شرح زيارت آل‌ياسين/ استاد رثايي
حضرت صاحب‌الزمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) استمرار نبوت و ختم مراد دين است و داراي تمام فضائل اخلاقي و كمالات انساني است؛ او انسان كامل است و مي‌‌تواند الگوي مجسم كمالات آرماني قرار گيرد. در ادامه ضمن شرح زيارت آل‌ياسين و ذكر سلام‌هاي آن به دو كمال از كمالات ديگر حضرت اشاره مي‌كنيم، يكي مقام حجت الهي كه حجت خداوند در سراسر مجموعه هستي است و ديگري مقام دليل اراده حق تعالي بودن است.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حُجَّةَ اللَّهِ وَ دَلِيلَ إِرَادَتِهِ: سلام بر تو ای حجّت (نمایانگر) خداوند و نشانگر خواسته‌های او».
حجّت در لغت نمایانگر و دلیل و برهان را گویند که هنگام بحث و گفتگو با طرف مقابل به کار گرفته می‌شود، خواه آن دلیل درست و مورد قبول خردمندان باشد یا باطل و مردود. حجّت به کسانی گفته می‌شود که به وسیله ي گفتار و کردار و تمام شئون آنان، احتجاج و استدلال به حق می‌كنند که مرحله ي اوّل و مصداق اکمل آن، انبیا و ائمّه ي هدی(علیهم‌السلام) می‌باشند که از خطا و عصیان، معصوم بوده و در تمام شئون الگوی مردم و مظهر هدایت و نمودار حقایق دین هستند.
در مراحل بعدی کسانی هستند که گفتار و کردارشان استوار و درست است و با خدا و رسول و ائمّه(علیهم‌السلام) به راستی رفتار می‌کنند و به وجود آنان بر اسلام استدلال می‌گردد که لقب حجّه الاسلام بر ایشان اطلاق می‌شود و معنایش این است که هر کس می‌خواهد اسلام را بشناسد به این اشخاص بنگرد. بنابراین کسی که عملش برخلاف اسلام باشد نمی‌توان به او حجّه الاسلام گفت، زیرا نمی‌شود آن را دلیل اسلام گرفت و نماد دین شمرد.
نتیجه این‌که حجّت خداوند کسی است که وجود او زبان گویای دلایل الهی و نمایانگر تمام حقایق دین است و خداوند در هر زمانی حجّتی برای مردم قرار داده و حجّت و دلیل خود را تمام کرده است. چنان که امام باقر(علیه‌السلام) فرمودند: «به خدا سوگند، خداوند از آن هنگام که آدم(علیه‌السلام) را قبض روح نموده، زمین را بدون امامی که به وسیله ي او به خداوند رهنمون شوند، وانگذاشته است و اوست حجّت خداوند بر بندگانش و زمین بدون امامی که حجّت خداوند بر بندگانش باشد، برجای نمی‌ماند» (الکافی، ج1، ص179).
ویژگی‌های حجّت خدا
برای توضیح بیشتر باید دانست که حجّت خدا باید از نظر کلّی دارای سه نیرو و قوّه باشد که بعد از خداوند کسی از مخلوق در حدّ و مرتبه ي او نباشد.
1. قوّه ي علمی حجّت که باید از حیث عقل و علم از هر جهت بالاتر و داناتر باشد. علم او از طرف خداوند به او تفویض شده نه این‌که از بشر دیگری گرفته و کسب کرده باشد.
2. قوّه ي عملی حجّت كه باید به حدّی باشد تا هرگونه تصرّفی بخواهد در عالم تکوین بنماید.
3. قوّه ي حاسّه‌ی حجّت که باید در هر یک از شاخه‌های آن سرآمد تمام مخلوق روی زمین باشد به طور مثال در قوّه ي بینایی و شنوایی و بویایی چنان باشد که دیگران عاجز باشند. پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مورد حسّ بینایی می‌فرماید: «مشارق و مغارب زمین را به من نشان دادند». درباره ي نیروی شنوایی فرمودند: «آسمان به صدا در‌آمد و سزاوارش بود که به صدا در‌آید و هیچ جای پایی نیست مگر این‌که در آن فرشته‌ای در حال رکوع یا سجود است» و درباره ي قوّه ي بویایی فرمودند: «من بوی رحمانی را از سوی یمن استشمام می‌کنم» (حجّه‌البلاغه، ص37).
عنوان حجّه الله در خصوص حضرت ولی عصر(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) ویژگی خاصّی دارد. این لقب شریف از مشهورترین القاب آن حضرت است و ائمّه ي اطهار(علیهم‌السلام) با آن که همه در این لقب شریکند و همه حجّت‌های خداوند بر خلق هستند، لکن این لقب چنان به حضرت مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) اختصاص دارد که در اخبار و احادیث هرجا قرینه و شاهدی ذکر شود مراد، آن حضرت می‌باشد و اکثر مردم با عنوان حجّه‌بن‌الحسن یا حضرت حجّت، آن جناب را یاد می‌کنند. حجّه الله، به معنای غلبه یا سلطنت خدا بر خلایق است که به واسطهي آن حضرت به ظهور خواهد رسید و نقش خاتم (مُهر دستی) آن جناب «انا حجّه الله» است و با همین مهر روی زمین حکومت می‌کند (العبقری الحسان، ج1، ص34) و قلمرو حجّت بودن ائمّه ي اطهار(علیهم السلام) بر همه ي مخلوقات است. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «هیچ پیامبر یا آدمی یا انسان یا جن یا فرشته‌ای در آسمان‌ها نیست، مگر این که ما امامان بر آن‌ها حجّت هستیم و خداوند هیچ مخلوقی پدید نیاورده مگر این که ولایت ما را بر آنان عرضه نموده و به وسیله ي ما بر آنان حجّت آورده که دسته‌ای نسبت به ما مؤمن هستند و عدّه‌ای منکر. حتّی آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها» (مرآه‌الانوار، ص26).
پس ما وقتی به حضرات معصومین به عنوان حجّه‌الله سلام می‌دهیم، یعنی حجّت و دلیل الهی بر ما کامل شده و خداوند از طریق حجّت‌های خود حق را ثابت نموده است.
قرآن می‌فرماید: «قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ» (انعام/149) بگو برای مردم، از آن خداوند است حجت رسا و قاطع.
در زیارت جامعه نيز می‌گوییم: «وَ حُجَجِ اللَّهِ عَلَى أَهْلِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَى» ائمّه ي معصومین حجّت‌های خداوند هستند بر اهل دنیا و آخرت و اولی. اولی یعنی اوّل خلقت که شامل تمام جهان هستی و عوالم وجود می‌باشد و تا انقضاي خلق ادامه دارد.
حجّت بالغه، دلیلی است که همه به آن می‌رسند نه این که گروهی هدایت شوند و گروهی هدایت نشوند. این بزرگواران برای همه حجّت و برهان و دلیل را کامل کرده‌اند. نه فقط در دنیا، بلکه در عالم برزخ هم برای ما اقامه ي برهان می‌کنند. با سلام به حضرت ولی عصر(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) به عنوان حجّه‌الله می‌گوییم: آقا تو آن کسی هستی که خدا به واسطه ي تو ما را از شک خارج کرده و به توحید رسانده است خدا به واسطه ي تو برای ما اقامه ي حق می‌کند. پس حجّه‌الله کارش یقین سازی است و اگر ارتباط ما با حجّه‌الله زیاد شود، حقایق به صورت برهانی برای ما ظاهر گشته و دست ما از برهان خالی نمی‌ماند و از علم‌الیقین به عینالیقین و حقّالیقین می‌رسیم.
و امّا ادامه ي فراز گذشته: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حُجَّةَ اللَّهِ وَ دَلِيلَ إِرَادَتِه»؛ سلام بر تو ای حجّت خداوند و نشانگر خواستهي او.
دلیل در لغت به معنای راهنما، رهبر، رهنمون، نشانگر، علامت و نمودار است. اراده به معنای خواسته، میل و رغبت، آهنگ و قصد کردن است.
اراده ي خداوند، مشیت و خواست و تقدیر و ایجاد و فرمان اوست كه بر دو نوع می‌باشد: تکوینی و تشریعی. اراده ي تکوینی پروردگار غیرقابل تغییر است و بدون تخلّف واقع می‌شود: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»؛ امر او چنین است که هرگاه چیزی را اراده نماید، به آن بگوید باش، پس به (طور حتم و بی‌درنگ) بهوجود می‌آید(قصص/5و6). ارادهي تشریعی خداوند، فرمان و دستور او به اطاعت و نهی از گناه و نافرمانی است و در آن جبری نیست.
بیان این‌که حضرت ولی عصر(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) نشانگر اراده ي الهی است، در خصوص ارادهي تکوینی به معناي بهوجود آوردن آن حضرت علی‌رغم سعی و تلاش ستمگران و دشمنان دین است. مانند پدید آوردن حضرت موسی(علیه‌السلام) و پرورش دادن او در دامان فرعون تا قدرت و اراده ي خویش را نمایان سازد. خداوند حضرت مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را نیز در مرکز قدرت عبّاسیان يعني سامرا و در سنّ پنج سالگی بر مسند امامت نشانید و هنگام تشییع و نماز بر بدن شریف پدر بزرگوارش امام عسگری(علیه‌السلام) برای عموم آشکار ساخت و آن‌گاه در برابر چشمان حیرت‌زده ي مأمورین دولتی به پشت پردهي غیبت برد و محفوظ داشت و سرانجام ارادهي خویش را تحقّق می‌بخشد که فرموده است: «وَ نُريدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثينَ* وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُونَ»؛ و ما اراده کردیم بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شدند، نعمت دهیم و آنان را پیشوایانی گردانیم و ایشان را وارثان (زمین) سازیم و به آنان در زمین قدرت و تمکّن بخشیم و به چشم فرعون و هامان و سپاهیانشان از آن چه ترسان بودند، بنمایانیم (قصص/ 6-5).
امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام) فرمودند: «دنیا پس از سرکشی و بدرفتاری بر ما آل محمّد به کمال مهربانی و سازگاری روی خواهد آورد، همان‌گونه که مادّه شتر بدخوی به مهربانی بر بچّه ي خویش باز می‌گردد. سپس آیه ي فوق را تلاوت فرمودند (نهج‌البلاغه، حکمت209).
شیخ طوسی از حضرت علی(علیه‌السلام) درباره ي این آیه روایت کرده که فرمودند: «ایشان، آل محمّد(علیهم‌السلام) می‌باشند. خداوند مهدی ایشان را پس از تلاش و رنجشان، بر‌انگیزاند و آنان را عزّت بخشد و دشمنانشان را خوار و زبون گرداند» (شیخ طوسی، ص113)از امام باقر و امام صادق(علیهماالسلام) روایت است که فرمودند: «فرعون و هامان در این جا دو نفر از جبّاران قریش می‌باشند. خداوند متعال آن دو نفر را هنگام قیام قائم آل محمّد در آخرالزّمان زنده خواهد ساخت و به خاطر جنایاتی که مرتکب شده‌اند از آن‌ها انتقام خواهد گرفت» (بحراني، ص296).
در بیان این که حضرت مهدی نشانگر اراده ي تشریعی خداوند است معلوم است که تمام رفتار و کردار آن حضرت نمودار فرمان الهی است و آن وجود نورانی الگوی کامل مؤمنان می‌باشند.
در رابطه با اراده ي حق تعالی و ارتباط اراده ي بندگان و اولیا با او سه مرحله را می‌توان بیان کرد:
مرحله ي اول: این که بنده اراده‌اش را تابع اراده ي خدا قرار دهد. هرچه خدا می‌خواهد او همان را بخواهد. امام باقر(علیه‌السلام) به جابر می‌فرمایند: در چه حالی هستی؟ جابر می‌گوید: در آخر عمر و در حالی هستم که پیری و مرض و مرگ نزد من از جوانی و سلامتی و حیات محبوب‌تر است. حضرت می‌فرمایند: «اما من، اگر خدا جوانی یا پیری، مرض یا عافیت، مرگ یا حیات را برایم قرار دهد و بخواهد، من هم همان را می‌خواهم و می‌پسندم» (شهيد ثاني، ص87).
مرحله ي دوم: اتّحاد اراده ي عبد با ارادهي پروردگار. گویی بنده هیچ اراده‌ای در مقابل ارادهي پروردگار ندارد. خیلی عجیب است انسانی که کمال او به اراده و اختیار است، کمال اراده و انسانیت او به این است که در برابر ارادهي خدا هیچ اراده‌ای از خود نداشته باشد. امام سجّاد(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «وقتی سخت بیمار شدم، پدر بزرگوارم به من فرمود چه می‌خواهی؟ گفتم: «أَشْتَهِي أَنْ أَكُونَ مِمَّنْ لَا أَقْتَرِحُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي مَا يُدَبِّرُهُ لِي» (مجلسي، ج81، ص208)؛ می‌خواهم که در آن‌چه پروردگارم برای من تدبیر می‌کند و رقم می‌زند پیشنهادی نداشته باشم، فرمود: آفرین بر تو که با خلیل خدا ابراهیم مشابهت داری وقتی جبرئیل به او گفت: چه می‌خواهی؟ همین پاسخ را داد.
اگر کسی موفّق شود در این وادی قدم بردارد به لذايذی می‌رسد که قابل توصیف نیست و در بحبوبه‌ی بلا و کوران حوادث آرامش و آسایش دارد.
مرحله ي سوم: از این دو مرحله بالاتر است و عکس مرحله ي اوّل می‌باشد و آن این است که عبد به مقامی می‌رسد که اراده ي او دلیل اراده ي رب است و از طریق اراده ي او می‌توان به اراده ي پروردگار پی برد. «دَلِيلَ إِرَادَتِه» این مقام فوق درک و تصوّر ماست: «سلام بر دلیل اراده ي خدا، درود بر آن که رهنمون خواست حق است». خدایا تو چه می‌خواهی؟ تو چه اراده کرده‌ای؟ برای راه یافتن و مطّلع شدن از هر امری، باید از دلیل و رهنمون آن امر جویا شویم باید برویم از دلیل ارادهي خدا بپرسیم.
امام صادق(علیه‌السلام) در زیارت سیّدالشهدا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «إِرَادَةُ الرَّبِّ فِي مَقَادِيرِ أُمُورِهِ تَهْبِطُ إِلَيْكُمْ وَ تَصْدُرُ مِنْ بُيُوتِكُم»؛ ارادهي پروردگار در امور مقدّرش به سوی شما خاندان فرود می‌آید و از خانه‌های شما صادر می‌شود (كليني، باب زیارت الحسین).
امام هادی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: « إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قُلُوبَ الْأَئِمَّةِ مَوْرِداً لِإِرَادَتِه»؛ خداوند دل‌های ائمّه را محلّ ورود ارادهي خود قرار داده هرگاه چیزی بخواهد آنان می‌خواهند (مجلسي، ج25، ص372).
منابع:
* قرآن كريم
1. بحراني، سليمان بن هاشم، سیمای حضرت مهدی در قرآن، تهران: آفاق، 1384.
2. شهيد ثاني، مسکن الفؤاد، قم: كتابخانه بصيرتي ، بي‌تا.
3. قزويني افشار، مرآه الانوار مشكوةالاسرار، بي‌جا، 1303.
4. مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ، موسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت (ع(، بي‌تا.
5. كليني، محمد بن يعقوب، اصول الکافی و فروع کافی، تهران، كتاب‌فروشي اسلاميه ، 1369.
6. نهاوندي، علي‌اكبر، العبقری الحسان، بي‌جا: موسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت(ع(، بي‌تا.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 26