زهره شورورزی
مقدمه
بر همگان روشن است که یکی از چالش‌های اقتصادی کشور مسأله‌ی عدم رونق و سوددهی در تولید است. با وجود اینکه مدت فراوانی از جنگ تحمیلی می‌گذرد اما کشور همچنان با مشکل تولید روبروست. از این رو مقام معظم رهبری(حفظه الله) در نامگذاری سال‌ها چندین بار از کلیدواژه‌های “تولید” و “رونق تولید” استفاده کرده‌اند. اما با وجود این باز هم بر سر راه پیشرفت و سوددهی تولید موانعی وجود دارد. لذا نوشتار حاضر بر آن است به معرفی اجمالی موانع تولید از منظر قرآن بپردازد.
ناگفته نماند که “تولید” از نظر لغوی به معنای به وجود آوردن است (مریدی و نوروزی، ۱۳۷۳، ص۲۹۵). ضمناً این واژه در قرآن نیامده به همین دلیل باید لغات هم‌معنی آن را بررسی کنیم.
موانع تولید از منظر قرآن عبارتند از:
- موانع اعتقادی
قرآن درباره‌ی موانع اعتقادی می‌فرماید: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ» (اعراف/ ۹۶)؛ و چنانچه مردم شهر و دیارها همه ایمان آورده و پرهیزکار می‌شدند همانا ما درهای برکاتی از آسمان و زمین را بر روی آن‌ها می‌گشودیم و لیکن (چون آیات و پیغمبران ما را) تکذیب کردند. ما هم آنان را سخت به کیفر کردار زشتشان رسانیدیم.
طبق آیه، انکار اصول اعتقادی اعم از توحید، نبوت، معاد، امامت و… باعث بی‌برکتی و کاهش روزی انسان‌ها می‌شود.
- موانع اخلاقی
مصداق بارز این مانع و پیامد آن در وضعیت قوم نوح ترسیم شده است. آن حضرت قوم خود را به توحید و خداپرستی و ترک بت‌پرستی دعوت می‌کرد و اثر ایمانشان را افزایش باران، دارایی، فرزندان و توسعه‌ی آبادانی معرفی می‌نمود: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا؛ وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهَارًا» (نوح/ ۱۰ و ۱۲).
لذا مفاسد اخلاقی بر کاهش رزق و روزی انسان‌ها تأثیر مهمی دارد چنان که خداوند در سوره‌ی نحل آیه‌ی ۱۱ می‌فرماید: «یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّیْتُونَ وَالنَّخِیلَ وَالْأَعْنَابَ وَمِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ ِإنَّ فِی ذَلک لَآیَهً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (نحل/ ۱۱).
فلذا کفران نعمت باعث کاهش روزی می‌شود. همانطور که شکرگزاری باعث افزایش رزق و روزی می‌شود.
- فساد سیاسی، اداری و رانت‌خواری
یکی از مهم‌ترین موانع رونق تولید این است که اقتصاد توسط یک امر سیاسی هم کنترل شود. در اقتصاد مبتنی بر رانت، ثروتمند شدن افراد نه به دلیل تلاش و فعالیت اقتصادی آن‌ها بلکه در اثر رابطه با عوامل قدرت سیاسی شکل می‌گیرد (حاجی یوسفی، ۱۳۷۸، ص۳۲).
در قرآن کریم خداوند هر گونه رابطه‌گرایی را نفی کرده و معیارهای صحیح را جایگزین آن می‌کند: «وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» (بقره/ ۱۲۴؛ قرائتی، ۱۳۷۹، ج۱، ص ۱۹۷).
- فقدان شفافیت
قرآن رسیدن انسان به پیشرفت مادی و تعالی معنوی را فقط در بطن جامعه میسر می‌داند. به عبارت دیگر پایین بودن اعتماد تعمیم یافته در هر جامعه‌ای یکی از موانع اصلی توسعه و رونق تولید است. امام علی برای شفاف سازی در امور از تعبیر « فاصحه» استفاده کرده است؛ یعنی امور و مسائل را چون صحرا برای مردمان قرار دادن (دلشاد تهرانی، ۱۳۹۰، ص۳۰۹). خداوند هم در آیه‌ی ۱۸۷ سوره‌ی آل عمران بر شفاف‌سازی امور تأکید فراوان داشته و می‌فرماید: «وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا فَبِئْسَ مَا یَشْتَرُونَ»؛ و چون خدا از آنان که کتاب به آن‌ها داده شد پیمان گرفت که حقایق کتاب آسمانی را برای مردم بیان کنید و کتمان مکنید، پس آن‌ها عهد خدا را پشت سر انداخته و آیات الهی را به بهایی اندک فروختند، پس بد معامله‌ای کردند ( قرائتی، ۱۳۸۷، ص۲۱۸).
- عدم شایسته‌سالاری
رونق تولید، نیازمند دانش و تخصص و تعهد و به عبارت دقیق‌تر شایسته‌سالاری است (نصر اصفهانی، ۱۳۸۹، ص ۱۴۷). شایسته‌سالاری به معنای مهارت، توانایی و لیاقت در انجام امور است (گلکار و ناصحی فرد، ۱۳۸۱، ص ۱۰-۷). در آیه‌ی «وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ» (انبیا/ ۱۰۵) آمده است: بندگان شایسته‌ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد.
از این آیه می‌توان ضرورت و اهمیت شایسته‌سالاری را استخراج کرد.
- رخوت و تنبلی
قرآن از نیروی انسانی در کنار طبیعت به عنوان منابع ثروت و عوامل تولید یاد می‌کند. در آیه‌ی ۱۵ سوره‌ی ملک آمده است: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ»؛ او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید؛ و بازگشت همه به سوی اوست.
در جای دیگر نیز ایجاد ارتباط و پیوند میان کار و طبیعت با صراحت بیشتری آمده است.
رخوت و کار نکردن عامل مهمی در عدم تولید است که هم مردم و هم مسئولان در آن سهم مشترکی دارند.
- رباخواری
قرآن در این مورد می‌فرماید: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذلک بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولئک أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ؛ یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَیُرْبِی الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ» (بقره/ ۲۷۶ و ۲۷۶).
روشن است که رباخواری موجب افزایش فقر در جامعه و تراکم ثروت در دست عده‌ای محدود شده و محرومیت اکثر افراد اجتماع را به دنبال دارد. در واقع انفاق سبب پاکی دل و طهارت نفوس و آرامش جامعه شده و رباخواری سبب پیدایش بخل و کینه و نفرت و ناپاکی می‌شود (مکارم شیرازی، ۱۳۸۵، ج۲، ص ۳۶۳).
آنچه گفته شد مواردی است که اگر به درستی حل شود رونق تولید در کشور را به ارمغان خواهد آورد.
منابع
- حاجی یوسفی، امیرمحمد، دولت، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸.
- دلشاد تهرانی، مصطفی، تراز حیات، تهران، نشر دریا، ۱۳۹۰.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۷.
- گلکار، بهزاد، ناصحی فر، وحید، مروری بر مفاهیم شایسته‌سالاری، مجله توسعه مدیریت، ش۳۹، ۱۳۸۱.
- مریدی، سیاوش، نوروزی، علیرضا، فرهنگ اقتصادی، تهران، مؤسسه کتاب پیش برد و انتشارات نگاه، ۱۳۷۳.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، تهران، دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۷.
