۲.

۲۳. نجفی، محمّدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام،ج۴۳ تصحیح عبّاس قوچانی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چ۷، بی­تا.