نبشتن زگفتن مهمتر شناس

  محور جانشینی و محور هم‌نشینی در زنجیره‌ی گفتار/ فاطمه اکبری

برای این که یک نویسنده‌ی حرفه‌ای شوید لازم است هرگاه فکری به ذهنتان می‌رسد یا با گفته یا موضوع جالبی رو‌به‌رو می‌شوید آن را یادداشت نمایید، سر فرصت روی آن تأمّل کنید، برای فکر خود یک طرح بنویسید و سعی‌کنید به آن سامان دهید. سپس یک مداد سیاه نرم و یک پاک‌کن بردارید و همه‌ی آن‌چه را در ذهن دارید روی یک کاغذ سفید بنویسید. پس از نگارش هر اثری باید چندین مرتبه آن را بخوانید و قسمت‌های مختلف آن را عوض‌کنید تا اثر شما کامل و بی‌نقص گردد.

از مهم‌ترین مسایلی که پس از نگارش باید به آن توجّه کافی بکنیم «انتخاب دقیق کلمات» است.گزینش واژه‌های خوب می‌تواند ما را در ارائه‌ی بهتر مفهوممان به خوانندگان یاری نماید. بهترین فعل، بهترین صفت، بهترین ترکیب‌های توصیفی، بهترین قیدها، بهترین مثال‌ها و خلاصه بهترین معنا را باید به خواننده‌ی‌ خود برسانیم.

برای بازبینی کارلازم است ابتدا از کل به جزء همه‌ی قسمت‌های نوشته‌ی خود را بررسی کنیم و به طور جداگانه روی هر بخش، فصل، هر صفحه و هر بندِ کارمان تمرکز کنیم.

اگر به مطلبی بیش از اندازه‌ی نیاز پرداخته‌شده‌است آن را حذف یا کم کنیم؛ اگر مطلب را آن‌قدر کوتاه بیان‌کرده‌ایم که به فهم معنا یا فصاحت کلام آسیب زده‌است آن را گسترش‌دهیم و اگر قسمتی از کلام در جایی که باید باشد نوشته نشده، آن را به جای اصلی خود ببریم. اگر درباره‌ی بودن یا نبودن قسمتی از مطلب خود شک دارید، آن را از نوشته حذف‌کنید و ببینید آیا به کلّیت نوشته‌ی شما آسیبی می‌رساند یا نه؟ اگر دیدید حذف، از نظر معنا، بافت کلام یا آهنگ، به نوشتار شما لطمه‌زد یعنی حضور آن قسمت در نوشته‌ی شما دلیل دارد و باید باشد و اگر دیدید با حذف آن هیچ رخنه‌ای در کارتان پیدانشد، آن قسمت‌ ضروری نیست و باید از نوشته جداشود.

چگونه می‌توان بهترین واژه را برگزید؟

در انتخاب واژه‌ی مناسب سه نکته را در نظر بگیرید:

۱-     دقیق‌ترین معنا

۲-     آهنگ کلام

۳-     مخاطب

چنان که می‌دانید، هر انسانی نسبت به سطح سوادی که دارد و مطالعه‌ای که می‌کند گنجینه‌ی واژگانی متفاوتی دارد. ما حجم قابل توجّهی از لغات و اصطلاحات را می‌دانیم امّا در نوشتن از مقدار کمی از آن‌ها استفاده‌می‌کنیم.

زبان‌شناسان به گنجینه‌ی دانش زبانی ذهنی ما «توانش زبانی» و به آن‌چه که در هر بیان (نوشتاری یا گفتاری) به کار‌می‌بریم «کنش زبانی» می‌گویند. (رک: باقری، مقدّمات زبان‌شناسی؛ ص ۱۷۲)

به عبارت دیگر توانش زبانی بخش واژگان فعّال و کنش زبانی بخش واژگان غیر فعّال ذهن ما را تشکیل می‌دهد. (رک: سمیعی‌گیلانی، نگارش و ویرایش؛ ص۶۴ )

برای انتخاب بهترین واژه یا بهترین عبارت می‌توانید از محور جانشینی کلام بهره‌ببرید.

محور جانشینی کلام چیست؟

وقتی واژه‌ها را در کنار هم می‌گذاریم و جمله‌ها را می‌سازیم زنجیره‌ی گفتار را شکل‌داده‌ایم، به واژه‌هایی که در زنجیره‌ی گفتار کنار هم نشسته‌اند، می‌گوییم روی «محور هم‌نشینی» کلام قرارگرفته‌اند.

به این جمله توجّه‌کنید: «بلبل بر شاخه‌ی درخت بید نشست و گریه‌کرد».

واژه‌های بلبل، بر، شاخه‌ی، درخت بید، نشست، و، گریه‌کرد، در کنار هم محور هم‌نشینی را تشکیل داده‌اند؛ امّا هر یک از این واژه‌ها خود می‌توانند با کلمه‌های هم‌معنی‌ دیگری جابه‌جا شوند. برای نمونه به جدول زیر نگاه‌کنید:

 

 هر یک از واژه‌های ردیف افقی با کلمات هم‌معنی خود از ردیف عمودی قابل جای‌گزینی‌اند. حالا می‌توانید با کلمه‌های جدید جمله‌ی بالا را دوباره بازسازی کنید و برحسب این که مخاطب شما کیست و لحن مقاله‌ی شما چه معنا و آهنگی را می‌طلبد واژه‌های مناسب‌تری نسبت به جمله‌ای که اوّل ساخته‌ایم انتخاب و جای‌گزین نمایید. به بعضی از جمله‌هایی که می‌توان بر اساس محور جانشینی برای جمله‌ی بالا نوشت دقّت کنید:

–         بلبل روی شاخ بید فرود آمد و گریست.

–          بلبل روی شاخسار بید فرودآمد و گریست.

–         بلبل بر روی شاخسار بید فرونشست و اشک ریخت.

–         بلبل بر روی شاخسار بید فرونشست و مویه‌کرد. …

شما هم خودتان این شکل کار را ادامه دهید و جمله‌های دیگری بسازید. حالا از میان آن‌ها:

کدام جمله‌ برای یک نوشته‌ی ادبی و احساسی برای مخاطبان نوجوان مناسب‌تر است؟

کدام جمله برای یک نوشته‌ی توصیفی داستانی مناسب است؟

کدام جمله می‌تواند مصراعی از یک شعر باشد؟

 منابع:

۱.       مهری باقری، مقدّمات زبان‌شناسی؛ تهران، نشرقطره، ۱۳۷۸.

۲.       احمد سمیعی‌گیلانی، نگارش و ویرایش؛ تهران، سمت، ۱۳۸۶.