گفتگویی با سرکار خانم مهدیه خادم با موضوع اجرایی شدن امر به معروف و نهی از منکر
* چه کسانی باید امر به معروف و نهی از منکر نمایند؟
برای پرداختن به این دو فریضه‌ی الهی اول باید بدانیم چه کسانی لازم است این امر را احیا و اقامه کنند. بدین ترتیب که در خانواده به عنوان اولین نهاد تربیتی، این پدر و مادر هستند که باید امر به معروف و نهی از منکر را آموزش دهند و اجرا کنند. چنان‌که حضرت لقمان خطاب به فرزندش می‌فرماید: «یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاهَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» (لقمان/۱۷). از این آیه‌ی شریفه برداشت می‌کنیم که پدر و مادر باید در مباحث تربیت دینی اهتمام و جدّیت داشته باشند و به فرزندانشان آموزه‌های دینی را یاد بدهند. در آیه‌ی شریفه نماز، امر به معروف و نهی از منکر در کنار هم ذکر شده است.
در مرحله‌ی دوم با بررسی آیات قرآن می‌رسیم به این نکته که علما، نخبگان و دانایان جامعه هم وظیفه‌ای دارند. در آیه‌ی ۱۱۶ سوره‌ی مبارکه‌ی هود، آمده است: «فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَّهٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ قَلیلاً»؛ آیا کسانی نبودند در اقوام گذشته، خردمندان و دانایانی که مردم را از انجام منکرات بازدارند؟!
مسئولیتی که اندیشمندان و آگاهان جامعه دارند در این زمینه زیاد است. سوره‌ی مبارکه‌ی مائده آیه‌ی ۶۳ می‌فرماید: «لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُونَ»، چرا دانشمندان و احبار علمای یهود آنها را از گناهان و خوردن مال حرام نهی نمی‌کنند؟ چه کار بدی هست این کاری که انجام می‌دهند.
امیرالمؤمنین علی ع در خطبه‌ی ۱۳۰ نهج البلاغه می‌فرمایند: «دلیل هلاکت اقوام قبل این بوده که گروهی گناه می‌کردند و علما ساکت بودند.
گروه دیگری که در این زمینه وظیفه دارند مسئولین حکومت هستند؛ آنها هم نقش دارند. قرآن در سوره مبارکه‌ی حج آیه‌ی ۴۱ اشاره می‌فرماید که: «الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَهُ الْأُمُورِ»؛
بنابراین کسانی که در زمین تمکّن پیدا می‌کنند، حکومت دینی و حکومت توحیدی به دستشان می‌رسد، چهار وظیفه دارند: اقامه‌ی نماز، ایتاء زکات یا رسیدگی به نیازمندان، اقامه‌ی امر به معروف و نهی از منکر. این هم وظیفه‌ای است که به عهده‌ی مسئولین حکومتی است.
گروه بعدی سایر مردم هستند؛ نیروهای خودجوش مردمی که باید سه کار انجام دهند: دعوت به خیر کنند، امر به معروف و نهی از منکر کنند، این‌ها رستگارانند: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر» و نیز آیه‌ی ۱۰۴ سوره‌ی مبارکه آل‌عمران «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون» این آیه‌ی ۱۰۴ گروه ویژه است. آیه‌ی ۱۱۰ سوره‌ی آل‌عمران اشاره می‌کند این وظیفه‌ی همه‌ی مسلمانان است: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر»؛ شما بهترین امّتی هستید که خدا به‌وجود آورده، منتها یک شرطی دارد و آن این‌که امر به معروف و نهی از منکر کنید. آیه‌ی ۱۱۰ وظیفه‌ی همه‌ی مردم می‌داند. آیه‌ی ۱۰۴ وظیفه‌ی گروه ویژه می‌داند.
پس ببینید با رجوع به آیات قرآن، ما یک مجموعه آیات را می‌بینیم که در رابطه با امر به معروف می‌گوید این کار را چه کسانی باید دقّت داشته باشند، اهتمام داشته باشند، جدّیت نسبت به آن داشته باشند، هم خودشان این کار را بکنند و هم مسئولیت آگاهی دادن و آموزش دادن و تعلیم دادن و اقامه و احیاء و برپایی کار را دارند، این‌هایی که گفتیم.
دیگر چه کسانی؟ از آیات قرآن می‌رسیم به نقش انبیاء. انبیای عظام الهی هم در زمره‌ی آمر به معروف و ناهی از منکر هستند به عنوان رهبران دینی؛ همه‌ی انبیای الهی به امّتشان می‌گفتند: «أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوت» (نحل/ ۳۶) أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ… همان امر به معروف است. وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوت، نهی از منکر است. (مبارزه با طاغوت، مبارزه با استکبار، استکبار ستیزی، مبارزه با سردمداران ظلم).
یا به طور خاص مثلاً آیه‌ی ۱۵۷ سوره‌ی مبارکه‌ی اعراف، ویژگی پیامبر ص را که در تورات و انجیل هم آمده است این‌طور معرفی کرده: «الَّذینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراهِ وَ الْإِنْجیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ» این صفتی که در تورات و انجیل از پیامبر اکرم ص آمده، این است که کسی می‌آید که مردم را به معروف دستور می‌دهد و از منکر باز می‌دارد و اهل بیت ع هم به همین صورت.
ببینید پس یک مجموعه افراد عهده‌دار تعلیم و اجرای امر به معروف و نهی از منکر هستند که ما همیشه می‌گوییم اولین آمر به معروف، خود خداست: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إیتاءِ ذِی الْقُرْبى وَ یَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر» (نحل/۹۰) اوّلین آمر به معروف اصلاً خود خداست، بعد انبیاء، بعد امامان، بعد بیاییم پایین، علما، دانایان، دانشمندان، مسئولین حکومت، بعد همه‌ی مردم، (گروه ویژه و خاص و عمومی) تا می‌رسد به پدر و مادر. پس همه نقش دارند.
به نظر شما نکته‌ی مهم در اجرایی شدن این واجب الهی چیست؟
اوّلین کانونی که باید اهتمام و جدیت داشته باشد در اقامه و اجرای امر به معروف، کانون خانواده است: پدر و مادر. پدر و مادرها همان‌طور که به بچّه‌هایشان می‌گویند نماز بخوان، همان طوری باید به بچّه‌هایشان بگویند امر به معروف و نهی از منکر هم بکن.
سخنی از مقام معظّم رهبری داریم که مسأله‌ی امر به معروف و نهی از منکر مثل نماز، یاد گرفتنی است باید بروید یاد بگیرید. نماز را ما از چه کسی یاد گرفتیم، از همین‌هایی که نماز می‌خوانند از دوران طفولیت و خردسالی، نماز را بچّه‌ها از پدر و مادر یاد می‌گیرد، همچنین در مدرسه، کتاب، سی‌دی، رسانه همه جا نماز را آموزش می‌دهند. امر به معروف و نهی از منکر هم همین طور است، پس باید برویم یاد بگیریم، بخواهیم یاد بگیریم. اوّلین کانون یادگیری کجاست؟ کانون خانواده است. بعد کانون آموزش و پرورش، بعد مدرسه، بعد دانشگاه، بعد حوزه‌ی علمیه، کلاس‌ها، کتاب‌ها، رسانه‌ها و… رسانه خیلی نقش دارد مخصوصاً در حکومت دینی و اسلامی، رسانه‌ها خیلی نقش دارند، پس همه دست به دست هم دادند شده واجب فراموش شده.
نکته‌ی مهم این است که پدر و مادرها باید خودشان بلد باشند، آموزش دیده باشند، معروف‌ها را بشناسند، منکرات را بشناسند، شیوه‌ها و روش‌ها را بلد باشند، چیزهایی را که به امر به معروف آسیب می‌زند، بدانند، آداب امر به معروف را بدانند، یعنی بدانند چه باید بگویند و چه بشنوند؛ جملاتی که بیشترین تأثیر و کم‌ترین واکنش را در مخاطب به‌وجود بیاورد.
روحانیون، طلّاب، دانشگاهی‌ها، نخبگان باید در این زمینه کار کنند، امّا با وجود تلاش‌هایی که شده، الان کتاب‌هایی که در زمینه‌ی امر به معروف تألیف شده کم نیستند، خیلی زیاد است، منتها آن کاربردی بودن، آن چیزی که بر اساس نیاز جامعه باشد، نیست. امر به معروف از خود ما شروع می‌شود، از خانه، خانواده، فامیل، همسایه، محلّه، خیابان، بازار، مترو، تاکسی، مرکز خرید، کنار دریا، بانک، بیمارستان و… .
آیا به تناسب مکان‌های مختلف، به تناسب مخاطبین مختلف ما محتوا داریم؟ محتوا تولید شده؟ نه، تولید نشده، باید مصادیق امر به معروف در آموزش و پرورش آورده شود. شیوه‌ها، راهکارها، روش‌ها؛ امّا این‌ها کار نشده است. امر به معروف و نهی از منکر در خانواده، مصداق‌هایش، معروف‌هایش، منکراتش چیست؟ وظیفه‌ی زن نسبت به شوهرش، وظیفه‌ی شوهر نسبت به همسرش، وظیفه‌ی والدین نسبت به فرزندان، امر به معروف و نهی از منکر بچّه‌ها نسبت به پدر و مادر چیست؟ اگر مثلاً یکی بزرگ‌تر بود، حاج عمو بود، خاله خانم بود، مادربزرگ بود، پدر بزرگ بود، امر به معروف و نهی از منکر با این‌ها چگونه و به چه روشی است؟ امر به معروف و نهی از منکر میان کودک و نوجوان، شیوه‌ها و راهکارها در همه‌ی این موارد فرق می‌کند.
پس اوّلاً باید تولید محتوا شود، ثانیاً باید به مردم آموزش داده شود. یعنی ضرورت آموزش امر به معروف و نهی از منکر بلاتردید و قطعی است. ضرورت دارد همان‌طور که مقام معظّم رهبری فرمودند: «یاد گرفتنش واجب است یعنی باید بروید و یاد بگیرید» پس ضرورت و آموزش خیلی مهم است. یعنی تبیین امر به معروف، حقیقت امر به معروف باید تبیین شود. این خیلی مهم است. جهاد زبانی یعنی همین.
اولویت‌شناسی در امر به معروف و نهی از منکر بسیار مهم است. این خیلی نکته‌ی مهمّی است که وقتی ما می‌خواهیم جلوگیری کنیم از منکرات، باید ریشه‌یابی کنیم، باید شناسایی کنیم بدانیم منکرهای اولویت‌دار کدام‌هاست، از آنها شروع کنیم. این مؤثّرتر است امر به معروف و نهی از منکر ما را خیلی مبنایی‌تر و اصولی‌تر می‌کند.
دومین ملاک برای تشخیص اولویت‌ها، ولایت است. باید گوشمان به دهان ولی فقیه باشد که الان ایشان با آن بصیرت کافی و لازمی که دارند و آن حکمت و فرزانگی که دارند به عنوان مسئول حکومت دینی، در تنها حکومت شیعی دنیا که حالا جمهوری اسلامی است ولی فقیه چه چیزی را الان دارد می‌گوید. مثلاً می‌گوید: «فرزند آوری الان مجاهدت است». پس فرزندآوری الان یک معروف اولویت‌دار است. وقتی چندین سال پی در پی بحث «اقتصاد مقاومتی» را ایشان مطرح می‌کند، بحث تولید کالای ایرانی و خرید کالای ایرانی مطرح می‌کند، پس این می‌شود جزء معروف‌های اولویت‌دار.
