ام البنین ارکانی فرد
مقدمه
مسئله اقتصاد، بهعنوان یکی از مهمترین مسائل زندگی بشری، مطرح است و اسلام نیز نگرش خاصی به آن دارد. منابع انسانی پایۀ اصلی ثروت ملتها را تشکیل میدهد. آنچه مسلم است کشوری که نتواند مهارتها، دانش و ادراک مردم را گسترش دهد و از آن در اقتصاد ملّی به نحو مؤثری استفاده کند، قادر به توسعه نخواهد بود.
زنان نیمی از جمعیت هر جامعهای را تشکیل میدهند؛ و این یعنی پتانسیلی که باید به بهترین شکل از آن بهره برد. زنان در کنار وظایف شخصی و خانوادگیشان میتوانند نقش بسزایی در رشد و پیشرفت جامعه داشته باشند.
حضور فعال بانوان در عرصههای گوناگون اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و علمی در جامعه، نقش آنها را در کانون خانواده کمرنگ نکرده است. زن بهطور طبیعی در مقام مادر و همسر، مسئولیت تربیت نسل و فرزند را بر عهده دارد. از اینرو وظایف خطیری در خانواده بر دوش اوست. ازجمله این وظایف میتوان به مدیریت اقتصادی خانواده که توسط او صورت میپذیرد اشاره نمود.
مفهوم مدیریت اقتصاد اسلامی
۱. مدیریت: الف) حکیم ابونصر محمد فارابی، فیلسوف و دانشمند بزرگ قرن سوم و چهارم هجری معتقد است بشر به یک جامعه ایدئال و کامل نیازمند است که در آن روابط افراد مبتنی بر عدالت کامل باشد و دولت ایدئالی نیز بر آن حکمرانی کند. وی اداره این مدینه فاضله را به دست رهبری کاردان میسپارد که دارای ویژگیهای کامل انسانی باشد. به نظر وی، رهبر جامعه باید سالم، باهوش، خوشبیان، دوستدار علم، میانهرو، راستگو، کریم و بزرگوار، بیتوجه به دنیا، هوادار عدالت، مخالف ظلم، شجاع و بااراده باشد و همواره درباره دیدهها و شنیدههایش به تفکر بپردازد (مطهری، ۱۳۴۹، ص ۵۴۰).
ب) عبدالرحمان بن خلدون مغربی، فیلسوف و جامعهشناس اسلامی در قرن هشتم هجری در کتاب ارزشمند المقدمه، ضوابط کشورداری و شیوههای مدیریت جامعههای مختلف را از نظر خوی و عادت و مدنیت، بررسی میکند و مینویسد: «آدمیان با سرشت انسانی خویش، در هر اجتماعی به رادع و حاکم یا نیروی فرمانروایی نیازمندند که آنها را از تجاوز به یکدیگر بازدارد و آن نیروی فرمانروا (مدیر) ناگزیر باید در پرتو قدرت عصبیت بر مردم غلبه یابد»(ابن خلدون، ۱۹۷۸ م، ص ۲۷۰).
۲. اقتصاد: «انسان برای بقا و حیات خود احتیاج دارد به چیزهایی از قبیل غذا و لباس و مسکن که «وسایل معاش» نامیده میشود. انسان به غیر این امور نیز احتیاج دارد، از قبیل احتیاجات خانوادگی، یعنی زن و فرزند، احتیاجات فرهنگی، احتیاجات معنوی و دینی، احتیاجات سیاسی، یعنی حکومت و آنچه مربوط به شئون حکومت است و احتیاجات اجتماعی از قبیل قضاوت. در میان احتیاجات انسان اولین آنها احتیاجات اقتصادی است، یعنی اموری که انسان در حیات و بقای شخصی خود به آنها نیازمند است و بدون آنها قادر به ادامه حیات نیست»(مطهری، ۱۳۸۷، ص ۲۷).
۳. اقتصاد اسلامی: «اقتصاد اسلامی علمی است که بهترین روش استفاده از همه منابع اقتصادی موجود اعطاشده از سوی خداوند، با هدف دستیابی به حداکثر کالا و خدمات حلال ممکن که برای اجتماع امروز و آینده لازم است و توزیع عادلانه این تولیدات در چارچوب شریعت و مقاصد آن را مورد مطالعه قرار میدهد» (اسحاقی، ۱۳۹۰، ص ۴۳)
برای مدیریت اقتصاد اسلامی میتوان گفت؛ اسلام برای تحقق اهداف هر نوع روشی را نمیپسندد؛ از اینروست که در یک چارچوب مشخصی رویههای اقتصادی و غیراقتصادی را سامان میدهد و اجازه تخطی به آن نمیدهد. به این معنا که از نظر اسلام هدف وسیله را توجیه نمیکند؛ پس حتی اگر هدف بسیار مقدس مانند عدالت در مدیریت موردتوجه قرار میگیرد، ولی هرگز تحقق آن را از هر راه مجاز نمیشمارد. اینگونه است که روشهای رسیدن به هدف عالی را نیز مبتنی بر ارزشهای خاص مورد تائید یا تکذیب و تخطئه قرار میدهد.
فعالیت اقتصادی زنان در اسلام
اسلام زنان را برای فعالیت اقتصادی آزاد گذاشته و به آنان استقلال و آزادی داد و آنان را مالک مال و کار خویش کرده و قیمومیت را در معاملات زن از دیگران سلب کرده و در عین حال بر باور داشتن مسئولیت تأمین بودجه خانوادگی از دوش زن، او را از هر نوع اجبار و الزامی برای پذیرش فعالیت اقتصادی معاف کرده است.
«لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْن» (نساء/۳۲)؛ مردان نصیبى ازآنچه به دست مىآورند دارند و زنان نصیبى.
مراد از اکتساب در آیه نوعى حیازت و اختصاص دادن به خویش است، اعم از اینکه این اختصاص دادن بهوسیله عمل اختیارى باشد، نظیر اکتساب از راه صنعت و یا حرفه و یا به غیر عمل اختیارى، لیکن بالاخره منتهى شود به صفتى که داشتن آن صفت باعث این اختصاص شده باشد، مانند مرد بودن مرد و زن بودن زن (طباطبائی، ۱۳۷۴، ج ۴/ ص ۵۳۴).
امام خمینی درباره جایگاه زنان در فعالیتهای اقتصادی میفرمایند: «ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان و خرد و کلان درصحنههای فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر و همدوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند» (موسوی خمینی، ۱۳۶۵، ج ۲۱/ ص ۳۹۹-۳۹۷).
مقام معظم رهبری(حفظه الله) در خصوص نقش زنان در فعالیتهای اقتصادی گفتهاند: «اسلام با کار کردن زن نهتنها موافق است بلکه تا آنجائی که با شغل اساسی آنها که مهمترین شغل اوست یعنی تربیت فرزند و حفظ خانواده مزاحم نباشد، شاید لازم هم باشد. یک کشور نمیتواند از نیروی کار زنان در عرصههای مختلف بینیاز باشد اما این کار باید باکرامت و ارزش معنوی و انسانی زن منافات نداشته باشد و باید زن را تذلیل نکند» (موگهی، ۱۳۷۳، ص ۱۳۱).
نقش زن در مدیریت اقتصاد خانواده
امروزه در تمام جوامع صحبت از مصرف بیرویه انرژی و نگرانیهای ناشی از کمبود آن مطرح است. در کشور ما نیز با توجه به نامگذاری امسال به نام سال اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی، بر آنیم تا این مهم هر چه بیشتر در جامعه و در کانون گرم خانوادهها با مساعدت و مدیریت مادران، آموزش کافی و بسترسازی مناسب نهادینه شود. با توجه به اینکه بیشتر فعالیتهای اقتصادی بانوان در بخش خانواده است بنابراین مادران با مدیریت صحیح این بخش نقش مهمی در اصلاح الگوی مصرف و امور اقتصادی جامعه و خانواده بر عهده دارند. اقتصاد خانواده از مهمترین و حساسترین مسائل خانواده به شمار میرود و در حقیقت، میتوان گفت: که اقتصاد خانواده، طبق بررسیهای بهعملآمده اساس و ریشهی اکثر اختلافات خانواده نیست؛ زیرا چهبسا خانوادههایی هستند که درآمدهای خوبی دارند ولی به دلیل عدم رعایت اصول اقتصادی در زندگی و روی آوردن به تجملات، هیچگاه روی خوش و آرامش را نمیبینند و همواره بر نداشتههای خود افسوس میخورند و احساس حقارت و نداری مینمایند و کانون خانواده را با بحران مالی روبرو میکنند. نتیجه اینکه مصرف بهینه، کممصرف کردن نیست، بلکه رعایت الگوی مصرف و تعهد به انجام آن مهم ناشی از احساس مسئولیتی است که هر کدام از ما نسبت به هم نوع و همشهریهای خود خواهیم داشت.
در این میان، زنان نهتنها در خرید لوازم و مواد مصرفی نقش مهمی دارند، بلکه در درست مصرف کردن و همچنین نگهداری موارد مصرفی نیز باید مدیریت داشته باشند. اگر احساس وظیفه و حفظ سرمایههای کشور در زنان ایجاد شود، آنان در حفظ منابع ملی نیز تأثیر بسزایی خواهند داشت و این امر خودبهخود عاملی برای ایجاد الگوی مناسب مصرف برای نسلهای بعدی خواهد بود (هداییان، دادخواه، ص ۱۳۹۳).
عوامل مؤثر در موفقیت برنامهریزی و مدیریت بودجه خانوار
۱. بهرهوری مطلوب از زمان؛ عمر آدمی محدود و تجدید ناپذیر است؛ ازاینرو بهرهوری صحیح از زمان بهترین برنامهریزی در طول زندگی است. همانگونه که تحصیل علم و دانش در همه عمر پسندیده است، اما اگر در زمان مناسب و بهموقع نباشد، نتایج مطلوب گرفته نمیشود، خسارتهای اقتصادی نیز گاهی جبرانناپذیر میباشد.
۲) تقسیمکار؛ یکی دیگر از عوامل مؤثر در موفقیت برنامهریزی، تقسیمکار است.
شاید اداره خانه، ساده و بدون پیچیدگی به نظر آید، اما به کار بستن ظرافتهای خاص و برنامهریزی و اجرای صحیح توسط مدیر باکفایت سکون و آرامش را در کانون خانواده برقرار میسازد. تقسیمکار بین افراد خانواده میتواند بازدهی را بالا ببرد و از سنگینی و فشار کاربر یک نفر بکاهد. با تقسیمکار نیازی بهصرف بخشی از بودجه خانواده برای اجیر کردن کارگر و مستخدم نخواهد بود. کارهای منزل بنا بر توان و مسئولیت و نقشی که هر یک از افراد خانواده دارند، باید تقسیم شود. عدم تعادل در تقسیمکار منجر به ضعف جسمی و روحی و روانی یکی از دو رکن خانه؛ یعنی زن و مرد یا دیگر اعضای خانواده میشود.
تقسیمکار باید بر اساس برتریهای نسبی باشد؛ یعنی به هر کس کاری را که میتواند بهتر انجام دهد، واگذار شود تا بازدهی نیز مطلوب گردد؛ چرا که کار خانه نیز جزء اساسی سیستم اقتصادی و اجتماعی است (نیکخواه و همکاران، ۱۳۹۱).
نقش زنان در اقتصاد کلان
زنان در طول تاریخ، تأثیر بالایی در تمام زمینههای خانوادگی از جمله اقتصادی، آموزشی، تربیتی، اعتقادات و باورهای دینی، آرامش روحی و روانی اعضای خانواده، انتقال میراث فرهنگی و… داشتهاند و موفقیت خانواده، همسر و فرزندان درگرو مدیریت صحیح و هوشمندانه زن خانواده است. این در حالی است که اساسیترین اهداف تشکیل خانواده، بقای نسل و تربیت انسانی موردنیاز جامعه است و توسعه و رشد اقتصادی درگرو نیروی کار فعال و تحصیلکرده است هر چند نباید این نکته را فراموش کرد که این شهروندان در میان خانوادههای برنامهریز، منظم و مشوق تربیت میشوند. در این میان زنان نقش آمادهسازی محیطی بانشاط و صمیمی برای تأمین نیازهای مادی و معنوی را به عهده دارند هر چند توجه به بهداشت روحی، جسمی و روانی اعضای خانواده اثر مستقیم بر اقتصاد جامعه میگذارد. به باور مجید ابهری، یکی از مهمترین اصول خانهداری، نظم و ترتیب دادن به کارهاست. به اعتقاد این رفتارشناس، خانواده بهمثابه سازمانی است که باید نظم و ترتیب داشته باشد و وجود هرگونه بینظمی و هرجومرج در آن، روابط اعضای سازمان و کارآمدی آن را به هم میزند (احمدی فراز و دیگران، ۱۳۹۳، ص ۱۳۶).
نتیجهگیری
بهعنوان نیمی از منابع انسانی، زنان نهفقط موضوع و هدف هر نوع توسعهای به شمار میروند بلکه عامل پیشبرد اهداف مهم آن هستند. زنان از طریق کار در منزل (اشتغال بهطور غیرمستقیم) و هم از طریق کار در بیرون از منزل (اشتغال بهطور مستقیم) در پیشرفتهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سهیماند.
ازآنجاکه اسلام دین کاملی است به این موضوع نیز بهخوبی پرداخته و آزادیهای کاملی را به زنان اعطا کرده است تا ضمن برابر بودن با مردان بتوانند دوشادوش آنان فعالیت کنند.
مدیریت صحیح بانوان در اقتصاد خانواده چنان اصولی و برنامهریزیشده صورت میپذیرد که همان درآمد اندک خانواده را برای اموراتی همچون تحصیل فرزندان -تفریحات-زیارات و حتی انفاق مورد استفاده قرار میدهند و همه این امور به توانایی زنان متفکر و مؤمن بازمیگردد که برکت و معنویات را سرلوحه کار خویش قرار میدهند.
بیتردید صعود و نزول مقام و منزلت زنان معلول شرایط و تحولات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع است. نقش زنان در خانواده بهعنوان هسته پایدار جامعه و محور بنیادین تحولات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شناختهشده و همیشه مورد تائید است.
منابع
- قرآن کریم
- ابن خلدون، عبدالرحمان، المقدمه، بیروت، مؤسسه الاعلمی ۱۹۷۸ م.
- احمدی فراز، منصوره، عابدی، حیدر علی، آذربرین، مهرداد، تبیین تجارب زنان شاغل پیرامون نقش مادری: یک پژوهش کیفی پدیدار شناسی، مجله تحقیقات کیفی در علوم سلامت، ۳، ۱۳۹۳.
- اسحاقی، حسین، مبانی و راهبردهای جهاد اقتصادی، قم، هاجر ۱۳۹۰.
- خدمتی، ابوطالب و دیگران… مدیریت علوى (نرم افزار کتابخانه دیجیتال)، بی تا.
- طباطبایى، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۳۷۴.
- مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، ۱۳۴۹.
- مطهری، مرتضی، نظری به نظام اقتصادی اسلام، تهران، صدرا، ۱۳۸۷.
- موسوی خمینی، روح الله، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۵.
- موگهی، عبدالرحیم، سیمای زن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳.
- نیک خواه قمصری، نرگس، صادقی فسایی، سهیلا، زنان فراتر از نقشهای سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی، زن در فرهنگ و هنر، دوره ۴، ش ۲، تابستان،۱۳۹۱.
- هداییان، مریم، دادخواه، رقیه، نقش زن در مدیریت اقتصاد خانواده، همایش ملی جایگاه و نقش زنان در مدیریت جهادی، تربت حیدریه، دانشگاه تربت حیدریه، ۱۳۹۳.
