رفتارهای وحدت‌گرایانه در مراسم حج (قسمت‌دوم) / استاد شایسته خوی
رفتارهای وحدت گرایانه در آموزه های قرآن کریم در سه جانب ارتباط با خدا، خود و جامعه توصیه شده است که با عمل به آن ها جوامع مسلمین به وحدت حقیقی نائل می شوند. در قسمت قبل با پرداختن به نقش عبادات جمعی از قبیل نماز جماعت، نماز جمعه، نماز اعیاد و عبادات ماه مبارک رمضان، رفتارهای وحدت‌آمیز مورد بررسی قرار گرفت. در این قسمت نیز به وحدت عملی مسلمین در مراسم حج اشاره می‌شود.
حج
حج قصد زیارت خانه‌ی خدا، کعبه‌ی مکرمه است که وحدت فیزیکی و معنوی مسلمانان جهان اسلام را به تصویر می‌کشد. به اجماع فقهای فریقین حج از ضروریات بلکه از ارکان دین اسلام به شمار می‌آید. (محمد بن یعقوب کلینی، ج ۲، ص ۱۸؛ محمد بخاری، ج ۱، ص ۷)
این اجماع به استناد نص قرآن «وَلِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»(آل عمران/۹۷) ؛ براى خدا حج آن خانه بر عهده‌ی مردم است (البته بر کسى که بتواند به سوى آن راه یابد). این عمل عبادی که مجموعه‌ای از مناسک است در طی چند روز معین و در سال یک مرتبه با حضور مسلمانان از سراسر عالم و از هر فرقه و مذهبی انجام می‌گیرد. فرصتی استثنایی برای تجربه‌ی وحدت جهان اسلام و آگاهی از مشکلات امت اسلامی و چاره‌اندیشی برای حل آن‌هاست. قرآن کریم حج را فرصتی برای دست‌یابی به منافع و مصالح معرفی کرده است. خداوند پس از فرمان دادن به ابراهیم و فراخوان عمومی حج علت این دعوت را چنین بیان فرمود: «لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَ… »(حج/۲۸)؛ تا شاهد سودهایی برای خود شوند.کلمه‌ی «منافع» عام و مطلق است. (فخرالدین رازی، ج۱۱، ص۱۱۴) و منافع دنیوی و اخروی را شامل می‌شود. (محمد بن یعقوب کلینی، ج۸، ص۶۱۲) و انواع منافع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و …را نیز دربرمی‌گیرد. (حسین علی نجف آبادی، ص۱۷) امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسش هشام بن حکم درباره‌ی فلسفه‌ی حج به مصالح و منافع آن این گونه اشاره می‌کنند:
«خدا آفریدگان را آفرید… و آنچه مربوط به دستورات دینى و مصالح دنیایى آنان بود مقرر کرد. و حج را وسیله اى ساخت تا مردمان از شرق و غرب جهان گرد آیند و با یکدیگر آشنا گردند. اگر چنان بود که هر قومى درباره کشور خویش و امور مربوط به آن در میان خود سخن نمى گفتند (و اخبار آن را در حج مطرح نمى کردند و به گوش مسلمانان دیگر نمىرسانیدند)، از میان مى رفتند، و شهرهاى آنان ویران مى گشت، و اخبار آنان به کسى نمى رسید، و شما از آن آگاه نمى گشتید؛ این است علت حج»(حر عاملی، ج۱۱، ص۱۴و الحیات ،ج۱، ص۴۴۳) این فواید و نیز فواید معنوی در حدیثی از امام رضا علیه السلام نیز نقل شده است. (رک. بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۱)
مطرح کردن معارف اسلامی، موضوعات اجتماعی و حتی سیاسی در حج، در سیره‌ی نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ، اهل بیت علیهم السلام و صحابه و تابعین بسیار دیده می‌شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از موسم حج بیشترین استفاده را در تبلیغ دین اسلام کرد و پیمان‌های عقبه‌ی اول و دوم و تشکیل هسته‌ی اولیه‌ی انصار در موسم حج پیش آمد. در طواف عمره القضا قدرت و سطوت سپاهیان اسلام را با فرمان کشف رمل (نشان دادن بازوها و کوبیدن پا بر زمین همگام طواف به منظور نمایش توان نظامی) نشان داد. در حجه‌الوداع خطبه‌ای بیان فرمود ودر آن به نکات مهمی اشاره کرد از جمله: نفی بازمانده های فرهنگ بدوی و عصبیت های جاهلی در افکار تازه مسلمانان، تکمیل حلال و حرام خدا، نصب علیبنابیطالب به امارت مؤمنان و جانشینی خود؛ سخنرانی امام ابی عبدالله الحسین در جمع صحابه و تابعین در منی درباره‌ی افشای چهره‌ی نابکار یزید‌بن‌معاویه و درخواست قیام از آنان و قیام های دیگری توسط برخی صحابه و تابعین که اگرچه از نظر شیعه باطلند اما از مسجدالحرام آغاز شدند مانند قیام اصحاب جمل، مصعب بن زبیر و… .
با توجه با اطلاق منافع و دیدگاه های تفسیر مشهور و احادیث معتبر و سیره‌ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، ائمه و صحابه و تابعان می توان گفت: طرح مسائل و مشکلات جهان اسلام در موسم حج منع شرعی ندارد و بدعت به شمار نمی آید به این دلیل بر خلاف توهم وهابیان حاکم بر حرمین مدینه و مکه راهپیمایی و تجمع برائت از مشرکین شیعیان نه تنها بدعت نیست، بلکه سنت حسنه ای است که امید آن میرود که وحدت جهان اسلام را ضد کفر و استعمار ابرقدرت های شرق و غرب محقّق سازد.
امام خمینی یکی از مصادیق «منافع حج» را منافع مستضعفان جهان معرفی کرده اند و می فرمایند: «مسلمانان در مواقف و مراسم این عبادت که یکی از مقاصد بزرگ آن، اجتماع مسلمین از تمام بقاع زمین برای منافع مستضعفان جهان است و کدام نفع بالاتر از کوتاه کردن دست جهان‌خواران از ممالک اسلامی است». (تبیان، ش ۱۵، ص ۲۴۲)
پیشینه‌ی فریاد برائت از کفر و شرک در موسم حج به زمان نزول وحی و آیه‌ی سوم سوره‌ی توبه برمی‌گردد: «وَ أَذَانٌ مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلىَ النَّاسِ یَوْمَ الحَجِّ الْأَکْبر أَنَّ اللَّهَ بَرِىءٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُه» و [این آیات] اعلامى است از جانب خدا و پیامبرش به مردم در روز حج اکبر که خدا و پیامبرش در برابر مشرکان تعهدى ندارند… (توبه/۳) که امیرمؤمنان علی علیه السلام به فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سوره‌ی توبه را در سال ۹ هجری در روز عید قربان در حضور مؤمنان و مشرکان خواند و به موجب این فرمان هرگونه تعهد و تولی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان با مشرکان برچیده شد. (مجمع البیان، ج۳، ص۹)
در زمان حاضر که متأسفانه بسیاری از دولت های جوامع اسلامی تعهداتی را با ابرقدرت ها به ویژه آمریکا و انگلیس مبنی بر عدم دخالت در امور فلسطین یا پایبندی به نظام های لائیک و بیانیه های کفرآمیز بین المللی دارند ملت ها باید با ابراز مخالفت با این تعهدات، حساب خود را از دولت های وابسته جدا کنند و با شرکت در راهپیمایی برائت از مشرکین به صورت یکپارچه بیزاری خود را از این تعهدات ابراز کنند. از دیدگاه امام خمینی این فریاد عام وحدت جهان اسلام است؛ لذا همه ساله به آن توصیه می کردند: «مسلمانان حاضر در مواقف کریمه، از هر ملت و مذهب که هستند باید به خوبی بدانند که دشمن اصلی اسلام و قرآن و پیامبر عظیم الشأن صلی الله علیه و آله و سلم ابرقدرت ها خصوصاً آمریکا و ولیده‌ی فاسدش اسرائیل است که چشم طمع به کشورهای اسلامی دوخته و برای چپاول مخازن عظیم زیرزمینی و روی زمینی این کشورها از هیچ جنایت و توطئه ای دست بردار نیستند و رمز موفقیت آنان در این توطئه‌ی شیطانی تفرقه انداختن بین مسلمانان، به هر شکل که بتوانند، می باشد». (تبیان، ش۱۵، ص ۲۳۵)
انتظار می رفت این فریاد چون موج کوبندهای اسرائیل و ابرقدرت غرب را نابود سازد اما متأسفانه با تفرقه‌افکنی دشمنان توسط عمال مزدور منطقه و ملاهای وهابی درباری که در واقع خائن الحرمین‌اند، ایجاد فاجعه‌ی جمعه سیاه مکه‌ی مکرّمه در سال ۱۳۶۶، تبلیغ روزافزون عقاید ضاله‌ی وهابیت، تفرقه میان زائران و حاجیان ایرانی و سایر کشورها و ابراز حساسیت و ایجاد فشار مضاعف بر شیعیان به خصوص ایرانی و تکفیر شیعه، تقویت پلیس و هزاران ترفند تفرقه افکن، رو به خمودی گرایید.
امام خمینی در این باره فرموده اند: «درست در زمانی که جمهوری اسلامی برای حفظ سرزمین های اسلامی و حراست از حرمین شریفین مسلمانان را به وحدت اسلامی دعوت می کند «و یا للمسلمین» می گوید، از مرکز وحی برای خنثی نمودن این فریاد، پیشنهاد جهاد علیه این دعوت را کرده و به نفع آمریکا دشمن اسلام، و اسرائیل که برای گرفتن از فرات تا نیل و سلطه بر حرمین شریفین کوشش می نماید، سینه چاک می زنند». (تبیان، ش۱۹، ص ۲۱۲)
با وجود نقشه های تفرقه افکنان وهابیان و دولتمردان عربستان سعودی، اما خوشبختانه با گفتگوی دوستانه ای که با زائران بیت‌الله‌الحرام از هر ملیت و مذهبی، داشتم، همه به دو عامل ضعف مسلمانان اقرار می کردند که اولاً جهان غرب همچنان بر ما مسلمانان مسلط است و ثانیاً تفرقه و عدم وحدت کلمه میان ما مسلمانان باعث این سلطه شده است نیز همه آرزوی نابودی اسرائیل را در دل داشتند. (سفر عمره نویسنده سال ۱۳۸۶) امید است که این آگاهی مردم نقطه‌ی آغاز وحدت و استفاده از ظرفیت های کنگره‌ی عظیم حج گردد و ارتش چند صد میلیونی جهان اسلام از مکه حملات خود را بر جهان آغاز کند.
برخی مناسک حج چون وقوف در عرفات و مشعرالحرام نیز وحدتگرایی را تقویت می کند و فرصت یک شبانه روز الفت و همگرایی و به دور از هرگونه مشغله‌ی شخصی و دنیوی را به حاجیان می دهد و همه با هم به مناجات و دعا و عبادت می پردازند و هر یک به زبانی خدا را می خوانند و به فرموده‌ی امام حسین علیه السلام «فَالَیْکَ عَجَّتِ الْأَصْواتُ بِصُنُوفِ اللُّغات»(مفاتیحالجنان، دعای عرفه) و همه در طول شب نیز با یاد و انابه‌ی خدا حول محور وحدت مسلمین یعنی اعتقاد توحیدی می گردند و لبیک به فرمان قرآن می گویند: «فَإِذَا أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَاتٍ فَاذْکُرُواْ اللَّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَام»؛ پس چون از عرفات کوچ نمودید خدا را در مشعر الحرام یاد کنید. (بقره / ۱۹۸) و پس از قربانی و اطعام همگان، ثروتمند و مستمند آرزوی ادامه‌ی زندگی را برای خود و دیگران عملاً نشان می دهند و در پایان مناسک عشق به خدا را چند برابر و فراتر از هر تعلق دنیوی حتی اصل و تبار کرده و به دعای خیر دنیا و آخرت برای خود و دیگران، حج مقبول و سعی مشکور را برای خود رقم میزنند: «فَإِذَا قَضَیْتُم مَّنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُواْ اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ ءَابَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْیَا وَ مَا لَهُ فىِ الاَْخِرَهِ مِنْ خَلَاقٍ * وَ مِنْهُم مَّن یَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْیَا حَسَنَهً وَ فىِ الاَْخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ * أُوْلَئکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِّمَّا کَسَبُواْ وَ اللَّهُ سَرِیعُ الحِْسَاب» و چون آداب ویژه‌ی حج خود را به جاى آوردید همان گونه که پدران خود را به یاد مى آورید یا با یادکردنى بیشتر خدا را به یاد آورید و از مردم کسى است که مى گوید پروردگارا به ما در همین دنیا عطا کن و حال آن‌که براى او در آخرت نصیبى نیست. و برخى از آنان مى گویند پروردگارا در این دنیا به ما نیکى و در آخرت [نیز] نیکى عطا کن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار. آنانند که از دستاوردشان بهرهاى خواهند داشت و خدا زودشمار است. (بقره / ۲۰۰ و ۲۰۱ و ۲۰۲)
عمره مفرده
عمره مفرده از عبادات جمعی و به منزله‌ی حج کوچک است که بر خلاف حج، در طول سال قابل اتیان است. این عبادت در قرآن کریم توصیه شده است: «وَ أَتِمُّواْ الحَْجَّ وَ الْعُمْرَهَ لله»؛ و براى خدا حج و عمره را به پایان رسانید. (بقره / ۱۹۶) فقهای فریقین بر مشروعیت و اهمیت آن اجماع دارند: شافعیه و حنابله و اکثر امامیه به استناد آیه فوق و احادیث آن را بر افراد مستطیع واجب و بر سایرین مستحب می دانند اما حنفیه و مالکیه فقط به استجابت مؤکد آن فتوا داده اند. (الفقه علی المذاهب الخمسه، ج ۱، ص ۲۰۱)
عمره فرصت همیشگی را برای گردهمایی مسلمانان سراسر جهان فراهم می کند. عمره همان حکمت های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی… حج را داراست. بحمدالله جمهوری اسلامی ایران در این امر چند سالی تا حدودی موفق بوده است. اگر سایر کشورهای اسلامی این ابتکار را نیز اجرا کنند، امید آن میرود که از بحث و گفت‌وگوهای دوستانه ای که میان اقشار تحصیل کرده‌ی کشورها در سفرهای عمره پیش می آید، ضرورت وحدت اسلامی روشنتر و تحقق آن سریع تر و استوارتر انجام می‌گیرد.
منابع
* قرآن کریم
۱. حر عاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسّسه‌ی آل‌البیت، ۱۴۰۹.
۲. داستانی بیرکی، علی، جهان اسلام از دیدگاه امام خمینی، تبیان ۱۹و۱۵، تهران، مؤسّسه‌ی نشر و تنظیم آثار امام خمینی، چ ۴، ۱۳۹۱.
۳. رازی، فخرالدین، مفاتیح الغیب، استانبول، شرکت صحافیه عثمانیه، ۱۳۰۷ق.
۴. قمی، شیخ عباس، مفاتیحالجنان، مشهد، به‌نشر، ۱۳۷۹.
۵. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، بیروت، دار صعب، چ ۴، ۱۴۰۹ق.
۶. مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، بی‌جا، انتشارات ققنوس، سال ۱۳۸۱.
۷. نجف آبادی منتظری، حسین علی، احکام و مناسک حج، قم، سایه، چ ۴، ۱۴۲۸ق.
