تدبر در سوره‌ی مبارکه‌ی همزه/ از سلسله درس‌های استاد محمد حسین الهی‌زاده
۱-نمودار شناسه‌ی سوره
|
نام: همزه |
|
مکان نزول: مکه‌ی مکرمه |
|
|
سال نزول: اول یا دوم |
|
جایگاه در مصحف: عصر، همزه(۱۰۴)، فیل |
|
تعداد آیات:۹ |
2- ساختار تدبری سوره
این سوره با نه آیه در یک سیاق تشکیل شده و دو دسته می‌باشد:
دسته‌ی اول: آیات 1 تا۳: تهدید به طعنه‌‌ی زنان عیب جو است و علت این رفتار را درجمع مال و پندار جاودانگی آنان دردنیا مطرح می‌کند.
دسته‌ی دوم: آیات 4تا۹: سرانجام این افراد حطمه مطرح شده‌است.
توضیح :آیه‌ی دوم توصیف« هُمَزَهٍ لُّمَزَهٍ »است و ضمیر در آیه‌ی سوم « أَخْلَدَهُ»به همزه و لمزه برمی‌گردد.
درآیات ۴تا۹، لفظ «کَلَّا» پندار غلط مطرح شده و آیه‌ی دوم و سوم را رد می‌کند.کلمه‌ی «حُطَمَهِ» در آیه‌ی ۴ و ۵ مشترک بوده و آیه‌ی ۶ و ۷ «حُطَمَهِ» را معرفی می‌کند. ضمیر «إِنَّهَا» در آیه‌ی ۸ به «نَارُ اللَّهِ» در آیه‌ی ۶ بر می‌گردد. بنابراین می‌بینیم این ۹آیه از نظر ادبی به هم‌دیگر زنجیروار مرتبط می‌باشد و یک سیاق را تشکیل می‌دهند. از نظر محتوایی هم دارای یک محتوا هستند.
نظم آوایی سوره: تمام ۹آیه به «ه»ختم شده‌اند.
۳- متن نموداری سوره
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
1. وَیْلٌ لِّکُلِّ هُمَزَهٍ لُّمَزَهٍ
| الَّذِی جَمَعَ مَالًا |
۲. وَعَدَّدَهُ
|
۳. یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ
|
4. کَلَّا لَیُنبَذَنَّ فِی الْحُطَمَهِ
۵. وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحُطَمَهُ
نَارُ اللَّهِ 6. الْمُوقَدَهُ
7. الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَهِ
8. إِنَّهَا عَلَیْهِم مُّؤْصَدَهٌ
9. فِی عَمَدٍ مُّمَدَّدَهٍ
۴- جهت هدایتی سوره
|
تهدید عیب‌جویان و عیب‌گویان زرپرست به هلاکت در دنیا و نارالله در آخرت |
عده‌ی زیادی در دنیا با این توهم که با داشتن مال فراوان جاودانگی را درآغوش خواهند‌گرفت، به جمع و شمارش مال اهتمام می‌ورزند. ثروتمندان مشرک مکه نیز از این قاعده مستثنی نبودند و سرمست از اموالی که به خیال جاودانه‌شدن جمع و شمارش کرده‌بودند، به عیب‌جویی و استهزاء دیگران می‌پرداختند. در چنین فضایی، خداوند جبار با نزول سوره‌ی مبارکه‌ی همزه ضمن ردّ این گمان باطل، به آن‌ها گوشزد می‌کند که مالی را که مایه‌ی فخرخود می‌پندارید و به پشت گرمی آن به عیب‌جویی و تمسخردیگران مشغولید، نه تنها مایه‌ی فخرتان نیست که عاقبت دردناک و عذاب‌های وحشتناک دنیوی و اخروی را برایتان به همراه دارد و سبب ورودتان به آتش برافروخته‌ی الهی(حُطَمَه) در آخرت است.
۵-تفهم متن (به نام خداوند مهر گستر مهربان)
این سوره با هدف اصلاح بینش انسان‌ها درباره‌ی مال و ثروت، با تهدید «وَیْلٌ» آغازگشته و افرادی را که به عیب‌جویی و استهزاء مشغول اند، به هلاکت در دنیا تهدید می‌کند. «لِّکُلِّ هُمَزَهٍ لُّمَزَهٍ» ریشه‌ی این عمل آن‌ها در اموالی است که جمع کرده‌بودند. «الَّذِی جَمَعَ مَالاً»: «مالاً» را نکره آورده، به منظور تحقیر و ناچیز معرفی کردن مال دنیا؛ زیرا سرمست از این اموال انباشته، حرصشان فزونی یافته و پیوسته به شمارش مال اهتمام می‌ورزیدند. «وَعَدَّدَهُ»
آیه‌ی سوم اعلام می‌داردکه مشکل اصلی این افراد ناشی از تصور نادرستشان نسبت به مال و ثروت است و این‌که مال را عامل جاودانگی می‌پنداشتند. « یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ» باطل بودن این فکر، از واژه‌ی «یَحْسَبُ» نیز فهمیده می‌شود. زیرا «حُسبان» به معنای خیال باطل است و نادرستی این فکر از آن‌جاست که دنیا برای فنا خلق شده‌است و انسان‌ها می‌میرند و به عالم بالا منتقل می‌شوند.
آیه‌ی چهارم با « کَلَّا»این پندار باطل را ردکرده و بیان می‌دارد که عاقبت آن‌گونه که شما فکر می‌کنید، نیست و با ثروت، جاویدان نخواهید ماند؛ بلکه حتما مرگ‌تان فراخواهد رسید و عاقبت مال اندوزان فخرفروش و عیب‌جویان استهزاءگر،پرتاب شدن به « حُطَمَهِ»است. «کَلَّا لَیُنبَذَنَّ فِی الْحُطَمَهِ» («لینبذن» فعل مضارع مجهول و مؤکد با لام قسم و نون تأکید است. «نبذ» در اصل بمعنی دور‌انداختن چیزی به خاطر حقارت و بی‌ارزشی آن است). این مغروران خودخواه خود را همیشگی گمان نکنند و سوگند می‌خورم که می‌میرند و قطعاً به صورت موجوداتی ذلیل و بی‌ارزش در آتش بسیار شکننده افکنده می‌شوند تا نتیجه‌ی کبر و غرور خود را ببینند.
آیه‌ی پنجم با طرح پرسش از چیستی «حُطَمَه» آغاز می‌شود که عظمت تهدیدآیه: «وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحُطَمَهُ» را نشان می‌دهد. (حطم به معنی در هم شکستن است و وزن (حطمه) مبالغه در آن را می‌رساند) برای پرسش از حقیقتی است که تنها راه رسیدن به پاسخ آن وحی و قرآن است و علم و عقل به آن راه ندارد. آیات ۶ و۷ و۸ و۹پاسخ آیه‌ی ۵ است که به توصیف «حطمه» می‌پردازد.
«نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَهُ * الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَهِ»: آتش برافروخته‌ی الهی که بر دل‌ها سرزده جان را می‌سوزاند. اضافه‌ی کلمه‌ی «نار» به «الله» اشاره به عظمت آتش می‌کند، بدین جهت که این آتش به خداوند نسبت داده شده‌است.
«إِنَّهَا عَلَیْهِم مُّؤْصَدَهٌ» این آتش فقط برآن‌ها احاطه‌یافته و راه خلاص از آن نخواهندداشت. تقدیم «علیهم» بر «مؤصده» می‌فهماند که آتش الهی چنان برآن‌ها احاطه می‌یابد که از آن خلاصی نخواهند داشت.
«فِی عَمَدٍ مُّمَدَّدَهٍ» درستون‌های کشیده و طولانی به طور کامل آنان را به بندکشیده و قلب و دل آن‌ها که کانون آن‌همه کبر و غرور است، به سزای این‌که در دنیا قلب مستمندان را می‌سوزاندند و شخصیت آنان را خرد می‌کردند، در آتش الهی می‌سوزد و درهم می‌شکند.
سخن پایانی این‌که در ابتدای سوره فرد فرد زرپرستان تهدیدشده‌اند(آیه‌ی۱تا۳) اما در نهایت جمع آنان تهدید می‌شوند (آیه‌ی۸) زیرا نگرش دنیا پرستی از لوازم جمع‌های دنیا گرایانه است.
ساختار سوره به طوراجمال و تفضیل است؛ یعنی جهت هدایتی به طورخلاصه و اجمال در آیه‌ی اول آمده‌است.
«وَیْلٌ لِّکُلِّ هُمَزَهٍ لُّمَزَهٍ» و آیات ۲تا۹همه شرح و تفضیل آیه‌ی۱هستند. براین اساس می‌توان جهت هدایتی سوره را این‌گونه بیان نمود: بیان تهدید عیب جویان زرپرست به هلاکت در دنیا و به نارالله در آخرت.
