به عنوان یک زن مسلمان که دغدغهی دینداری دارد، ممکن است این سؤالات برایتان پیش آمده باشد: حد و مرز ارتباطات من در اینستاگرام و تلگرام کجاست؟ در برابر انبوه اخبار و شایعات چه مسؤولیتی دارم؟ چگونه میتوانم از این فضا برای رشد معنوی خود و دیگران استفاده کنم؟ پاسخ به این پرسشها را باید در دانشی جستجو کرد که همواره راهنمای زندگی بشر بوده است: فقه. این مقاله قصد دارد با نگاهی کاربردی، پیوند فقه و فضای مجازی را بررسی کند و راهنمایی برای عمل در این عرصه ارائه دهد.
تعریف فقه و بررسی رابطهی فقه و فضای مجازی
فقه در لغت به معنای «درک و فهمیدن» است و در اصطلاح، به علم استنباط احکام عملی دین از منابع معتبری مانند قرآن و سنت گفته میشود. به زبان ساده، فقه به ما میگوید که در مواجهه با پدیدههای مختلف زندگی، چه کاری درست (واجب، مستحب) و چه کاری نادرست (حرام، مکروه) است.
بسیاری ممکن است تصور کنند فقه تنها به عبادات و معاملات سنتی میپردازد. اما حقیقت این است که فقه پویا است و میتواند برای هر پدیده جدیدی، حتی فضای مجازی، حکمی متناسب با روح شریعت ارائه دهد. فضای مجازی اگرچه “مجازی” نامیده میشود، اما آثار و پیامدهای آن کاملاً “واقعی” است. بنابراین، استفاده از این فضا بدون توجه به چارچوبهای شرعی، میتواند ما را در معرض گناهان و خطاهای ناخواسته قرار دهد.
مهمترین چالشهای فقهی زن مسلمان در فضای مجازی
زن مسلمان در زندگی فردی و اجتماعی خود همواره با چالشهای مختلفی همراه است .از آنجایی که زندگی امروز همواره با فضای مجازی گره خورده بیایید نگاهی دقیقتر به برخی از مصادیق چالشبرانگیز برای زن مسلمان در فضای مجازی داشته باشیم:
حریم خصوصی و آبروی دیگران در فضای مجازی
یکی از بزرگترین گناهان در اسلام، هتک حرمت و آبروی مؤمن است. در فضای مجازی، زن مسلمان باید توجه کند که این گناه به سادگی و با یک “اشتراک گذاری” یا “فوروارد” کردن یک عکس، فیلم یا متن خصوصی ممکن میشود. فقه اسلامی به صراحت هرگونه تجسس در حریم خصوصی دیگران، افشای اسرار و تهمتزدن را حرام میداند. حتی انتشار یک مطلب صحیح اما شخصی دربارهی فردی دیگر بدون رضایت او، اگر موجب آزارش شود، از نظر شرعی جایز نیست. یک راهکار ساده میتواند این باشد که قبل از فشردن دکمه “ارسال”، از خود بپرسید: “آیا رضایت این فرد را دارم؟ آیا این کار شرعاً و اخلاقاً درست است؟”
نشر اطلاعات و اعتبارسنجی اخبار در فضای مجازی
قرآن کریم در آیهی ۶ سوره حجرات میفرماید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، دربارهی آن تحقیق کنید…». این آیه یک اصل کلیدی برای فعالیت در فضای مجازی است. انتشار اخبار توسط زن مسلمان بدون بررسی صحت و سقم آن، میتواند به گسترش شایعه، ایجاد ترس و وحشت و تفرقه بین مسلمانان منجر شود. فقه بر ما واجب میکند که در قبال هر خبری که دریافت و منتشر میکنیم، مسؤولیم. “اعتبارسنجی” قبل از “انتشار” یک تکلیف شرعی است. برای جلوگیری از گسترش شایعهها در جامعهی اسلامی تحقیق و بررسی در مورد مطلب ضروری و واجب است.
دوستیها و ارتباطات زن و مرد در فضای مجازی
فضای مجازی مرزهای جغرافیایی را از بین برده و امکان ایجاد ارتباط با غیرهمجنس را به شدت افزایش داده است. فقه اسلامی با توجه به اهمیت حفظ حریم خانواده و پیشگیری از فساد، برای ارتباطات زن و مرد (حتی در فضای مجازی) چارچوبهایی مشخص کرده است. این چارچوبها شامل پرهیز زن مسلمان از خلوتهای غیرضروری، خودداری از گفتوگوهای مبتذل و عاطفی بدون دلیل مشروع و رعایت حجاب در کلام و تصویر است. هدف این احکام، نه محرومیت، بلکه مصونیتبخشی و حفظ کرامت انسانی است.
محتوای نامناسب و مرزهای نگاه در فضای مجازی
دسترسی آسان به محتوای غیراخلاقی یکی از تاریکترین جنبههای فضای مجازی است. از نظر فقهی، نگاه زن مسلمان به نامحرم (اعم از عکس، فیلم یا لایو ) در صورت داشتن مفسده و ترس به گناه افتادن حرام است. این حکم برای حفظ عفت فردی و اجتماعی وضع شده است. یک زن مسلمان باید با تقویت اراده و استفاده از ابزارهای کنترلی مانند فیلترهای خانوادگی، مرزهای نگاه خود را در این فضا به دقت حفظ کند.
فضای مجازی؛ فرصتی طلایی برای زن مسلمان در تبلیغ دین
وقتی از چالشهای فقهی فضای مجازی صحبت میکنیم، نباید تنها به جنبهی «پرهیز و ممنوعیت» نگاه کنیم. یک نگاه متعالی و فعالانهتر، این فضا را به یک «منبر جهانی» و «حوزهی علمیه دیجیتال» بینظیر برای زن مسلمان تبدیل میکند. در گذشته، تأثیرگذاری یک مبلغ دینی عمدتاً به جغرافیا، زمان و تعداد محدودی از مخاطبان حاضر در یک مکان خاص محدود بود. اما امروز، یک زن مسلمان میتواند با تولید یک محتوای ناب و اشتراکگذاری آن، هزاران نفر را در اقصی نقاط جهان تحت تأثیر معارف ناب اسلامی قرار دهد. این همان جنبهی مثبت و فرصتسازی است که فقه پویا نه تنها آن را مجاز میداند، بلکه در شرایطی آن را واجب کفایی میشمارد.
فضای مجازی یک فرصت طلایی برای زن مسلمان است؛ او میتواند با تولید محتوای سالم و مفید: در نقش یک مبلغ دینی فعال ظاهر شود. ایجاد کانالها و صفحاتی برای نشرمعارف قرآن و اهل بیت، پاسخ به شبهات دینی، معرفی کتابهای مفید و اشاعه سبک زندگی اسلامی ایرانی، نمونههایی از این فعالیتهاست. این کار نه تنها یک عمل خیر، بلکه یک فریضهی فرهنگی در عصر حاضر است.
نتیجهگیری
فضای مجازی مانند یک خیابان بزرگ است. همانطور که در خیابان واقعی با رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی و اخلاق اجتماعی تردد میکنیم، ورود به این خیابان مجازی نیز نیازمند رعایت “قوانین فقهی” است. فقه و فضای مجازی دو مقولهی جدا از هم نیستند؛ فقه چراغ راهی است که به ما کمک میکند در این عرصهی پیچیده، نه تنها مرتکب گناه نشویم، بلکه از آن برای رشد معنوی خود و دیگران بهره ببریم. بیایید کاربرانی مسؤولیتپذیر و آگاه باشیم که از این تکنولوژی در مسیر کمال استفاده میکنند.
منابع
- قرآن کریم
- وسائل الشیعه
- پایگاههای اطلاعرسانی مراجع تقلید (مانند سایت دفتر مقام معظم رهبری، آیتالله مکارم شیرازی و…)
- کتاب “فقه و فضای مجازی” انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام
- مقالات تخصصی حوزهی علمیه در زمینهی “فقه ارتباطات”
نویسنده: سعیده عادلی نیا
