مدیرِ مدبّرِ خانواده / زکیه خاکسار
ازدواج و تشکیل خانواده به طور طبیعی در زندگی اقتصادی افراد تأثیرگذار است. در واقع زن و مرد با زندگی مشترک رویکرد جدیدی نسبت به مسائل مالی پیدا می کنند؛ به طوری که موفّقیت اقتصاد خانواده در گرو تلاش دوطرفه و همپوشانی اقتصادی آن دوست.
قرآن کریم از مال به عنوان قوام و ستون زندگی تعبیر می کند. بر اساس تعالیم اسلامی «کار و تلاش» و «استفادهی بهینه و برنامه‌ریزی شده از اموال و امکانات»، دو رکن اساسی شکوفایی اقتصادی هستند که از ضروریات اقتصاد سالم خانوادگی نیز می باشند؛ امّا در خانواده‌ی اسلامی مسئولیت اصلی کسب درآمد که در گرو کار و تلاش است بر دوش مرد و مدیریت حفظ و حراست از اموال که مرهون صرفه جویی و مصرف بهینه می باشد، بر عهده ی زن گذاشته شده است.
بنابراین با در نظر گرفتن درآمد محدود و ثابت در خانواده، چگونگی مصرف اعضا به عنوان متغیّری مطرح میشود که می تواند نقش کلیدی در توازن میان دخل و خرج، کاستی هزینه ها و افزایش سرمایه گذاری و در نتیجه برخورداری از اقتصادی سالم و شکوفا ایفا نماید به طوری که تأثیر آن در رفاه اقتصادی خانواده همسان و چه بسا در مواردی بالاتر از افزایش درآمد باشد.
امّا شرایط نابسامان اقتصادی و تورّم ناشی از تحریمها در کشور ایران از یک سو و شیوع فرهنگ مصرف‌گرایی از سوی دیگر، مدیریت اقتصادی همه جانبه ای را در خانواده می‌طلبد و از آنجا که زن به عنوان مدیر داخلی زندگی می‌تواند با تأثیرگذاری در دو جنبه ی تولید و مصرف، در شکوفایی اقتصادی خانواده نقش ویژه داشته باشد، واکاوی ابعاد این تأثیرگذاری ضروری به نظر می رسد.
بررسی نقش زن در مدیریت امور اقتصادی خانواده بحثی است که تاکنون نگاه جامعی به آن صورت نگرفته و منابع موجود و مرتبط در این زمینه، عموماً در چهارچوب های کلّیتری به اقتصاد خانواده، چگونگی مصرف، اشتغال زنان و… پرداختهاند. در حالی که شرایط اقتصادی حاکم بر خانواده های امروزی می طلبد که دربارهی نقش مدیریتی زن و اثرات مثبت آن در رشد اقتصادی خانواده با تأمّل و دقّت بیشتری نگریسته شود؛ چرا که اقتصاد سالم مقدّمه و زمینه ای برای فراهم شدن آرامش و آسایش در خانواده است.
مدیریت مصرف
اسلام مسئولیت اقتصادی خانواده را برعهدهی مرد نهاده و ادارهی امور اقتصادی و اخلاقی خانواده و حفظ حیات داخلی خانه را به زن سپرده است (ابوالفضلی کریزی، ص۶۶).
در این زمینه رسول اکرم(ص) می‌فرمایند: « اَلرَّجُلُ راعٍ اَهلِ بَیتِه وَ کُلُّ راعٍ مسؤولٌ عَن رَعیَّتِه وَ المَرأَه راعِیه عَلی مالِ زَوجِها وَ مَسؤُولَه عَنه»؛ مرد سرپرست خانواده است و هر سرپرستی مسئول زیردستان است، زن هم نسبت به مال شوهر سرپرست و مسئول است (مطهّری، ص۱۵۷).
بنابراین زن ضمن آشنایی با آموزه‌های دینی در این باره، می‌تواند خطوط و جهات اصلی و مطلوبی را در زمینه ی اقتصاد خانواده ترسیم کند و با مدیریت صحیح امور اقتصادی در کنترل دخل و خرج خانه، کاهش هزینه‌ها و بهینه‌سازی مصرف خانوار، نقشی اساسی ایفا نماید.
در سیره ی معصومین نیز این موضوع با عنوان شکوفاسازی اقتصادی مطرح شده است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «از نشانه‌های جوانمردی شکوفاسازی مال است» (طاهره کشوادی، ص۳۲).
در این راستا مدیریت مصرف یکی از ابعاد مهم مدیریت اقتصادی خانواده می‌باشد که توجّه به درآمد محدود خانواده و کثرت نیازها، ضرورت آن را نمایان می‌کند.
اگرچه تأمین معاش پاسخ به نیازهای اولیه مادی و زیستی فرد و خانواده است، فراتر از آن به تأمین آرامش و امنیت زندگی می‌انجامد و زمینه ی عبودیت و بندگی را فراهم می‌آورد.
امام رضا (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «آدمی وقتی خوراک سال خود را ذخیره کند پشتش از بار زندگی سبک می‌گردد و آسوده خاطر میشود» (شرفی، ص۸۱).
اهمّیت این موضوع سبب شده که پیشوایان بزرگ دین با سخن و سیره ی خود بر تدبیر در معشیت و مصرف تأکید ورزند. شیخ طوسی به سند خود نقل می‌کند: شنیدم شخصی به امام صادق(علیه‌السّلام) عرض می‌کرد: به ما گفته‌اند اقتصاد و تدبیر در معشیت نیمی از کسب است. حضرت فرمود: «نه، بلکه این همه ی کسب است و از جمله ی این تدبیر در معشیت است» (دهنوی، ص۴۸).
شیخ کلینی نیز به سند خود از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که: « کمال انسانی در سه چیز است: خوب فهمیدن دین، صبر نمودن بر مصیبت و تقدیر معشیت» (همان،ص۴۸).
حضرت علی (علیه‌السّلام) هم در این زمینه می‌فرمایند: «تقدیر در معشیت، نصف زندگی است» (ظهوری فرسنگی، ص۶۸).
از آنجا که در مسایل اقتصادی خانواده فقط افزایش درآمد مطرح نیست و چه بسا کنترل مصرف نقش مؤثّرتری در رفاه اقتصادی خانواده دارد، زن می‌تواند با رفتارهای اقتصادی صحیح و افزایش سطح آگاهی خود نسبت به چگونگی ایجاد موازنه بین درآمد و مخارج، مصارف خانواده را در ابعاد گوناگون آن هدفمند نماید.
بنابراین چون در دیدگاه اسلامی مصرف، هدف نهایی نیست بلکه واسطه ای برای کسب آرامش و مقدّمهای برای رسیدن به اهداف متعالی است، مصرف باید در چارچوب معیارهای ارزشی صورت گیرد؛ پس هوشمندی اقتصادی زن مسلمان اقتضا می‌کند که جهت بهینه سازی مصارف خانوادگی و ایجاد اقتصاد کار آمد موارد زیر را در نظر بگیرد.
۱-ضرورت برنامه‌ریزی جهت برقراری توازن میان دخل و خرج
اقتصاد خانواده عبارت است از تخصیص منابع محدود و قابل دسترس به مهم‌ترین نیازها و خواسته‌های خانواده. در این تعریف منظور از منابع همان مبادی و راه‌های درآمدی خانواده است که طبیعتاً محدود ولی قابل حصول می‌باشد و از سه طریق به دست می‌آید. ۱-کار ۲-ارث ودریافت هدایا ۳- سرمایه‌گذاری و پس انداز و نیازها همان مسایل متعدّدی است که بقا و شالودهی خانواده به ارضای آن‌ها بستگی دارد (ملک مطیعی، ص۱۹).
این نیازها عبارتند از خوراک، پوشاک، مسکن، آموزش، بهداشت، تفریح و سرگرمی، مسافرت، رفت و آمد، مصاحبت با دیگران و… .
یکی از رهنمود‌های اسلام در زمینه ی اقتصاد خانواده برنامه‌ریزی برای هزینه کردن و ایجاد تعادل بین دخل و خرج است که هر کسی باید فراخورِ درآمد خود، برای هزینه های خودش برنامه‌ریزی کند، زیرا همه ی افراد از نظر مالی در یک سطح اقتصادی نیستند و هر کسی برای رسیدن به تعادل اقتصادی باید برنامه ی مالی خاصِّ خود را داشته باشد. در این باره از حضرت علی(علیه‌السّلام) نقل شده که: «با برنامه ریزی صحیح، فقر پدید نمی‌آید» (دهنوی، ص۶۶) و نیز: «حسن تدبیر، دارایی اندک را رشد می‌دهد و سوء تدبیر، ثروت بسیار را به باد فنا می‌دهد» (هاشمزئی، ص۱۰۷) و در روایتی دیگر: «هر کاری بی‌تدبیر باشد، ویرانگری‌اش شتاب می‌گیرد» (همان).
از سوی دیگر خداوند در قرآن می‌فرماید: « وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَامًا … »: اموالتان را به دست سفیهان ندهید، اموالی را که خداوند آن را قوام و ستون زندگی قرار داده است (نساء/۵).
پس اموال در اسلام دارای ارزش هستند و نباید توسّط انسان‌های غیر رشید و سفیه حیف و میل شود. بنابراین مفهوم آیه این است که اموال باید به دست عاقلان سپرده شود تا با برنامه‌ریزی و طبق اصول و نظم خاص مصرف گردد (جعفر پور ، ص۲۰۱).
بنابراین ضروری است که زن به عنوان مدیر داخلی خانه، همراه با همسرش به عنوان سرپرست خانواده، خط و مشی و برنامه‌ریزی اقتصادی خانواده را ترسیم نماید که شامل برنامه‌ریزی بلند مدّت، کوتاه مدّت و اضطراری می‌باشد.
در برنامه‌ریزی اقتصادی باید:
۱. با تعیین هدف، اطّلاعات لازم را جمع‌آوری کرد
۲. بودجه‌ی خانواده را پیش‌بینی نمود
۳. راه‌های مختلف را برای اجرایی نمودن بودجه‌ی خانواده در نظر گرفت (ملک مطیعی، ص۳۰).
چنان‌چه درآمد خانواده با مخارج موازنه نداشته باشد، نحوه ی خرج کردن درآمد باید تغییر پیدا کند و زن با درایت و تدبیر در چنین شرایطی باید به گونهای عمل کند که ضمن کاهش هزینه‌ها و وارد شدن کمترین فشار به خانواده، با جایگزین کردن مناسب نیازهای خانواده، کمترین احساس محرومیت از مصرف کالا و خدمات حاصل شود و از هرگونه رفتار احساسی و بدون تدبیر بپرهیزد چرا که رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: «من برای امّت خود از بی‌تدبیری می‌ترسم نه از فقر» (مطهّری، ص۲۵۴).
پس رعایت عقلانیت و هوشمندی در امور اقتصادی به منظور پرهیز از درماندگی و فقر امری قطعی و اجتناب‌ناپذیر است تا آنجا که حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «محتاج هرکه شوی، اسیرش خواهی شد» (جعفرپور، ص۲۰۲)بنابراین، احتیاج، انسان را تا حدّ اسارت و بندگی تنزّل می‌دهد پس باید چنان عمل نمود که شأن و منزلت انسان به عنوان اشرف مخلوقات و خلیفه ی خداوند حفظ شود.
۲-لزوم صرفه جویی و اصلاح الگوی مصرف
مصرف در عین اینکه هدف نهایی تولید و توزیع است، از عوامل مؤثّر در آن نیز می‌باشد بر همین اساس، اقتصاددانان از اصلی به نام حاکمیت مصرف‌کننده سخن گفته‌اند یعنی این تولیدکننده است که به تولیدات و تخصیص منابع تولید و توزیع شکل می‌دهد. بنابراین تنها مصرف تابعی از تولید و توزیع نیست بلکه از سویی تولید و توزیع هم تابع مصرف است (دهنوی، ص۴۸).
امّا در کشورهای در حال توسعه نظیر کشور ما، به دلیل اینکه تولید از خارج به داخل منتقل میشود و یا بر اساس صنعت مونتاژ و سیاستگذاری خارجی تولید می شود، با نیازهای درونی هماهنگی ندارد و در حقیقت به جهت رفع نیاز کشورهای دیگر است (ظهوری ، ص۶۳).
لذا در کشورهای در حال توسعه، لزوم صرفهجویی و استفادهی بهینه از امکانات و اموال، ضروری‌تر به نظر می‌رسد و چون عناصر زیادی به عنوان بستر اقتصادی وجود دارند که منجر به بهبود یا رکود و بحران اقتصادی می‌شوند، زن در خانواده می‌تواند با رعایت صرفهجویی در مصرف، یعنی اندازه نگه‌داشتن در خرج و دقّت و توجّه به این که چیزی زیادتر از حدّ لزوم خرج نشود (همان، ص۶۱) الگوی مصرف سالمی را در خانواده حاکم کند به طوری که به اصلاح الگوهای مصرفگرا بینجامد.
البته اصلاح الگوی مصرف در این‌جا به معنای مصرف نکردن و حتّی لزوماً کم مصرف کردن نیست بلکه بدین معناست که منابع و کالاها بجا و به اندازهی لازم به کار رفته و به صورت بهینه و با بیشترین بازدهی مورد استفاده قرار گیرد. به طوری که ضمن تأمین نیازهای افراد خانواده، از هدر رفتن منابع و بروز مشکلات اقتصادی برای خانواده جلوگیری و سرمایه ی اقتصادی خانواده به سمت فزونی و پیشرفت سوق داده شود (غفوریان ، ص۱۲).
متأسّفانه بسیاری از خانواده‌ها بر این باورند که برای بهبود وضعیت زندگی و معشیتی خود، باید تمام توجّه و تلاش خود را معطوف افزایش درآمد سازند و از راه دوم یعنی اصلاح هزینه‌ها و بهینه کردن آن غافلند (زاهدی اصل، ص۱۶۸).
در حالی‌که زن به عنوان مدیر و ستون داخلی خانه، ضمن آشنایی با فرهنگ صحیح مصرف می‌تواند نسبت به مرد نقش پررنگ‌تری در نهادینه کردن الگوهای صحیح مصرف و ترک عادت‌ها و رفتارهای نادرست اقتصادی در میان اعضای خانواده داشته باشد.
۳-ضرورت اولویت‌بندی نیازها
با توجّه به محدودیتهای منابع مالی و کثرت نیازها در خانواده، تعیین اولویت‌های مصرف درآمد و به عبارتی هدفمند کردن مخارج ضروری به نظر می رسد، خصوصاً در مورد افرادی که درآمد متوسّط یا کمی دارند.
به طور کلّی نیازهای مصرفی انسان به سه سطح تقسیم میشود:
۱-ضروریات: آن مقدار از امکانات که برای حفظ سلامت روحی و جسمی افراد ضرورت دارد.
۲-کفاف: مقداری که نیازها را در سطح متوسّط عرفی پاسخ دهد.
۳-رفاه: مقداری بالاتر از کفاف به گونهای که از دید عرف، اسراف و تجمّل‌گرایی به شمار نرود.
از طرفی تعیین اولویت‌های تخصیص درآمد از دو جنبه ارزیابی می‌شوند: از نظر نوع و مقدار کالاهای مصرفی و خدمات؛ لذا در نیازهای گوناگون انسان، با توجّه به نوع و مقدار نیاز اولویت مشخّص می‌گردد (دهنوی، ص۶۳).
امروزه وسایل و ابزار زندگی پیوسته در حال تجدید و تعویضند و این هنر زن است که فلسفهی به کارگیری امکانات که همان آسایش خانواده می‌باشد را به خاطر داشته باشد و بدون هرگونه چشم و هم‌چشمی در تخصیص هزینه‌ها همواره اولویت‌بندی را رعایت نماید و بدین ترتیب آسایش و آرامش روحی و روانی را برای خانواده و همسرش فراهم نماید که مسلّماً برخورداری از مدیریت شایسته ی اقتصادی به تدریج می‌تواند خانواده را به سمت بهره‌مندی از رفاه اقتصادی سوق دهد.
البته از آموزه‌های دینی نیز چنین برمی‌آید که بر تأمین رفاهی تمام انسان‌ها یعنی سطح سوم نیازها تأکید شده است، بدین معنا که همهی افراد، در کنار تأمین نیازمندی‌های ضروری خود، از امکانات رفاهی نسبی و متعارف نیز برخوردار باشند. در روایتی از امام صادق(علیه‌السّلام) آمده:«از خوشبختی و رفاه مسلمانان وسعت منزل، همسایه ی خوب و مرکب راهوار است» (جواد ایروانی، ص۲۷۰).
۴-ضرورت اعتدال در مصرف
از جمله مهارتهای زندگی، رعایت اعتدال و اصلی است که در اسلام تحت عنوان اقتصاد ذکر شده است. کلمه ی اقتصاد در لغت از قصد گرفته شده و به معنای میانهروی و تجاوز نکردن از حد و راه آسان است (جعفر پور، ص۲۰۸۵). از این رو انسان باید همواره با پرهیز از افراط و تفریط و بدون هرگونه ریخت و پاش یا خساست، حدّ وسط را سرلوحه ی رفتارهای خود به خصوص در امور اقتصادی قرار دهد.
اهمّیت موضوع اعتدال و میانهروی به گونهای است که حضرت علی(علیه‌السّلام) کسانی را که از این شاهراه منحرف شده‌اند جاهل خوانده و می‌فرماید: «جاهل را نمی‌بینی مگر این که همیشه زیاده‌روی می‌کند یا کم می‌آورد» (غفوریان، ص۳۰).
همچنین پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «زمانی که خداوند ارادهی خیر به اهل خانه‌ای نماید، اهل خانه مقتصد و میانه‌رو باشند (حجت هاشم زنی، ص۲۰۸).
حضرت علی(علیه‌السّلام) نیز می‌فرمایند: «هر کس میانهروی کند، هزینه‌های زندگی‌اش سبک گردد» (همان، ص۲۰۷) و نیز امام صادق(علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «قصد و میانهروی در امور، محبوب خداست» (همان، ص۲۰۶).
امام رضا(علیه‌السّلام) هم می‌فرمایند:«نسبت به مصارف مالی دربارهی خود و عائله‌ات معتدل و میانه‌رو باش» (شرفی، ص۸۱).
امّا در امر اعتدال دو نکته را باید در نظر داشت: یکی مصرف به میزان درآمدی که در حدّ متوسّط است و دیگری مصرف به میزان متعارف و عرف اجتماعی برای آن‌ها که درآمدهای زیادی دارند. ممکن است عدّه‌ای درآمد بسیاری حتّی از راه مشروع داشته باشند ولی این امر ایجاب نمی‌کند که در روند مصرف، بی‌بند و باری در پیش گرفته و افراد خانواده راه شکم‌بارگی را طی می‌کنند (قائمی، ص۱۹۳).
بنابراین رعایت اعتدال و حدّ توسّط برای طبقات اشرافی جامعه ضروری است که در این صورت اختلاف طبقاتی نمود کمتری در جامعه پیدا خواهد کرد. رسول اکرم(ص) در این زمینه می‌فرمایند: «در یک سطح زندگی کنید تا دل‌های شما در یک سطح قرار گیرد. با یکدیگر در تماس باشید تا به هم مهربان شوید» (مطهّری، ص۲۰۷).
بی‌تردید عقلانیت اقتصادی زن حکم می‌کند که روش و منش میانهروی و اعتدال در دخل و خرج را برگزیند و بدین ترتیب نمونهی بارزی از رعایت و حفظ اموال باشد و با رفتارهای مقتصدانه، سایر اعضای خانواده را به این امر خوش‌بین نماید که در این صورت از بسیاری از رنج‌های مرد خانواده کاسته خواهد شد و در نتیجه زندگی بهتر و آسان‌تری را پیش رو خواهند داشت.
۵-لزوم قناعت پیشگی
واژه ی قناعت در لغت به معنای روی‌آوردن به چیزی است و مفهوم رضایت و خشنودی از آن برداشت میشود. در اصطلاح، این واژه گاه صفتِ فعل و به معنای«بسنده کردن به اندک در کالاهای مورد نیاز» است و گاه صفتِ نفس است و به مفهوم«صفت پایدار نفسانی که موجب اکتفا کردن به اندازه و ضرورت از مال» میشود. به طور کلّی قناعت، ویژگی مثبتی در شخصیت انسان است که موجب خشنودی و لذّت انسان از حدّاقل‌های زندگی میشود و به صورت ترک آزمندی و فزونخواهی نمود می‌یابد (ایروانی، ص۱۲۵).
قناعت در قرآن به معنای مدیریت تمایلات و خواهش‌ها و کسب مناعت طبع است (غفوریان، ص۲۸).
حضرت علی(علیه‌السّلام) در توصیف قناعت می‌فرمایند: «قناعت مالی است تمام نشدنی» (نهج البلاغه، ص۱۲۲۰).
همچنین می‌فرمایند: «هیچ گنجی بی‌نیازکننده‌تر از قناعت نیست… آن که به مقدار کفاف، بسنده کند، آسایش خود را فراهم ساخته است» (ایروانی، ص۱۲۷).
و باز می‌فرمایند: «هر که با قناعت همراه شد، فقر و تهیدستی‌اش از میان برود» (همان).
بنابراین دوگونه تأثیر برای قناعت در زمینه ی رشد اقتصادی مطرح میشود که یکی تأثیر روانی یعنی احساس بی‌نیازی است و دیگری تأثیر مادی یعنی عاملی برای فقرزدایی (همان).
پس اگر انسان به همان اندازه که دارد اکتفا کند هیچ وقت نیازمند دیگران نمی‌شود و با مناعت طبعی که به دست می‌آورد به کمِ خود قانع میشود.
در روایتی از حضرت زهرا(علیهاسلام) نقل شده که: «یا ابالحسن! من از پروردگارم شرم دارم که از تو بیشتر از آن‌چه که در توان توست انتظار داشته باشم» (آیت اللّهی، ج۲، ص۱۲۲).
بنابراین زن می‌تواند با برخورداری از روحیه ی قناعت در زندگی و اشاعهی چنین منشی در رفتار اعضای خانواده موجب حذف مخارج اضافی و کاهش هزینه‌ها و از سویی افزایش پس‌انداز و توسعه ی سرمایه‌گذاری خانواده شود و با پیش‌گیری از بروز بحران‌های مالی، موجب حفظ عزّت و استقلال مادی خانواده گردد.
۶-پرهیز از اسراف و تبذیر
واژه ی اسراف در اصل به معنای تجاوز از حد است و در قرآن از نظر مفهوم و گستره به همان معنای لغوی آمده. راغب اصفهانی می‌نویسد: «سرف» تجاوز از حد در هر کاری است که آدمی انجام می‌دهد، گرچه کاربرد آن در انفاق و خرج کردن مال مشهورتر است (هاشمی زئی، ص۱۰).
واژه ی تبذیر در اصل به معنای پراکنده ساختن و جدا کردن شیء است و به نابود کردن مال و هدر دادن آن و به تعبیری ریخت و پاش اطلاق گردیده است (همان).
حضرت امام صادق(علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «اسراف آن است که انسان مالش را از بین ببرد و به بدنش صدمه بزند» (غفوریان ، ص۳۵).
حضرت علی(علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «اسراف موجب تباهی ثروت و میانهروی، عامل ثروت است» (هاشمی زئی، ص۱۹۹).
همچنین امام موسی کاظم(علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «مصرف بی‌رویه سبب میشود انسان از بهره‌مندی و استفاده از امکانات محروم شود» (همان).
در روایتی از حضرت علی(علیه‌السّلام) نقل شده که: «مصرف بیش از نیاز اسراف است» (توانا، ص۲۷).
امام صادق(علیه‌السّلام) نیز می‌فرمایند: «بسا تهیدستی که اسراف‌کننده‌تر از ثروتمند است؛ زیرا ثروتمند خرج می‌کند از آن چه خداوند به او داده و فقیر خرج می‌کند بی آن که به او عطایی شده باشد» (هاشمی زئی، ص۲۸).
در قرآن نیز در آیات متعدّدی به مسأله ی اسراف اشاره شده که معروف‌ترین آن‌ها این آیه است:«کلوا و اشربوا و لا تسرفوا»؛ بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید (اعراف/۳۱). مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه می‌فرماید: «هر انفاق و صرف مالی که عقلا آن را قبیح شمرند و ضرر به صاحبش وارد آورد، اسراف و حرام است (هاشمی زئی، ص۲۶)».
گفتنی است که در تعیین اسراف باید عرف اجتماعی را در نظر گرفت. عرف اجتماعی معیارهای مختلفی از قبیل زیاده‌روی در مصرف، تضییع در مصرف و مصرف خارج از شأن را برای اسراف در نظر می‌گیرد.
با توجّه به اینکه در قرآن چندین بار تذّکر داده شده که خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد، زن مسلمان ضمن تمسّک به آموزه‌های دینی و سیرهی معصومین(علیهم‌السّلام) که سبب راه‌گشایی در امور مختلف معیشتی و اقتصادی است، بر خود لازم می‌داند که از هرگونه اسراف و تبذیر بپرهیزد و اصول کلّی اسلام را در زمینه‌های مهمّ اقتصادی در نظر قرار دهد، چرا که به خوبی می‌داند تنها عمل به نظام اقتصادی اسلام است که می‌تواند سعادت هر دو جهان را برای او و خانواده‌اش تأمین نماید و با چنین تفکّری بخشی از ناراحتی‌ها و درگیری‌های زوجین که ناشی از اسراف است برطرف می‌گردد.
۷-پرهیز از تجمّل‌گرایی و مصرف‌زدگی
پیروی از هوای نفس موجب تحریک آدمی به سوی امیال و هوس‌های خود شده و با تضعیف نیروی عقل، نیازهایی را در پندار وی می‌آفریند که در واقع نیاز نیست بلکه خاستگاه آن شهوت، نفس و لذّت‌گرایی است. تأمین چنین نیازهایی به صورت اسراف، تبذیر، تجمّلات بی‌حدّ و مرز، مدگرایی و مصرف‌گرایی ناشی از چشم و هم‌چشمی و خود برتربینی نمود می‌یابد (ایروانی، ص۲۷۱).
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «هر کس هر چه بخواهد بخورد و هر چه بخواهد بپوشد و هر چه بخواهد سوار شود، خداوند به او نظر نیفکند تا زمانی که مرگ او فرا رسد یا روش خود را ترک کند» (توانا، ص۴۵).
در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده: «فتنهی سخت را دیدید و صبر کردید و من از فتنهی سخت‌تر شما را بیم می‌دهم که از طرف زنان می‌آید هنگامی‌که النگوی طلا به دست و پارچه‌های فاخر به تن کنند و توانگران را به زحمت اندازند و از فقیر چیزی را که بدان دسترسی ندارد بخواهند» (ظهوری ، ص۷۳).
مقام معظّم رهبری در این راستا می‌فرمایند: مصرف‌گرایی مثل خورهای است که غرب به جان جوامع دنیا از جمله کشور ما انداخته است (هاشمی زئی، ص۱۰۸).
امّا زیان مصرف‌گرایی بیشتر از همه متوجّه خانواده‌های کمدرآمد میشود که یا برای ادامهی روند مصرف‌گرایی به اعمال حرامی چون دزدی، رشوه گرفتن، رباخواری و… روی می‌آورند و یا با مشاجرات و تنش‌های روحی و روانی دست و پنجه نرم می‌کنند و هرگز روی آسایش را نخواهند دید.
رهبرفرزانه‌ی انقلاب در بیاناتی خطاب به زنان می‌فرمایند: نباید زنان به سمت تجمّل‌گرایی سوق پیدا کنند. البته این خطر برای مردان هم هست؛ منتهی در زنان بیشتر و امکانش زیادتر است. وانگهی در این قضیه، عموماً مردان تحت تأثیر زنانشان هستند. شماها باید با این قضیه مبارزه کنید و خودتان هم مراقبت نمایید. من با تظاهر به تجمّل و تجمّل‌گرایی در حدّ معتدل مخالفتی نمی‌کنم؛ لیکن اگر بنا شد که روند افراطی پیدا کند، چیز بسیار زشتی است. در لباس، در آرایش، در زر و زیور و طلا و جواهرات، خانم‌ها باید خیلی اهمّیت بدهند که امساک بشود و بیاعتنایی به این چیزها انجام بگیرد (دفتر نشر آثار مقام معظّم رهبری، ص۵۰).
بنابراین زن مؤمن در سایه ی توکّل بر خدا و استعانت از او می‌تواند با کسب بینش و بصیرت دینی و عزّت نفس، بر زیاده‌خواهی و برتری‌جویی ناشی از هواهای نفسانی غلبه کند و ضمن مدیریت صحیح هزینه‌ها و پرهیز از رذیلت‌های اخلاقی حاکم بر امور اقتصادی خانواده، ضمن نفی گرایش به مدگرایی و مصرف‌زدگی، به صورت همه جانبه به مبارزه با این آفت ملّی بپردازد و خانواده را به سمت کارکرد اصلی آن که همانا مبدأ و کانون اصلی حرکت در مسیر قرب الهی است هدایت نماید.
مدیریت در تولید
۱-منابع انسانی
یکی از مهم‌ترین و منحصربه فردترین کارکردهای خانواده تولید منابع انسانی است و چنان‌چه به نحو شایسته‌ای صورت گیرد می‌تواند شادابی و سعادت خانواده و به دنبال آن سلامت جامعه را تضمین نماید، چرا که در واقع خانواده مبدأ رشد شخصیتی و هویت بخشی به اعضا است.
مقام معظّم رهبری در خصوص جایگاه زن در خانواده چنین می‌فرمایند: زن را به چشم عنصر اصلی تشکیل خانواده در نظر بگیرید که خانواده اگر چه از زن و مرد تشکیل میشود و هر دو در تشکیل خانواده و موجودیت آن مؤثّرند امّا آسایش فضای خانه و آرامش و سکونتی که در فضای خانه است به برکت زن و طبیعت زنانه است و شغل اصلی زن همسری و مادری است (قدوسی زاده، ص۸۰).
امام خمینی(ره) درباره ی شخصیت زن به عنوان مادر در خانواده تأکید می‌کند به طوری که دامن مادر را برای فرزند بهترین مکتب می داند: «دامن مادر بزرگترین مدرسه‌ای است که بچّه در آن تربیت میشود» (مرادی، ص۹۶).
خانه محلّی است که کودک در آن رشد و بالندگی پیدا می‌کند و مادر محور اصلی زندگی کودک است و درس چگونه زندگی کردن را از مادر می‌آموزد. از آنجا که تأثیر دیدن بر یادگیری بسیار زیاد می‌باشد، کودکان به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه رفتارهای والدین خصوصاً مادر را به دلیل مصاحبت بیشتر مشاهده نموده و به ذهن می‌سپارند و بدین صورت راه و رسم زندگی و مهارتهای زیستی را با تقلید از اعمال آنان فرا می‌گیرند. از این رو یک مادر نمونه که براساس آموزه‌های دینی و ارزش‌های انسانی رفتار می‌کند در حقیقت کانون تربیت انسان‌هایی درست‌کار و با کرامت و عزّت نفسانی می‌باشد.
حضرت علی(علیه‌السّلام) در این زمینه می‌فرمایند:«قلب کودک هم‌چون زمین خالی است، هر بذری که در آن افکنده شود، می‌پذیرد» (جعفر پور ، ص۲۱۵).
در این راستا زن می‌تواند ضمن آموزش رفتارهای مطلوب اقتصادی به فرزندان از قبیل قناعتپیشگی، میانهروی، فرهنگ مصرف صحیح و صرفهجویی و پرهیز از زیاده‌خواهی و زیاده روی در مخارج، زمینه‌های اقتصادی پویا را در فرزندان پایه‌گذاری کند. به علاوه ملزم شدن به اینکه فرزندان باید هنر و حرفه‌ای را یاد بگیرند می‌تواند در آینده اقتصادی آن‌ها بسیار مؤثّر باشد.
از طرف دیگر نقش همسری زن در خانواده نیز بسیار سرنوشت‌ساز است چرا که زن و مرد نیازمند به یکدیگر آفریده شده‌اند و اگر قانون خلقت از جنبه ی مالی، مرد را نقطه ی اتّکای زن قرار داده، از لحاظ آسایش روحی، زن را نقطه ی اتّکای مرد آفریده و این دو نیاز، آن‌ها را بیشتر به یکدیگر نزدیک می‌سازد. در زندگی خانوادگی این زن است که با تدابیر و ظرافت‌های خود محیطی سرشار از امنیت و آسایش را برای پویایی بیشتر اعضا خصوصاً همسرش فراهم می‌آورد. پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «هر زنی که در خانهی همسر خود کاری انجام دهد و هدف او اصلاح امور خانواده باشد، خداوند نگاه رحمت بر او می‌افکند و هر که خدا نظر رحمت بر او کند هرگز عذاب نخواهد شد (علی محمدی، ص۴۴).
حضرت علی(علیه‌السّلام) نیز می‌فرمایند: «جهاد زن به این است که خوب شوهرداری کند» (همان).
در این روایات فعّالیت صادقانه ی زن در خانواده به منظور ایجاد رضایت در همسر به عنوان جهاد فی سبیل‌الله و عامل رضایت خداوند ذکر شده و این نشان از عظمت فعّالیت‌های زن در خانه دارد. یعنی زن مؤمن می‌تواند با ودیعه‌های الهی وجودیش، چنان تأثیر شگرفی در روحیات، باورها و عملکرد مرد داشته باشد که باعث پویایی و فعّالیت مضاعف وی در عرصه‌های گوناگون خانوادگی و اجتماعی شود و سعادت و خوشبختی دو جهان را برای او رقم بزند.
در عرصه ی فعّالیت‌های اقتصادی نیز زن نقش سازنده‌ای بر مرد دارد. زن با نهادینه کردن و تعمیق باورهای دینی در امر معاش و مصرف در همسرش، ضمن تقویت روحیهی او، با فراهم آوردن محیطی سالم و با نشاط و عاری از دغدغه‌های معیشتی حاصل از بی‌تدبیری، موجبات فعّالیت اقتصادی مؤثّرتر همسر و به دنبال آن برخورداری از رفاه اقتصادی بیشتری برای خانواده را فراهم می‌نماید.
۲-منابع مالی
فعّالیت‌های خانه‌داری زن در خانواده از قبیل آشپزی، نظافت منزل و … در واقع نوعی فعّالیت اقتصادی است که هزینه‌ها را کاهش می‌دهد و از بار مالی خانواده کم می‌کند. به طور کلّی فعّالیت‌های مالی زن در خانواده به دو دسته تقسیم می شود: اشتغال درون خانه و اشتغال بیرون از خانه.
الف: اشتغال درون خانه
اسلام زن را مکلّف به انجام فعالیت های اقتصادی نکرده ولی درکنار آن سستی و تنبلی را ناپسند خوانده است. پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در دعایی از خداوند چنین می‌طلبد:«خدایا! نعمت کوشایی و سرزندگی را به ما ارزانی دار و ما را از سستی، تنبلی، ناتوانی، بهانه‌جویی، زیان و دلمردگی و ملال خاطر محفوظ دار» (کار و تلاش رمز موفقیت، ص۸۴).
از طرفی داشتن هنر و حرفه برای انسان ارزش تلقّی میشود آنجا که رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «خداوند مؤمنی را که دارای یک حرفه است و بدان اشتغال دارد، دوست دارد»(جعفر پور ، ص۲۰۰).
بنابراین زن می‌تواند اوقات فراغت خود را با اشتغال به هنری سپری کند. در این‌صورت هم از منافع مالی آن برخوردار میشود که کمکی به منابع درآمدی خانواده است و هم از افکار منفی که در صورت بی‌کاری به سراغ انسان می‌آید به دور خواهد بود.
به علاوه پویایی و نشاط و احساس رضایتمندی حاصل از فعّالیت اقتصادی در روحیهی همسر و فرزندان تأثیر مثبتی دارد و زن در عین تسلّط بر خانواده و مصاحبت و همراهی همیشگی با آن‌ها می‌تواند درکاهش هزینه‌های خانواده و افزایش رفاه از جنبهی کسب در آمد هم تأثیرگذار باشد.
ب: اشتغال بیرون از خانه:
زن می‌تواند به جهت استقلال اقتصادی و یا به عنوان یکی از منابع درآمدی خانواده بر طبق موازین اسلامی به کاری بیرون از خانه اشتغال پیدا کند، به شرط اینکه اشتغال زن، تحمیل کننده ی بار مالی بیشتری بر خانواده نباشد و مهم‌تر این که به نقش اصلی زن که وظیفه ی مادری و همسری و حفظ کانون گرم خانواده است لطمه‌ای وارد نشود. امام خمینی(ره) در این باره می‌فرمایند:« شغل صحیح برای زن هیچ مانعی ندارد، لکن نه آن طوری‌که آن‌ها می‌خواستند، آن‌ها نظرشان به این نبود که زن یک اشتغالی پیدا کند، نظرشان به این بود که نگذارند بچه‌های ما تربیت صحیح بشوند».
بنابراین در اشتغال زن باید تهدید‌های مالی، عاطفی و روحی و روانی خانواده مدّ نظر قرار گیرد و چنان‌چه خانواده از این جنبه‌ها در معرض آسیب واقع نشود، اشتغال زن می‌تواند به عنوان منبعی از در آمد خانواده لحاظ گردد (علی محمدی، ص۴۸).
فهرست منابع
قرآن، ترجمه مهدی الهی قمشهای، قم، جامعهالقران الکریم، ۱۳۸۶.
نهج البلاغه، ترجمه محمّدتقی جعفری، ترهان، شرکت تعاونی کار آفرینان فرهنگ و هنر، چاپ اول، ۱۳۸۶.
بحارالانوار.
مستدرک الوسایل.
۱- ابوالفضلی کریزی، علیرضا، نقش و جایگاه زن در خانواده، مشهد، انتشارات خاتم، ۱۳۸۸.
۲- آیت اللّهی، زهرا، زن و خانواده ، تهران، روابط عمومی شورای فرهنگی اجتماعی زنان، ۱۳۸۱.
۳- ایروانی، جواد، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ دوم، ۱۳۸۴.
۴- توانا، مراد علی، مفهوم صرفهجویی، چارچوبهای نظری و فلسفهی آن در آیات و روایات، زنان و صرفهجویی(مجموعه مقالات همایش زنان و صرفه جویی/ مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری)، انتشارات برگ زیتون، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۵- جعفرپور کلوری، راشد، نقش تربیتی زنان در امر صرفه جویی، زنان و صرفهجویی (مجموعه مقلات همایش زنان و صرفه جویی)/ مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری، انتشارات برگ زیتون، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۶- جمعی از نویسندگان، کار و تلاش رمز موّفقیت(مجموعه متن‌های برنامهی دربارهی همّت و تلاش) ، قم، صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهشهای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹.
۷- خنیفر حسین، پور حسینی مژده، مهارتهای زندگی، قم، مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران، مرکز نشر هاجر، ۱۳۸۵.
۸- دفتر نشر آثار مقام معظّم رهبری، زن، ریحانه آفرینش(مجموعه سخنرانی‌های مقام معظم رهبری درباره زن)، قم، انتشارات نوای قلم، چاپ دوم، ۱۳۸۱.
۹- دهنوی، زهره، تحقیق پایانی سطح۲، الگوی مصرف در سیره نبوی، مشهد، مکتب حضرت نرجس(س)، زمستان۱۳۸۹ .
۱۰- زاهدی اصل، نقش زنان در رعایت الگوی مصرف، زنان وصرفهجویی(مجموعه مقالات همایش زنان و صرفهجویی/ مرکز امور و مشارکت زنان ریاست جمهوری)، انتشارات برگ زیتون، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۱۱- شرفی، محمّدرضا، مهارتهای زندگی در سیرهی رضوی، مشهد، انتشارات قدس رضوی، چاپ هشتم۱۳۸۹.
۱۲- ظهوری فرسنگی، معصومه، تحقیق پایانی سطح۲، زنان گنج های پنهان/ نقش زن خانهدار در اقتصاد کشور، مشهد، مکتب حضرت نرجس(س)،۱۳۸۴.
۱۳- علی محمّدی، کاظم، اشتغال یا خانه داری کدام یک، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، زمستان۱۳۸۷.
۱۴- غفوریان قدس کاملی، زهرا، تحقیق پایانی سطح۲، اصلاح الگوی مصرف با محوریت سیره امام خمینی(ره) و آیت ا.. خامنه ای، مشهد، مکتب حضرت نرجس(س)،۱۳۹۰.
۱۵- قائمی، علی، نظام حیات خانواده در اسلام، تهران، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، چاپ هشتم، زمستان ۱۳۶۸.
۱۶- قدّوسی زاده، حسن، نکته های ناب( گزیده بیانات رهبر فرزانه انقلاب در جمع دانشجویان و دانشگاهیان) ، قم، انتشارات دفتر نشر معارف، چاپ هفتم،۱۳۸۹.
۱۷- کشوادی، طاهره، اقتصاد در خانواده ، اصفهان، انتشارات حدیث راه عشق، چاپ دوم،۱۳۸۸ .
۱۸- مرادی، فرج، زن و مشارکت اجتماعی، خلاصه مقالات کنگره جهانی، جایگاه زن از دیدگاه امام خمینی(ره)، ناشر کمیته تبلیغات و انتشارات ستاد، چاپ اول، ۱۳۷۸.
۱۹- مطهّری، احمد، رابطه اقتصاد خانوادگی، بی جا، دفتر تبلیغات اسلامی، بی تا.
۲۰- مطهّری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، تهران، صدرا،چاپ۳۸، ۱۳۸۵.
۲۱- ملک مطیعی، زهرا، مدیریت امور اقتصادی خانواده ، مشهد، انتشارات بوی بهشت، وابسته به سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری مشهد، چاپ اول،۱۳۹۰.
۲۲- هاشم زئی، حجّت، مصرف صحیح راهکارها و آسیبها از دیدگاه قرآن و حدیث، مشهد، انتشارات سنبله، چاپ اوّل، ۱۳۸۷.
۲۳- کلینی رازی، اصول فروع روضه کافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، چاپ چهارم، بیروت، ۱۴۰۱.
۲۴- حکیمی، محمدرضا، محمد و علی، الحیاه، مکتب نشر اسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۷۸.
