رایـه الهدی (بررسی خطبه ۸۶ نهج البلاغه)

توحید نظری و توحید عملی

نگاهی برخطبه‌ی۸۶ (اعتقادی، اخلاقی )/ استاد نوقانی                                

بخش اول این خطبه درباره‌ی معرفی چند صفت از صفات الهی است که توحید نظری نام دارد و بخش دوم آن پند و نصیحت و سفارش به تقوا و دوری از گناه و حفظ حقوق الهی است که توحید عملی نامیده می‌شود.

در این خطبه مولا مانند معلمی آگاه و پدری دلسوز و راهنما و پیشوایی که به راه و مقصد کاملأ آگاهی و به گفته‌های خود صدرصد ایمان دارد، به راهنمایی و ارشاد انسان‌های غافل و سرگرم به زندگی دنیا و دل‌بسته به آن پرداخته و آنان را به راهی که در پیش دارند تذکر داده و به هدف آفرینش که بازگشت به سوی حق است ارجاع می‌دهند؛ چرا که انسان، مجذوب این دنیای پرزرق‌وبرق و فریبنده که با طبیعت حیوانی او بیشتر سنخیت دارد، شده و از خالق خود و هدف خلقت خویش غافل گشته، خدا را فراموش نموده و در نتیجه خود و آینده‌ی خود و زندگی پس از مرگ را از یاد می‌برد. «نَسواالله فَانساهُم اَنفُسهُم»(حشر/۱۹)؛«خدا را فراموش کردند، خدا هم خودشان را از یاد‌شان برد».

گرچه انسان رو به آخرت است ولی تمام همّش دنیاست و از آن حقیقتی که در پیش دارد غافل است و یا خود را به تغافل زده تا مرگ و اهوال پس از مرگ فکرش را مشغول نسازد. بنابراین مولا در ابتدای خطبه، خدا را با صفات ثبوتیه(علم، قدرت و غلبه) معرفی می‌نمایند، چرا که اگر انسان خدا را با این صفات بشناسد و ایمانش به حد یقین برسد ممکن نیست در اعمال و رفتارش مراقبت و مواظبت نباشد.

علم و قدرت الهی

فراز۱: «قَدْ عَلِمَ السِّرائِرَ، وَ خَبَرَ الضَّمائِرَ، لَهُ الاِْحاطَهُ بِکُلِّ شَىْء، وَ الْغَلَبَهُ لِکُلِّ شَىْء، وَ الْقُوَّهُ عَلى کُلِّ شَىْء»؛ «خداوند به تمام اسرار نهان آگاه و از باطن همه با خبر است، به همه چیز احاطه دارد و بر همه چیز غالب و پیروز و بر همه چیز توانا‌ست».

خداوند در اول سوره‌ی بقره در توصیف متّقین که مشمول هدایت قرآن کریم می‌باشند می‌فرماید:« الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ والَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ وَبِالآخِرَهِ هُمْ یُوقِنُونَ»(بقره/۳و۴)؛ «آنان که به غیب (‌آن‌چه از حس پوشیده و پنهان است) ایمان مى‏آورند و نماز را بر پا مى‏دارند و از تمام نعمت‌ها و مواهبی که به آن‌ها روزى داده‏ایم انفاق مى‏کنند و آنان که به آن‌چه بر تو نازل شده و به آن‌چه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان مى‌آورند و به رستاخیز یقین دارند». متّقین کسانی هستند که ایمان به غیب دارند و به لوازم آن که نماز و انفاق و ایمان به قرآن و اوامر و نواهی آن و ایمان به تمام پیامبران الهی است، عمل می‌کنند و به زندگی پس از مرگ هم یقین دارند. ایمان به غیب یعنی توحید نظری و ایمان به لوازم آن، توحید عملی است.

 اگر انسان ایمانش به خدا به حد یقین و باور رسیده باشد و او را در تمام امور خود حاضر و ناظر بداند، ممکن نیست در محضر خدا معصیت و نا‌فرمانی کند، حتی فکر گناه را هم در دل و ضمیر خود راه نمی‌دهد. بنابراین مولا قبل از پند و نصیحت، خدا را با صفاتی که در قرآن خود را معرفی نموده توصیف می‌‌نمایند، چون بشر با علم محدود نمی‌تواند به وجود نا‌محدودی مثل خدا و صفاتی که ذاتی اوست، علم و شناخت پیدا کند، مگر به آن چه خود توصیف و معرفی نموده است: «أَلَمْ یَعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ وَأَنَّ اللّهَ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ»(توبه/۷۸‌‌)؛ «آیا نمی‌دانستند که خداوند اسرار و سخنان درگوشی آن‌ها را مى‏داند و خدا داناى همه‌ی غیب‌ها (و امور پنهانی) است؟» مولا در این خطبه با اقتباس از این آیه و امثال آن که در قرآن زیاد است می‌فرمایند:« قَدْ عَلِمَ السِّرائِرَ، وَ خَبَرَ الضَّمائِرَ»؛ «به نهان‌ها آگاه است، و از اندیشه‌ها باخبر است». خدای متعال نسبت به تمام موجودات و کل هستی چون مخلوق او هستند علم حضوری دارد. هیچ چیز از حیطه‌ی علم و قدرت او خارج نیست؛ او احاطه‌ی علمی به همه چیز دارد.«الا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ»(فصلت/۵۴)؛ « آگاه باشید که خدا بر همه چیز احاطه دارد».

سوره‌ی تغابن و سوره‌ی حدید موضوع علم و قدرت الهی را در رابطه با خلقت و مالکیت ذات اقدس الهی چنین مطرح می‌کند: «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنکُمْ کَافِرٌ وَمِنکُم مُّؤْمِنٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ. خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ. یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَیَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ»(تغابن/۲-۴) ؛«او کسی است که شما را آفرید (و به شما آزادی و اختیار داد) گروهی از شما کافرید و گروهی مومن و خداوند به آن‌چه انجام می‌دهید بیناست. آسمان‌ها و زمین را به حق آفرید و شما را (در‌ عالم جنین) تصویر کرد، تصویری زیبا و دلپذیر و سرانجام (همه) به سوى اوست. آن‌چه را که در آسمان‌ها و زمین است مى‏داند و از آن‌چه پنهان یا آشکار مى‏کنید، باخبر است و خداوند از آن‌چه درون سینه‌هاست آگاه است».

«لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»(حدید/۲و۳)؛ «مالکیت (و حاکمیت) آسمان‌ها و زمین از آن اوست؛ زنده مى‏کند و مى‏میراند و او بر هر چیز تواناست اول و آخر و پیدا و پنهان اوست و او به هر چیز داناست».

این آیات بیانگر این حقیقت است که خدا به علم و قدرتش موجودات را خلق کرده است؛ بنابراین علم و قدرتش بر همه چیز از ظاهر و باطن و ابتدا و انتهای آن‌ها احاطه دارد، چرا که علمش در محدوده‌ی زمان و مکان نیست؛ بلکه او خالق زمان و مکان است و خالق، علم و قدرتش محیط بر مخلوق است، پس هیچ چیز از علم او خارج و پنهان نیست و همه چیز مخلوق و مملوک اوست. زنده می‌کند و می‌میراند و همه‌ی موجودات تحت سیطره و حکومت او هستند و او بر همه چیز غالب و قادر است؛ به فرموده‌ی مولا: «وَ الْغَلَبَهُ لِکُلِّ شَىْء، وَ الْقُوَّهُ عَلى کُلِّ شَىْء». قرآن کریم نیز می‌فرماید:«وَاللّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ»(یوسف/۲۲)؛ «و خداوند بر کار خود پیروز است ولى بیشتر مردم نمى‏دانند».

قهر و غلبه در انسان‌ها به وسیله‌ی نیرو و قدرت‌های نسبی آن‌ها اعمال می‌شود. هر کس نیرو و قدرت و امکانات بیشتری داشته باشد بر کسی که قدرت کمتری دارد سلطه و غلبه پیدا می‌کند. هر غالبی مغلوب ما فوق خود و هر مغلوبی غالب بر مادون خود می‌باشد. ولی قهر و غلبه و سلطه‌ی الهی از این مقوله نیست او چون خالق و هستی‌بخش است و همه‌ی موجودات، وجود و هستی‌شان از اوست؛ لذا همه تحت سیطره و اراده‌ی او هستند و در عالم تکوین از خود اراده‌ای ندارند. در قرآن کریم این مطلب چنین آمده است: «إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»(یس/۸۳)؛ «فرمان او چنین است که هرگاه چیزی را اراده کند تنها به آن می‌گوید موجود باش، آن نیز بی‌درنگ موجود می‌شود». ولی با این وصف به انسان در امور تشریعی اختیار و آزادی داده که در انتخاب راه و پیمودن طریق سعادت و کمال یا شقاوت و فساد، خود تصمیم بگیرد و برگزیند. اگر راه سعادت را انتخاب کرد، خدا توفیق می‌دهد و یاری‌اش می‌نماید و اگر با سوء انتخاب راه فساد و شقاوت را اختیار نمود او را به حال خود وا می‌گذارد؛ پس مولا در ادامه‌‌ی خطبه‌ی۸۶ سفارش به توحید عملی نموده، می‌فرمایند:

فراز۲: «فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُ مِنْکُمْ فى اَیّامِ مَهَلِهِ قَبْلَ اِرْهاقِ اَجَلِهِ، وَ فى فَراغِهِ قَبْلَ اَوانِ شُغُلِهِ، وَ فى مُتَنَفَّسِهِ قَبْلَ اَنْ یُؤْخَذَ بِکَظَمِهِ، وَلْیُمَهِّدْ لِنَفْسِهِ وَ قَدَمِهِ، وَلْیَتَزَوَّدْ مِنْ دارِ ظَعْنِهِ لِدارِ اِقامَتِه»؛ «هر کس از شما در روزگارانی که مهلت دارد به اعمال نیکو بپردازد پیش از آن که مرگ فرا‌رسد و در ایام فراغت پاک باشد، پیش از آن که گرفتار شود، و در ایام رهایی نیکوکار باشد، پیش از آن که مرگ گلوگاه او را بفشارد، پس برای خود و جایی که می‌رود آماده باشد و در این دنیا که محل کوچ کردن است برای منزلگاه ابدی، توشه‌ای بردارد».

کسانی که اهل عملند، قبل از این که مرگ آن‌ها فرا‌رسد و قبل از این که به عذاب الهی، بیماری، پیری، ضعف، فقر و سایر عوارضی که حال عبادت و توان عمل را از آن‌ها می‌گیرد، مبتلا شوند؛ یعنی در زمان آسودگی و سلامتی باید برای خود و جایی و راهی که در پیش دارند آماده شوند و از این گذرگاه دنیا که سرانجام باید از آن رفت، برای جایگاه و منزلگاه ابدی خود زاد و توشه‌ای بردارند. پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌واله) نیز به این مطلب اشاره فرموده‌اند: «اغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ- شَبَابَکَ قَبْلَ هَرَمِکَ وَ صِحَّتَکَ قَبْلَ سُقْمِکَ وَ غِنَاکَ قَبْلَ فَقْرِکَ وَ فَرَاغَکَ قَبْلَ شُغُلِکَ وَ حَیَاتَکَ قَبْلَ مَوْتِکَ»(مجلسی، ص۷۷)؛ «پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت شمار: جوانیت را پیش از پیرى تندرستی‌ات را پیش از بیمارى، دارائی‌ات را پیش از نادارى، آسودگی‌ات را پیش از سرگرمى، زندگی‌ات را پیش از مردن».

مولا پس از این که خدا را با آن صفات معرّفی فرمودند برای این که انسان دل‌بسته به این دنیا نشود و از خدا و هدف آفرینش و خلقت خود غافل نگردد به این حقیقت که زندگی دیگری پس از ایام زود گذر دنیا وجود دارد تذکر می‌دهند، چون یاد مرگ علاقه و دلبستگی به دنیا را کم می‌کند و اگر انسان علاقه و محبت دنیا را از دل خود بیرون کرد آن‌گاه یاد خدا و محبت خدا در دلش جای‌گزین می‌شود و این محبت او را به اطاعت و عبادت وادار می‌کند و از معصیت مانع می‌شود. «قال‌الصّادق(علیه‌السّلام): ذِکْرُ الْمَوتِ یُمِیتُ الشَّهَواتِ فِی النَّفْسِ وَیَقْطَعُ مَنابِتَ الْغَفْلَهِ وَیُقَوِّی القلبَ بِمَواعِدِ اللّهِ وَیُرِقُّ الطَّبْعَ وَیَکْسُرُ اَعْلامَ الْهَوَی وَیُطْفِیءُ نارَ الْحِرْصِ وَیُحَقِّرُ الدُّنْیا»(گیلانی، ص۵۰۵)؛ «حضرت امام صادق(علیه‌السلام) فرموده‌اند: یادکردن مرگ و به یاد موت بودن، شهوت‌ها را بر‌طرف مى‏کند و خواهش‌هاى نفس را مى‏میراند و هر چه را که مورث غفلت است قلع مى‏کند و میل به جانب خدا را قوّت مى‏دهد و دل را نرم مى‏کند و آثار و علامات هوا و هوس را درهم مى‏شکند و آتش حرص را خاموش مى‏کند و دنیا را در نظر او بى‏قدر و بى‏اعتبار مى‏کند».

مرگ چیزی نیست که کسی باور نداشته باشد؛ چون هر انسانی در طول زندگی خود با مرگ عزیزانی مواجه بوده و هست، ولی آن‌چه را که یقین و باور ندارد زندگی و بقای بعد از مرگ و عالم برزخ و قیامت است و از همین روست که دنیا را هدف قرار داده و برای بیشتر ماندن و به عیش و نوش گذراندن حاضر است همه‌ی انسان‌‌ها را فدای خود کند تا چند صباحی بیشتر به زندگی ادامه دهد؛ اما انسانی که دنیای زودگذر و قدرت رو به زوال خود را می‌بیند و به زندگی پس از مرگ یقین دارد هدفش رسیدن به آن زندگی است که زمانش نامحدود و لذتش لایزال است؛ بنابراین حاضر نیست برای رسیدن به دنیا دانه‌ای را از دهان مورچه‌ای جدا کند. این است فرق دو انسانی که یکی هدفش دنیا و رسیدن به آمال و آرزوهای آن است و یکی هدفش آخرت و رسیدن به مقام قرب الی‌الله و جلب رضای اوست؛ پس مولا به چنین انسانی که زندگی پس از مرگ را باور دارد تذکّر می‌دهند تا در این دار دنیا که دار مهلت و فراغت است برای آینده‌ی خود که فرصت‌هایش از دست می‌رود کار کند، چرا که وقتی اجل فرا‌می‌رسد دیگر زمان عمل نیست؛ بلکه هنگام نتیجه‌ی عمل است؛ «یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّکْرَى، یَقُولُ یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی»(فجر/۲۳-۲۴)؛ «آن روز انسان متذکر می‌شود؛ اما این تذکر چه سودی برای او دارد؟ می‌گوید ای کاش براى (این) زندگیم چیزی از پیش فرستاده بودم».

 در روز قیامت که انسان غافل، نتیجه‌ی اعمال خود را می‌بیند از خواب غفلت بیدار می‌شود و با حسرت می‌گوید: ای کاش در دنیا برای زندگی ابدی امروز کار خیری انجام داده بودم و زاد توشه‌ای پیش فرستاده بودم اما این توجه و تذکر دیگر سودی ندارد.

از امام باقر(علیه‌السلام) نقل شده که فرمودند: «إِنَّ الْعَمَلَ الصَّالِحَ یَذْهَبُ إِلَى الْجَنَّهِ فَیَمْهَدُ لِصَاحِبِهِ کَمَا یَبْعَثُ الرَّجُلُ غُلَامَهُ فَیَفْرُشُ لَهُ ثُمَّ قَرَأَ وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُون»(روم/۴۴)؛ «عمل صالح انسان پیشاپیش می‌رود و بهشت را براى صاحبش آماده می‌کند همان طورى که مثلأ انسان، خدمتگزار و غلام خود را می‌فرستد که بستر و لوازم استراحت را آماده کند. سپس حضرت ادامه دادند: «اما مؤمنین که عمل صالح بجا مى‏آورند به سود خودشان آماده می‌سازند»(مجلسی، ص۱۸۵).

حفظ قر‌آن و حقوق الهی

فراز۳: «فَاللّهَ اللّهَ اَیُّهَا النّاسُ فیمَا اسْتَحْفَظَکُمْ مِنْ کِتابِهِ، وَ اسْتَوْدَعَکُمْ ، مِنْ حُقُوقِهِ»؛«ای مردم  خدا را خدا را پروا کنید برای حفظ قرآن که از شما خواسته و حقوقی که نزد شما سپرده است».

در این بخش مولا با تکرار لفظ الله اعلام خطر می‌کنند و درباره‌ی حفظ قرآن و حقوق الهی هشدار می‌دهند.

«فیمَا اسْتَحْفَظَکُمْ مِنْ کِتابِهِ» مقصود از حفظ قرآن نگهداری از جلد و کاغذ و خطوط آن نیست، گر چه حفظ آن‌ها هم به جهت احترام قرآن لازم است، اما مقصود از حفظ قرآن عمل به اوامر و ترک نواهی و اجرای احکام آن است همان احکامی که اگر اجرا شود موجب رشد و تعالی انسان است و اگر ترک گردد باعث سقوط انسانیت است. حفظ قرآن به معنی محافظت از نماز، زکات، روزه، حج، جهاد، حجاب، امر به معروف و نهی از منکر و پرهیز و دوری از دروغ و تهمت و ریا و رشوه است. حفظ قرآن محافظت از شعائر اسلامی آن هم نه به معنای صورت ظاهر آن‌ها، بلکه محافظت و مراقبت از باطن این اعمال در جامعه است. باطن نماز، نمازی است که ما را از فحشاء و منکرات باز می‌دارد. باطن زکات، زکات و انفاقی است که جامعه را از جهت اقتصادی اصلاح کند و ثروت‌های باد آورده را رسیدگی کند و جامعه‌ی طبقاتی را از بین ببرد. باطن حج این است که مسلمانان در مراسم حج با هم آشنا شوند و به مشکلات جهان اسلام رسیدگی کنند. باطن جهاد، اول جهاد با نفس است تا بتوان در جهاد با دشمن و جهاد در راه خدا از مال و جان گذشت. باطن حجاب حفظ عفّت جامعه است. محافظت از این حکم قرآن، فقط در چادر یا مقنعه یا روسری خلاصه نمی‌شود، بلکه با عوامل بی‌عفتی و فسادی که جوانان را تهدید می‌کند باید مبارزه کرد که یکی از آن‌ها بی‌حجابی یا بد‌حجابی است و از همه مهم‌تر امر به معروف و نهی از منکر است که متأسفانه در بعضی موارد به بهانه‌ی دفاع از آزادی و حقوق بشر ترک می‌شود. اگر در جامعه‌ای معروف ترک گردد، منکر یعنی دروغ، ریا، غیبت، تهمت و… رواج پیدا می‌کند و چه بسا جای خود را عوض می‌کند؛ یعنی معروف، منکر و منکر، معروف شناخته می‌شود. پس اعلام خطر و هشدار مولا درباره‌ی حفظ قرآن محافظت از احکام و دستورات و حلال و حرام آن است.

«وَ اسْتَوْدَعَکُمْ، مِنْ حُقُوقِهِ»؛«آن‌ها خدا را درست نشناختند». حقوق الهی زیاد است، اولین حق الهی بر بندگانش شناخت و معرفت اوست؛ البته شناخت کامل برای کسی مقدور نیست، چون خودش در چند جای قرآن کریم فرموده: «ماقَدَرواالله حَقّ قَدره»(انعام/۹۱)، مفسرین مقصود از این جمله «ما عَرَفوالله حَقّ مَعرِفَته»می‌دانند؛ یعنی «نشناختند خدا را حق شناخت او»، ولی از هرکسی درحد امکان، شناخت و معرفت خواسته شده است؛ زیرا یکی دیگر از حقوق الهی اطاعت است، و اطاعت بدون شناخت مانند رفتارکودکی است که دستور پزشک را از روی عادت یا اجبار انجام می‌دهد.

 مولا در خطبه‌ی دیگری(خطبه‌ی‌216) بعد از این که حق را تعریف و توصیف نموده می‌فرمایند: حق طرفینی است، یعنی هر کس که بر دیگری حق دارد طرف مقابل هم بر او حقی دارد که باید ادا کند.

«وَ لَکِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَى اَلْعِبَادِ أَنْ یُطِیعُوهُ وَ جَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَیْهِ مُضَاعَفَهَ اَلثَّوَابِ تَفَضُّلاً مِنْهُ وَ تَوَسُّعاً بِمَا هُوَ مِنَ اَلْمَزِیدِ أَهْلُهُ ثُمَّ جَعَلَ سُبْحَانَهُ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً اِفْتَرَضَهَا لِبَعْضِ اَلنَّاسِ عَلَى بَعْضٍ فَجَعَلَهَا تَتَکَافَأُ فِی وُجُوهِهَا وَ یُوجِبُ بعْضُهَا بَعْضاً وَ لاَ یُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلاَّ بِبَعْضٍ»؛ «لکن خداوند حق خود را بر بندگان، اطاعت خویش قرار داده و پاداش آن را دو چندان کرده است، از روی بخشندگی وگشایشی که خواسته به بندگان عطا فرماید. پس خدای سبحان برخی از حقوق خود را برای بعضی از مردم واجب کرد و آن حقوق را در برابر هم گذاشت که برخی از حقوق برخی دیگر را واجب گرداند و حقی بر کسی واجب نمی‌شود مگر همانند آن را انجام دهد».

اگر کسی را بر دیگری حقی باشد که دیگری را بر او حقی نباشد این حق اختصاص به خداوند سبحان دارد که حقش یک طرفه است، چون او مالک هستی همه موجودات است؛ بنابراین اگر انسان‌ها کار نیکی انجام دهند یا او را اطاعت و عبادت کنند تنها انجام وظیفه نموده و بر او حقی ندارند؛ لکن خداوند حق خود را بر بندگان اطاعت خود

قرار داده و در مقابل پاداش آنان را حقی بر خود به طور چندین برابر در نظر گرفته و حتی بیشتر از آن برای کسانی که اهلش باشند مقرر فرموده چرا که حق اطاعت و بندگی و خضوع و خشوع فقط مخصوص خداوند است که شامل حق عبادت و ولایت و حکومت نیز می‌شود.

«لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ. وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ‏»(یس/۶۰-۶۱)؛ «شیطان را نپرستید که او برای شما دشمن آشکاری است و این که مرا بپرستید که راه مستقیم این است» ؛«وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ… وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ… وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»(مائده۴۴،۴۵،۴۷)؛ «و آن‌ها که به احکامی که خدا نازل کرده حکم نمی‌کنند، کافرند… و هر کس به احکامی که خدا نازل کرده حکم نکند ستمگر است… و کسانی که بر طبق آن‌چه نازل کرده حکم نکنند، فاسقند». هرکس به حکومت و قانون الهی تسلیم نشود و حکم نکند و غیر حکم خدا را جاری کند کافر و ظالم و فاسق است، پس«وَ اسْتَوْدَعَکُمْ، مِنْ حُقُوقِهِ»اشاره به همین حقوق است که خداوند به عنوان امانت به بندگانش سپرده است که اگر خیانت کنند مسئول خواهند بود و اگر محافظت نمایند یعنی اطاعت و ولایت او را گردن نهند و حکم و قانون او را اجرا نمایند، علاوه بر انجام وظیفه و ادای تکلیف اجر و پاداش مضاعف هم خواهند داشت.

هدف‌مندی خلقت انسان

فراز۴: «فَاِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ لَمْ یَخْلُقْکُمْ عَبَثاً، وَ لَمْ یَتْرُکْکُمْ سُدًى، وَ لَمْ یَدَعْکُمْ فى جَهالَه وَلاعَمًى. قَدْ سَمّى آثارَکُمْ، وَ عَلِمَ اَعْمالَکُمْ، وَ کَتَبَ آجالَکُمْ»؛ «پس همانا خدای سبحان شما را بیهوده نیافرید و به حال خود وانگذاشت و در گمراهی و کوری رها نساخته است. کردارتان را بیان فرمود و از اعمال شما با خبر است و سرآمد زندگی شما را مشخص کرد».

 مولا برای کسانی که منکر قیامت و معاد و جزای اعمال هستند و مرگ را پایان زندگی می‌دانند و بنابراین هیچ حقی را رعایت نمی‌کنند و هیچ تکلیفی را انجام نمی‌دهند، به عنوان دلیل بر وجود معاد و قیامت؛ هدف‌داری جهان آفرینش و خصوصا انسان را یاد‌آور می‌شوند که« خدای سبحان شما را بیهوده نیافرید، و به حال خود وانگذاشت»؛ زیرا جهان آفرینش با این عظمتی که هر چه علم پیشرفت می‌کند نظم حاکم بر آن آشکارتر می‌گردد و انسان که موجود برتر این عالم است و به وسیله‌ی نیروی عقل و اندیشه توانسته موجودات این جهان را از جماد و نبات و حیوان مسخر گرداند بیهوده خلق نشده‌اند. اگر هدف خلقت انسان فقط همین چند روز زندگی دنیا باشد آن هم توأم با ناراحتی‌ها و مشکلات درد و رنج، خوشی‌هایش توأم با ناراحتی‌ها، کامروایی‌هایش توأم با ناکامی‌ها، شیرینی‌هایش آمیخته با تلخی‌ها ، بعد هم دوران کهولت و پیری همراه با ضعف ناتوانی‌های آن، امری بس بیهوده خواهد بود. آیا هیچ عاقلی می‌تواند باور کند که هدف از آفرینش جهان و انسان همین باشد که موجودی با این همه استعداد و توانائی که در وجودش نهاده شده فقط برای همین چند روز زندگی دنیا باشد و با مرگ پایان یابد و نیست و نابود گردد. اگر همین باشد که کاری عبث و بیهوده است، و خدای علیم و حکیم و قدیر منزه است از این که کار عبث و بیهوده و باطل انجام دهد. «أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لَا تُرْجَعُونَ، فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ»(مومنون/۱۱۵،۱۱۶)؛ «آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده‏ایم به سوی ما بازگردانیده نمی‌شوید؟ پس برتر است خداوندی که فرمانروای حق است (از این که شما را بی‌هدف آفریده باشد) معبودی جز او نیست؛ او پروردگار عرش کریم است».