گروه تنظیم آثار استاد طاهایی
مقدمه
آنچه با واژه‌ی دانش به اذهان عمومی متبادر می‌شود، «علوم تجربی» است. از این رو تولید دانشبنیان به اکتشافات و نوآوری‌های صنعت و تکنولوژی محدود می‌گردد. حال آن که با توجه به گستردگی کاربست واژه‌ی علم و جایگاه والای دانش‌اندوزی، چنین نگاهی ناصواب است. در واقع بخشی از سازوکارهای تولید دانشبنیان در حیطه‌ی دانش‌های تجربی بوده که زیربنای آن علوم الهی است. زیرا بشر فارغ از رهنمودهای دینی نمی‌تواند علم را عرصه و جولانگاه تاخت‌وتاز خود قرار دهد. به بیان دیگر دین گزاره‌های مبنایی را در اختیار علم قرار می‌دهد تا علم بر اساس آن پیشرفت کرده و نظریه‌پردازی کند.
مسلماً خاستگاه تبیین اصول و ارزش‌های حاکم بر شرکت‌های دانشبنیان، آموزه‌های دینی برخاسته از قرآن و سنت است که در این گفتار برآنیم آن را در گفتارهای استاد طاهایی(رحمهالله علیها) مرور کنیم.
ضرورت
نیاز جامعه‌ی امروز حرکت سریع‌السیر فن‌آوری است و هر گونه کندی در این عرصه موجب تنگی معیشت شده و ضربه‌های مهلک بر اقتصاد افراد وارد می‌سازد. در روایات آمده که: «مَن لا مَعاشَ لَه لا مَعادَ له» (اعیان الشیعه، ج۴، ص۲۱۶). بنابراین بر پایه‌ی آموزه‌های دینی، اگر در پی سعادت معنوی هستیم نباید امور مالی و اقتصادی را نادیده بگیریم.
با این توضیح میبینیم که اسلام بر تلاش‌های اقتصادی تأکید دارد و هرگز نمی‌پسندد که پیروانش فقیر و سربار دیگران باشند. بیکار بگردند و تنبلی و سهل‌انگاری پیشه کنند و خدای ناکرده به نام دین فقط به عبادت سرگرم باشند و بعد چشم طمع به مال این و آن بدوزند که دیگران برای آن‌ها کار کرده، معاش ایشان را تأمین کنند (طاهایی، ۱۳۹۲، ج۲، ص۱۸۹).
اسلام دین سعی و تلاش است. عرصه‌ی تولید دانشبنیان میدانی است برای تبلور آیه‌ی شریفه‌ی «وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى* وَأَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَى» (نجم/۳۹-۴۰)؛ این که برای انسان بهره‌ای جز سعی و کوشش نیست و این‌که سعیش به زودی دیده می‌شود (به نتیجه می‌رسد) (طاهایی، ۱۳۹۶، ص۳).
در ادامه پیش‌نیازهای ورود به عرصه‌ی تولیدات علمی را که در واقع همان بایسته‌ها و شایسته‌های تعلیم و تربیت است با استناد به آثار مکتوب استاد طاهایی(رحمهالله علیها) مرور می‌کنیم.
الف. هدف‌گذاری والا
هیچ انسان عاقلی در جهان پیدا نمی‌شود که کاری را بدون هدف انجام دهد. اگر هدف محدود به همین زندگی دنیا باشد، عملکرد و ارزش‌های عملی آن به همین اندازه محدود می‌شود (طاهایی، ۱۳۹۰، ج۱، ص۴۲).
از دیدگاه استاد هدف‌گذاری صحیح با نیت افراد ارتباط مستقیم دارد؛ یعنی اگر اهداف بخواهد از پستی دنیای مادی گذر کند و از محدودیت به درآید باید نیت‌ها اصلاح گردد. پس باید دانست که آبشخور نیت، بینش است (رک. همان).
با توجه به این‌که نیت‌ها و بینش‌ها بسیار متفاوت است اهداف هم متنوع می‌شود. استاد در این زمینه می‌فرمایند: هدف برخی در زندگی تنها احیای غرایز است. این افراد به مصالح اجتماعی هیچ توجهی نمی‌کنند و در قبال اجتماع و دینشان حتی در برابر انسانیت، خودشان را مسئول نمی‌دانند. هدف آن‌ها تنها کامرانی و لذت بیشتر در رسیدن به خواهش‌هایشان است. هدف بعضی دیگر سودجویی و نفع‌طلبی است و اگر به مصالح اجتماعی توجه می‌کنند به این دلیل است که می‌دانند سرنوشتشان به سرنوشت اجتماع گره خورده است. گروه سوم انسان‌های بافضیلتند که به مکارم اخلاقی و سجایای انسانی توجه می‌کنند وظیفه‌شناسی، ادای تکالیف و محترم شدن حدود و حقوق مردم در اولویت اهداف آن‌هاست (رک. طاهایی، ۱۳۹۳، ج۲، ص۴۹-۵۰).
افرادی که اهداف عالی دارند هیچ چیز جز خدا در نظرشان نیست و دائماً خدا را می‌خوانند و در مسیر رضای او گام برمی‌دارند. در چنین شرایطی تمام مشکلات برایشان قابل تحمل است، چون معتقدند هدف هرچه عالی‌تر باشد رنج در راه آن بیشتر است (رک. طاهایی، ۱۳۹۰، ج۱، ص۴۲).
ب. توحید افعالی (آیه بینی)
افراد باایمانی که توحید افعالی‌شان کامل است می‌دانند خداوند تمام فیوضات خود را با اسبابی اعطا می‌کند که در نظام خلقت قرار داده و جهانی که در آن زندگی می‌کنند، عالم وسایل و اسباب است؛ بنابراین همیشه برای رسیدن به مقصود، باید وسایل آن را آماده کنند. به یاد داشتن توحید افعالی و جهان را سراسر آیت الهی دیدن، دارای نکته‌ای مفید است. زیرا گاه انسان چنان در عالم اسباب غرق می‌شود که خیال می‌کند آثار و خواص، از آن خود موجود است. در چنین شرایطی خداوند برای بیدار کردن بندگان، دست به سبب‌سازی و سبب‌سوزی می‌زند. لذا موجوداتی را که به ظاهر، کاری از آن‌ها ساخته نیست، سرچشمه‌ی آثار عظیمی می‌کند و به عکس اسبابی را که در عالم ماده ضرب‌المثل هستند مانند آتش در سوزندگی و چاقو در برندگی، از کار می‌اندازد تا معلوم شود این‌ها هم از خود چیزی ندارند. توجه به این واقعیت‌ها روح توکل و بندگی را در مؤمنان چنان زنده می‌کند که جز به خدا نمی‌اندیشند و غیر از او، یاری نمی‌طلبند (طاهایی، ۱۳۹۳، ج۲، ص۹۳ ).
ج. خودباوری برخاسته از ایمان و تقوا
فکر کردن و برنامه‌ریزی و ریشه‌ای عمل کردن ثمردهندهی فردا و فرداهای زیبا خواهد بود. باید با توکل به خدا و کنارگذاشتن حقارت و خودکم‌‌بینی، با اراده‌ی ملی و عزم راسخ تلاش کنیم تا به آرمان‌های مطلوب خود برسیم و راه نفوذ و سلطه‌ی بیگانگان را بر خود ببندیم و نقشه‌های آنان را به هر شکلی که ترسیم کرده‌اند نقش برآب کنیم (طاهایی، ۱۳۹۶، ص ۵۴).
قرآن می‌فرماید: «أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» (آل عمران/۱۳۹)؛ شما واقعاً برترید به شرطی که واقعاً ایمان داشته باشید.
به راستی درک صحیح از مفاهیم عالی اسلامی مهم‌ترین زیر ساخت معنوی تقویت بنیه‌ی علمی کشور است. می‌توان با پشتوانه‌ی ایمانی، بت تکنیک غرب را شکسته و عظمت اسلام را آشکار نمود (طاهایی، ۱۳۹۶، ص۵۴).
د. یادسپاری سنت نصرت
راز ماندگاری سخنان استاد طاهایی(رحمهالله علیها) قرآنی بودن آن است و به همین جهت دچار کهنگی و فرسودگی نمی‌شود. بخش‌های مهمی از کلام استاد فرزانه پیرامون ایستادگی و مقاومت در برابر غرب است؛ نکته‌ای که در تولید دانشبنیان جایگاه ویژه‌ای دارد. ایشان می‌فرمایند: «اگر تمام مشرکان و دشمنان اسلام دست به دست هم بدهند تا مؤمنان را تحت فشار قرار داده و به گمان خودشان آنان را نابود کنند، نمی‌توانند. زیرا خداوند بقا و حفظ مؤمنان و اسلام را ضمانت کرده است».
قرآن در این باره می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا…» (حج/۳۸)؛ خداوند از کسانی که ایمان آورده‌اند دفاع می‌کند.
دفاع خداوند تبارک و تعالی همان یاری غیبی است که برای بندگان خوب خود می‌فرستد و گاه مکر دشمنانشان را خنثی می‌کند. باید یادآور شد که خداوند حمایت را به عنوان حق، بر خود لازم فرموده است زیرا می‌فرماید: «وَکَانَ حَقًّا عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ» (روم/۴۷).
البته دفاع و نصرت الهی همیشه فوری و کوتاه‌مدت نیست بلکه دفاع درازمدت را نیز شامل می‌شود (رک. طاهایی، ۱۳۹۳، ج۲، ص۲۳۶).
ه. حفظ عزت نفس
در فرهنگ دینی ما، حفظ آبرو از اهمیت فراوانی برخوردار است. حضور در صحنه‌ی تولید نیز نیاز به سرمایه دارد و کمبودهای مالی یکی از مشکلات مهم سر راه است. استاد در این باره می‌فرمایند: «مؤمن نباید به دلیل درخواست، عزت خود را از بین ببرد». در روایت آمده که حضرت علی ع می‌فرمایند: «بَذْلُ مَاءِ اَلْوَجْهِ فِی اَلطَّلَبِ أَعْظَمُ مِنْ قَدْرِ اَلْحَاجَهِ وَ إِنْ عَظُمَتْ وَ أُنْجِحَ فِیهَا اَلطَّلَبُ» (غررالحکم و دررالکلم، ۱۴۱۰، ج۱، ص۳۳۴)؛ ارزش آبرویی که آدمی برای درخواست چیزی صرف می‌کند، برتر از حاجت درخواست شده است. هر چند آن خواسته مهم باشد و با صرف آبرو برآورده شود.
در واقع باید گفت درخواست‌های انسان دو نوع است:
۱. درخواست امور مادی: این نوع تقاضا در مسائل مادی، آبروی انسان را می‌برد و حقیرش می‌کند.
۲. درخواست امور معنوی: این نوع تقاضا درباره‌ی علم و آگاهی به انسان عزت می‌دهد (طاهایی، ۱۳۹۳، ج۲، ص۲۸۴).
پیامبر اکرم ص می‌فرمایند: «لَیسَ لِلمؤمنِ أن یَذلَّ نفسَه»؛ مؤمن نباید موجبات خواری خود را فراهم سازد (رک. همان).
و. تفکر قارونی ممنوع
وقتی ثروت و قدرت با هم گره می‌خورد و در صحنه‌ی جامعه به نمایش درمی‌آید جاذبه و درخشش آن چشم‌های دنیاخواهان را پُر می‌کند. در داستان قارون دیدیم که دنیاطلب‌های ظاهربین گفتند: ای کاش جاه و جلالی را که به قارون داده‌اند، به ما هم می‌دادند! راستی راستی که حسابی خوشبخت و خوش‌شانس است (قصص/۷۹).
در مقابل، قومش به او گفتند: به مال و حالت نناز. خدا آن‌هایی را که به مال و منالشان می‌نازند دوست ندارد (قصص/۷۶) پس با آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را به دست بیاور و فراموش نکن که سهمت از دنیا، برای گذران زندگی، چقدر است.
قارون جواب داد: «إنّما اوتیته عَلی عِلم عِندی»؛ این همه ثروت با علم خودم گیرم آمده است!
مسلم است با نگاه توحیدی چنین دیدگاهی اشتباه است. زیرا مغرور شدن به خود و انباشته‌های علمی، فرد را در مسیر غیر الهی قرار می‌دهد.
ح. استفاده‌ی انسانی از تولیدات دانشبنیان
باید هشیار بود و دانست که اختراعات و اکتشافات و افتخارآمیز بودن آن‌ها برای جامعه و ملت جاذبه‌ی زیادی دارد. حال آن که در واقع گذرگاه خطر است و اتفاق شومی که در کمین دانشمند است خیلی زود گریبان او را می‌گیرد. کدام خطر؟ «ذوب شدن در تمدن غرب» باید مراقب بود. مبادا امکانات و قدرت اقتصادی به دست آمده در سایه‌ی تولیدهای دانشبنیان مورد استفاده‌های غیرانسانی قرار گیرد. این دنیای مادی غرب است که از این رهگذر قدرت‌های تخریبی ساخته و آن را در جهت اهداف استعماری خود و تیره‌روزی و بدبختی جوامع بشری به کار می‌گیرد (طاهایی، ۱۳۹۶، ص۵۸).
حاصل سخن
برای ورود به عرصه‌ی تولید دانشبنیان در کلام استاد طاهایی(رحمه الله علیها) مؤلفه‌های قابل تأمل فراوانی وجود دارد نظیر محترم شدن فرصت‌ها، عدم انتظار تشکر، پرهیز از تعصب جاهلانه، بهره‌وری از خرد جمعی، تلاش برای خدمت نه کسب ثروت، حمد و شکر، پایداری بر اندیشه‌ی تولید، فعل و قول سدید، نامگذاری نیکوی محصول، دعا برای جلب منفعت و دفع ضرر و…
نکته‌ی بسیار مهم در کلام استاد این است که نباید مشکلات سیاسی- اجتماعی مانعی بر سر راه تولید شود (طاهایی، ۱۳۹۳، ج۲، ص۲۴۳).
همچنین جمله‌ی پایانی زیارت امین الله می‌تواند تعیین‌کننده‌ی مسیر و اهداف باشد آن جا که می‌گوید: «واظهِر کَلمَه الحَقِّ وَ اجعَلهَا العُلیا وَ ادحِض کلِمَه الباطِل وَ اجعَلهَا السُّفلی...»؛ یعنی تمام حرکت‌ها و تلاش‌ها باید برای حفظ سیادت و برتری امت اسلامی و دولت دینی باشد و در جهت اعلای کلمه‌ی حق به کار گرفته شود.
منابع
* قرآن کریم، ترجمه‌ی الهی قمشه‌ای.
۱. الامین، السید محسن؛ اعیان الشیعه، بیروت: بی نا، بی‌تا.
۲. آمدی، ابوالفتح؛ غررالحکم و دررالکلم، بی جا، ۱۴۱۰.
۳. خاموشی(طاهایی)، فاطمه؛ رنج و گنج، مشهد، نامه نرجس، ۱۳۹۶.
۴. ــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ شرح دعای مکارم الاخلاق، ج۱، مشهد، به‌نشر، ۱۳۹۰.
۵. ــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ شرح دعای مکارم الاخلاق، ج۲، مشهد، به‌نشر، ۱۳۹۳.
