گذری بر احکام امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه رهبری و سایر مراجع/ رحیم‌زاده
«کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ» (آل عمران/ ۱۱۰)؛ شما بهترین امّتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اید زیرا امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید.
امر به معروف و نهی از منکر، از مهم‌ترین، بهترین و عالی‌ترین فریضه‌ها و واجبات اسلامی است به طوری که برخی از فقیهان، آن را از ضروریات دین دانسته‌اند. در آیات و روایات گوناگونی به آن سفارش شده است و تعابیر زیبایی در آن‌ها به چشم می‌خورد. حضرت علی ع می‌فرماید: «وَ مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ کُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنْ الْمُنْکَرِ إِلَّا کَنَفْثَهٍ فِی بَحْرٍ لُجِّی» (نهج البلاغه، کلمات قصار، ش۳۷۴)؛ تمام کارهای نیک و (حتّی) جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر، همچون آب دهان در برابر دریای پهناور است.
امام باقر می‌فرماید: «بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَعِیبُونَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَر» (وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۹۲)؛ بد قومی هستند قومی که بر امر به معروف و نهی از منکر عیب می‌گیرند و آن را بی‌ارزش می‌پندارند.
البته این فریضه دارای شرایطی است که بدون فراهم آمدن آن‌ها، انجام دادن آن بر شخص واجب نیست بلکه در برخی موارد نیز حرام است.
سؤال: آیا امر به معروف بر کسی که از احکام شرعی و راه و روش امر به معروف آگاهی ندارد، واجب است؟
همه‌ی مراجع می‌فرمایند: خیر واجب نیست، ولی باید شرایط و مسائل امر به معروف را یاد بگیرد تا دچار اشتباه نگردد (توضیح المسائل، م ۲۷۹۱، امام خمینی و تحریر الوسیله، ج۱، القول فی شرائط وجوبهما، م۸، سیستانی منهاج الصالحین، ج۱، م۱۲۷۱؛ مکارم، استفتائات، ج۲، س۱۳۸۳، دفتر مقام معظم رهبری).
سؤال: از نظر شرعی امر به کدام یک از معروف‌ها و نهی از کدام یک از منکرها واجب است؟
امام خمینی و آیه الله مکارم شیرازی، مقام معظّم رهبری و آیه الله نوری همدانی می‌فرمایند: در واجبات و محرّمات امر و نهی واجب و در مستحبّات و مکروهات، امر و نهی مستحب است (توضیح المسائل مراجع، م۲۷۸۶، نوری همدانی، توضیح المسائل، م۲۷۸۴؛ خامنه‌ای و مکارم، رساله دانشجویی، ج۱۶، ص۳۰۸).
آیه الله سیستانی و صافی گلپایگانی و وحید خراسانی می‌فرمایند: در واجبات و محرّمات امر و نهی واجب و در مستحبّات امر مستحب است (سیستانی، منهاج الصالحین، ج۱، م۱۲۷۱؛ صافی، توضیح المسائل، م۲۸۶۰ و۲۸۶۱؛ وحید، منهاج الصالحین، ج۲، م۱۲۷۱).
سؤال: آیا کسی که خودش به معروف عمل نمی‌کند و مرتکب گناه می‌شود، حق دارد دیگران را امر و نهی کند؟
همه‌ی مراجع می‌فرمایند: آری، بر او هم واجب است که با تحقّق شرایط، امر به معروف و نهی از منکر کند. البته باید بداند که اگر بخواهد سخنش در قلب دیگران جای گیرد و تأثیر بگذارد، با عمل و رفتار خود می‌تواند به این هدف دست یابد (امام تحریر الوسیله، ج۱، شرایط الامر بالمعروف، الشرط الرابع، م۲، وحید، منهاج الصالحین، ج۲، م۱۲۷۲ و ۱۲۷۵؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ج۲، م۱۲۷۲ و ۱۲۷۵؛ صافی، جامع الاحکام، ج۲، س۱۴۵۸ و خامنه‌ای، رساله دانشجویی، ج۱۶، ص۳۰۹).
مسأله: هرگاه یکی از اقوام انسان مبادرت به ارتکاب معصیت کند و نسبت به آن لاابالی باشد، باید از اعمال خلاف شرع وی اظهار تنفّر کرد و او را به هر روش برادرانه‌ای که مفید و مؤثّر است پند و اندرز داد، ولی قطع رحم جایز نیست. بلی چنانچه احتمال داده شود که ترک معاشرت با او موقتاً موجب خودداری او از ارتکاب معصیت می‌شود به عنوان امر به معروف و نهی از منکر واجب است (رساله‌ی آموزشی۱، احکام عبادات، سید علی خامنه‌ای، تهران، نشر فقه روز، انتشارات انقلاب اسلامی).
مسأله: جواب سلام مسلمان شرعاً واجب است، ولی اگر بر خودداری از جواب سلام کسی که فعل حرام انجام می‌دهد به قصد نهی از منکر، عرفاً نهی و منع از منکر صدق کند، این کار جایز است (همان).
مسأله: خانمی که همسرش به مسائل دینی اهمیّت چندانی نمی‌دهد، مثلاً نماز نمی‌خواند وظیفه دارد زمینه‌ی اصلاح او را به هر وسیله‌ی ممکن فراهم آورد و باید از هرگونه خشونت که حاکی از بداخلاقی و ناسازگاری او باشد خودداری کند و اطمینان داشته باشد که شرکت در مجالس دینی و رفت و آمد با خانواده‌های متدیّن تأثیر بسیار زیادی در اصلاح او دارد (همان).
مسأله: کسی که با رانندگانی مواجه می‌شود که از نوارهای موسیقی غنا و حرام استفاده می‌کنند وظیفه دارد با تحقّق شرایط نهی از منکر، نهی از منکر کند، منتهی بر او بیشتر از نهی از منکر زبانی واجب نیست و در صورتی که مؤثّر واقع نشود واجب است که از گوش دادن به غنا و موسیقی حرام اجتناب کند و اگر به طور غیر ارادی صدای موسیقی حرام و غنا به گوش او برسد چیزی بر او نیست (همان).
مسأله: دختر می‌تواند پسر جوانی را راهنمایی کرده و با رعایت موازین اسلامی به او در درس و غیر آن کمک کند، ولی باید از فریب و وسوسه‌های شیطانی جدّاً پرهیز شود و احکام شرع در این رابطه مانند خلوت نکردن با اجنبی مراعات گردد (همان).
تکرار امر به معروف
سؤال: در فریضه‌ی امر به معروف و نهی از منکر، آیا یک بار تذکّر دادن کافی است یا باید چندین بار تکرار کند؟
مراجع تقلید می‌فرمایند: اگر در تکرار تذکّر، احتمال اثر می‌دهد، باید تکرار کند (پرسش و پاسخ دانشجویی، ج۱۶، ص۳۱۴).
امر به معروف پدر و مادر
سؤال: اگر پدر و مادر انسان مرتکب گناه شوند، آیا نهی از منکر آنان بی‌احترامی محسوب نمی‌شود؟
مراجع تقلید می‌فرمایند: خیر، نهی از منکر آنان- با فراهم بودن شرایط آن- بر فرزند واجب است البته سعی کند این کار را با سخن نرم و اخلاق نیک انجام دهد و این امر، بی‌احترامی به آنان محسوب نمی‌شود و اگر تأثیر نکرد، وظیفه‌ی دیگری ندارد (امام، استفتائات، ج۱، امر به معروف، س۱۸؛ خامنه‌ای، اجوبه استفتائات، س۱۰۶۸؛ سیستانی و مکارم شیرازی، رساله دانشجویی، ج۱۶، ص۳۱۴).
امر به معروف فامیل
سؤال: برخی از بستگان و خویشاوندان ما به طور کلّی به نماز و روزه و سایر واجبات توجّهی ندارند و اموالشان نیز حرام و یا مشکوک است و هیچ‌گونه نصیحت و موعظه‌ای در آن‌ها اثر نمی‌کند، آیا معاشرت با آنان جایز است؟
مراجع تقلید می‌فرمایند: معاشرت با آنان اشکال ندارد، به ویژه اگر باعث هدایت آنان بشود و تا هنگامی که یقین ندارید غذای مورد استفاده از مال حرام است، تصرّف در آن جایز است (امام، استفتائات، ج۱، امر به معروف، س۳؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتائات، س۱۰۵۷ و ۱۰۶۸؛ مکارم، استفتائات، ج۱، س۱۱۵۶؛ سیستانی، پرسش و پاسخ دانشجویی، ج۱۶، ص۳۱۰).
امر به معروف بدحجاب
سؤال: وظیفه‌ی مردم در قبال بدحجابی و مفاسد موجود در جامعه چیست؟
وظیفه‌ی هر فردی امر به معروف و نهی از منکر است، ولی باید به شرایط و مراتب آن توجّه داشته باشد (همان).
منابع
۱. امام خمینی، تحریر الوسیله.
۲. آیت الله خامنه‌ای، استفتائات.
۳. آیت الله سیستانی، منهاج الصالحین.
۴. آیت الله صافی گلپایگانی، جامع الاحکام.
۵. آیت الله فاضل، جامع المسائل.
۶. آیت الله مکارم شیرازی توضیح المسائل.
۷. دفتر پاسخگویی حرم مطهر امام رضا ع.
۸. پرسش و پاسخ دانشجویی، ج۱۶.
