روش‌های تربیتی اسلام در احترام و تکریم کودکان/ زهرا عباسی
احترام و تکریم کودک
خداوند به انسان، به عنوان اشرف مخلوقات خود کرامت داده است. «وَلَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ و… » و این برتری و کرامت اختصاص به قوم، نژاد، جنس و یا سن خاصی ندارد. و کودک و بزرگسال، بدون در نظر گرفتن ملاک‌های ثانوی، از کرامت یکسان برخوردارند؛ از این رو باید از احترام یکسان نیز بهره‌مند باشند. (حسینی‌زاده، ۱۳۹۰، ج۱، ص۱۰۲)
احترام به کودک یکی از عوامل مهم پرورش شخصیت کودک بهشمار می‌آید. وقتی کودکی مورد احترام والدین واطرافیان خود قرار می‌گیرد، از رفتار آن‌ها تقلید می‌کند و به دیگران و پدر و مادرش احترام می‌گذارد. متأسفانه برخی از والدین احترام به کودک را مخالف شأن خود می‌دانند ومی‌گویند: «اگر به بچه ها احترام بگذاریم لوس می‌شوند و دیگر به ما احترام نمی‌گذارند». وبی‌اعتنایی و بی‌احترامی به کودکان را وسیله‌ی تربیت آن‌ها می‌شمارند. در صورتی که این روش از اشتباهات بزرگ تربیتی است. احترام به کودک نه تنها پدر و مادر را در نظر فرزند کوچک نمی‌کند، بلکه روح شرافت و بزرگواری را در آنان پرورش می‌دهد و کودک از همان دوران خردسالی می‌فهمد که پدر ومادر او را یک انسان می‌شناسند و برایش ارزش و شخصیت قائل هستند. بدین جهت سعی می‌کند از کارهایی که مورد پسند جامعه نیست خودداری کند و کارهای درست را انجام دهد تا شخصیتش محترم و محفوظ بماند. (امینی، ۱۳۶۸، ص۲۴۳-۲۴۶)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با آن شخصیت بزرگ وعظیمشان در هر موقعیتی به کودکان توجه داشتند. امام صادق علیه السلام نقل می‌کنند که: پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نماز ظهر را با مردم به جماعت گزارد و دو رکعت آخر را به سرعت به پایان رسانید. پس از نماز، مردم پرسیدند: یا رسول الله! آیا در نماز پیش آمدی رخ داد؟حضرتصلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: مگر صدای ناله کودک را نشنیدید؟! (ادیب، ۱۳۹۰، ص۳۸و۳۹)
فرزندانی که در کودکی از توجه و احترام بزرگترها، به ویژه والدین خود بهره‌مند می‌شوند، در زندگی آینده‌ی خویش افرادی موفق و دارای اعتماد به نفس خواهند بود؛ زیرا تکریم شخصیت، روحیه‌ی خودباوری و اعتماد به نفس را در وجود آنان تقویت کرده، زمینه‌ی رشد اخلاقی و ایجاد صفات نیک را برایشان فراهم می‌آورد و آنان را در آینده مستقل وخود باور بار خواهد آورد. (نساجی زواره، ۱۳۸۷، ص۳۹و۴۰)
در طول مدت تربیت کودک خود همواره به این نکته توجه داشته باشید که رفتار شما در تمام موارد باید با رعایت احترام و حفظ کرامت کودکتان باشد.
امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «به فرزندان خود احترام بگذارید و با آداب پسندیده با آن‌ها برخورد‌کنید تا باعث آمرزش شما شوند». (حرعاملی، ۱۴۰۹، ج۱۵، ص۱۹)
شیوه‌های احترام به کودک
۱. برخاستن و استقبال از فرزند به هنگام ورود او به مجلس: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به طور معمول به هنگام ورود افراد به مجلس به احترام آن‌ها می‌ایستاد و برای آن‌ها جا باز می‌کرد، اما در برابر فرزندان خویش، حسن و حسین علیهم السلام و فاطمهعلیها السلام علاوه بر آن، چند قدم به استقبال می‌رفت. (حسینی زاده، ۱۳۹۰، ج۱، ص۱۰۷)
روایت شده است:
«پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نشسته‌بود. حسن و حسین علیهم السلامبه طرف آن حضرت آمدند. پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم وقتی آن‌ها را دید به احترام ایشان ایستاد. چون به کندی حرکت می‌کردند، پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم به استقبال آنان رفت و ایشان را بر دوش خود سوار نمود و فرمود: چه مرکب خوبی دارید و چه سواران خوبی هستید». (مجلسی، ج۴۳، ص۲۸۵)
۲. سلام کردن به کودک: از اخلاق پیامبر گرامی اسلامصلی الله علیه و آله و سلم این بود که وقتی در راه به کودکان می‌رسیدند، به آنان سلام می‌کردند. این تصوّر باطلی است که برخی پدران و مادران فکر می‌کنند اگر به کودک سلام کنیم، لوس می‌شود. او با سلام بزرگترها در خود احساس شخصیت می‌کند.
۳. دست دادن به کودک: از جلوه‌های احترام این است که به کودک دست بدهیم و در میان جمع با او مصافحه کنیم تا گمان نکند که او را به حساب نمی‌آوریم. برخی افراد وقتی وارد جمعی می‌شوند به همه دست می‌دهند و زمانی که نوبت به کودکی می‌رسد با او دست نمی‌دهند واین رفتار باعث می‌شود که کودک خود را حقیر و بی‌ارزش بهشمار آورد. (قائمی، ۱۳۶۶، ص۱۴۴-۱۵۱)
۴. اجازه خواستن از کودکان برای گذشت از حقوقشان: برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نوشیدنی آوردند. حضرت از آن نوشیدند. در سمت راست او نوجوانی نشسته بود و در سمت چپ او ریش سفیدانی. پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم برای احترام به ریش سفیدان خواست شربت را به آن‌ها بدهد؛ به نوجوان فرمود: اگر به من اجازه می‌دهی این نوشیدنی را به آنان بدهم؟ نوجوان عرض کرد: من سهم خود را غیر از تو به هیچ کس نمی‌دهم. پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نیز نوشیدنی را در اختیار او قرار داد.
در این جا شاید پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سبب احترام به بزرگان می‌خواسته ابتدا نوشیدنی را به بزرگترها بنوشاند، ولی این امر باعث نشده که به یک نوجوان بی‌احترامی نماید و حق او را نادیده بگیرد. از او اجازه می‌خواهند و چون اجازه نمی‌دهد نوشیدنی را به او می‌دهند تا احترام او رعایت شود.
۵. پذیرش دعوت کودکان و دعوت از آنان برای میهمانی: هرگاه به شما چیزی را تعارف می‌کنند، یا می‌خواهند برای شما کاری انجام دهند- و مانعی وجود ندارد- با کمال میل بپذیرید. برای میهمانی‌ها از آن‌ها نیز دعوت‌کنید و در میهمانی مانند یک بزرگسال برای او تدارک ببینید. مثلا برای کودکان ظرف غذای مستقل قرار‌دهید و از آن‌ها پذیرایی کنید.
۶. جای‌دادن کودکان در صفوف جماعت: بسیاری از مواقع رفتار نادرست بزرگترها در مورد کودکان در مسجد سبب عدم گرایش آنان به مسجد و نماز جماعت می‌شود. بهتر است رفتار خود را عوض‌کرده و به کودکانی که در صف جماعت قرار می‌گیرند احترام بگذاریم. امام باقرعلیه السلام درباره‌ی کودکانی که در صف جماعت حاضر می‌شوند، می‌فرمایند:«آن‌ها را به صف آخر نفرستید، بلکه بین آن‌ها، به وسیله‌ی بزرگان، فاصله ایجاد کنید». (حرعاملی، ۱۴۰۹، ج۳، ص۱۴)
۷. با احترام صداکردن: پس از این‌که برای فرزند خود نام مناسب انتخاب کردید همواره سعی‌کنید هنگام صحبت با آن‌ها از الفاظ نیک (آقا، خانم و …) استفاده کنید. در سیره‌ی معصومین علیهم السلام آمده‌است که فرزندان خود را با لفظ(یا بُنَیّ، فرزند عزیزم) مورد خطاب قرار‌می‌دادند. (حسینی زاده، ۱۳۹۰،ج۱، ص۱۰۸-۱۱۲) در حدیث شریف کساء نیز می‌خوانیم که حضرت فاطمه علیها السلام فرزندان خود را با لفظ (یا قُرَّهَ عَینی، ثَمَرَهَ فُؤادی: ای نور چشم من، ای میوه‌ی دلم) صدا می‌زدند.
آیت الله سید علی قاضی طباطبایی(ره)، از علمای بزرگ، پدری مهربان و دلسوز بود. نام فرزندان خود را با تجلیل و احترام و با مهر، با لفظ آقا و خانم صدا می‌زد. فرزندان به اتاق که وارد می‌شدند، پدر به احترامشان بلند می‌شد تا هم آن‌ها ادب را یاد بگیرند و هم دیگران برای فرزندانشان عزت و احترام قائل شوند. (اقلیدی، ۱۳۸۹، ص۹۰)
۸. شخصیت دادن به کودکان: از طریق گفتگو کردن با آن‌ها، گوش‌دادن به حرف‌ها و توضیحاتشان، شرکت‌دادن در جلسه‌ی دعا برای آمین گفتن (دعاکنید و از آن‌ها بخواهید اجابت آن را برای شما از خداوند بخواهند) (حسینی زاده،۱۳۹۰،ج۱، ص۱۰۸-۱۱۲) ، مشورت کردن با آن‌ها (مخصوصاً در مواردی که مربوط به خودشان می‌شود) و موارد مشابه دیگر، می‌توان به کودک شخصیت داده و ارزش و کرامت او را در نظرش بالا ببرید.
۹. هم‌بازی شدن با کودک: به فرموده‌ی پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم آن‌کس که کودکی دارد باید با او کودکی کند و جلوه‌ای از این کودکی کردن هم‌بازی شدن با اوست. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با همه‌ی شأن و عظمتی که داشتند نه تنها با امام حسن وامام حسین علیهم السلام بلکه با بچه‌های دیگر نیز بازی می‌کردند.
۱۰. وفای به عهد: در دین اسلام یکی از ویژگی‌های مؤمن وفای به عهد شمرده شده‌است. علاوه بر این که وفای به عهد وظیفه‌ای اسلامی و انسانی است، این عمل سبب نوعی ادای احترام به کودک است.
وقتی شما به فرزند خود قول می‌دهید که او را به پارک خواهید‌برد و به آن عمل می‌کنید، فرزند شما در درون خود نوعی احساس ارزش می‌کند و از این‌که قرارتان با او برایتان مهم بوده خوشحال می‌شود. اما در مقابل وقتی به قولتان عمل نمی‌کنید، فرزندتان احساس می‌کند برای او ارزشی قائل نیستید و ناراحت می‌شود.
همواره سعی کنید قول و قراری با کودک نبندید که قادر به برآوردن آن نباشید. وقتی به قولی که داده‌اید عمل نمی‌کنید نه تنها به شخصیت کودک احترام نمی‌گذارید، بلکه به او دروغ‌گویی را آموزش می‌دهید.
۱۱. بخشش اشتباه او: لازم است برای رعایت احترام کودک وقتی که اشتباهی را مرتکب شد با بلند نظری از او بگذرید و ضمن هشداردادن و متذکر شدن خطایش، او را ببخشید. (قائمی، ۱۳۶۶، ص۱۴۴-۱۵۱)
منابع
۱. ابراهیمی اقلیدی، علی، اصول فرزند داری، انتشارات تهذیب، چاپ اول، ۱۳۸۹.
۲. ادیب، مریم، تربیت دینی کودک و نوجوان، تهران: وزارت آموزش و پرورش، معاونت پرورشی، مؤسّسه‌ی فرهنگی منادی تربیت، چاپ چهارم،۱۳۹۰.
۳. امینی، ابراهیم، آیین تربیت، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۸.
۴. بحار الانوار، محمدباقر مجلسی،تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۴۳،۱۳۶۲.
۵. حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسّسه‌ی آل البیتعلیهم السلام، ۱۴۰۹.
۶. حسینی‌زاده، سید علی، سیره‌ی تربیتی پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیتعلیهم السلام در تربیت فرزند، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دهم، ج۱، تابستان۱۳۹۰.
۷. قائمی، علی، خانواده و نیازمندی‌های کودکان، تهران: ام‍ی‍ری، ۱۳۶۶.
۸. نساجی زواره، اسماعیل، آداب تربیت فرزندان در سیره‌ی معصومینعلیهم السلام، نشریه‌ی پیوند، شماره‌ی۳۴۵، ۱۳۸۷.
