تربیت عاطفی و عقلانی دختران با عملکرد خوب والدین

استاد شایسته خو / تنظیم: زهرا فلاحی

تربیت عاطفی

تربیت انسان امری است دشوار که مهم‌ترین هدف ارسال رسولان الهی نیز بوده است. یکی از نیازهای ضروری فرزندان به ویژه دختران، وجود عاطفه در محیط خانواده است. اگر نیاز عاطفی دختر رفع نشود، کمبود محبّت پیدا می‌کند و عقده‌ای می‌شود. اگر دختری عقده‌ای شود خیلی خطرناک است. چنین دختری اگر در جامعه باشد دست به هرگونه عملی می‌زند و اگر در جامعه نباشد آدم دل مرده‌ای بیش نیست.

آن چه در جامعه‌ی امروز نمود فراوان دارد، سرگردانی دختران و الگوبرداری آن‌ها از برنامه‌های وارداتی فرهنگ غربی است که بخشی از این واقعیت تلخ ناشی از عدم تبیین برنامه‌های تربیتی قرآن و فقدان برداشت‌های صحیح و متناسب با نیازهای زمان از این سرچشمه‌ی فیض الهی است.

تربیت عاطفی درباره‌ی دختران از ضرورت بیشتری برخوردار است؛ چرا که دختران امروز مادران آینده‌اند. رشد عواطف برای دختران به دلیل ایفای عاطفه و احساس سرشار زن یکی از وجوه اختلاف بین زن و مرد است و وجود این عاطفه در زن به سبب همراهی و تعهّد دائمی او نسبت به کودک و پاسخگویی به احساسات کودک است؟ به همین خاطر است که تصمیم گیری و تعقّل که برای مردان آسان است برای او دشوار می‌شود. از سوی دیگر حفظ و احیای عواطف و تحسین آن در دختران و از سوی دیگر پرسش‌های آن‌ها در این زمینه برای درک جایگاه عواطف و رعایت جایگاه آن در رابطه با قوای دیگر به خصوص قوای تعقلی به نحوی که احساسات جای تفکّر و اندیشه را نگیرد ضروری است (حاجی ده آبادی و جعفری، ۱۳۸۷، ص۹۷). از این رو لازم است این عاطفه مدیریت شود که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

۱. توجّه به روحیه‌ی دختران

در آموزه‌های دینی روح لطیف و عاطفی دختران همواره مورد توجّه قرار گرفته است. امام رضا ع از قول پیامبر ص نقل می‌فرمایند: «إِنَ‏ اللَّهَ‏ تَبَارَکَ‏ وَ تَعَالَى‏ عَلَى‏ الْإِنَاثِ‏ أَرَقُّ مِنْهُ عَلَى الذُّکُور» (حرعاملی، ۱۴۰۹، ج۲۱، ص۳۶۷)؛ خداوند متعال بر دختران مهربان‏تر است تا پسران. از این رو باید در تربیت آنها تناسب جسمی و روحی نسبت به پسران مد نظر باشد.  عملکرد رسول اکرم… در زمینه احترام و تربیت دختران، خود الگو و اسوه امت اسلامی بود. چنان که نقل شده است ایشان هنگان رفتن به سفر آخرین کسی را که ملاقات می‌کردند حضرت فاطمهƒ بوده است (رک: شمشیری، ۱۳۹۵).

۲. مهرورزی والدین در خانواده

یکی از اموری که که باعث تربیت عاطفی درست دختران می‌شود این است که پدر و مادر در حضور فرزند برخورد عاطفی داشته باشند و به این مسأله توجّه زیادی نشان دهند؛ چرا که روابط عاطفی و مهرورزی در خانواده، به فرزندان سرایت می‌کند و همسرانی که رابطه‌ی عاطفی چندانی ندارند کودکانشان نیز عاطفی و مهربان بار نمی‌آیند. از این رو باید در عمل و درون خانه و خانواده مهرورزی را پر فروغ ساخت تا فرزندان در محیطی عاطفی پرورش یابند تا دیگر دوستی در آن‌ها نهادینه شود.

زن، بیشترین و مهم ترین نقش را در خانواده دارد. بنابراین پدران، مادران و مربّیان باید بهوش باشند تا از تربیت عاطفی و عقلانی دختران باز نمانند تا در آینده‌ای نه چندان دور همسران و مادران شایسته داشته باشیم.

امام رضا† از امیرمؤمنان علی† نقل می‌کنند که فرمودند: بهترین زنان شما پنج دسته‏اند. پرسیدند: آن پنج دسته کدامند؟

«خَیْرُ نِسَائِکُمُ الْخَمْسُ قِیلَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ وَ مَا الْخَمْسُ قَالَ الْهَیِّنَهُ اللَّیِّنَهُ الْمُؤَاتِیَهُ الَّتِی إِذَا غَضِبَ زَوْجُهَا لَمْ تَکْتَحِلْ بِغُمْضٍ حَتَّى یَرْضَى وَ إِذَا غَابَ عَنْهَا زَوْجُهَا حَفِظَتْهُ فِی غَیْبَتِهِ فَتِلْکَ عَامِلٌ مِنْ عُمَّالِ اللَّهِ وَ عَامِلُ اللَّهِ لَا یَخِیب» (کلینی، ۱۴۰۷، ج۵، ص۳۲۵).

حضرت فرمود: زنان ساده و بى‌‏آلایش، زنان دل‌رحم و خوش‌خو، زنان هم‌دل و همراه، زنى که چون شوهرش به خشم آید تا او را خشنود نسازد، خواب به چشمش نیاید و زنى که در نبود شوهرش از او دفاع کند؛ چنین زنى کارگزارى از کارگزاران خداوند است و کارگزار خدا هرگز خیانت نمى‌‏ورزد.

و اکنون شرح این صفات:

 ۱. ۲. آسان گیری و گذشت

نخست زنی که سخت گیر نیست، زود خشنود می‌شود، سپاسگزار است، از کوتاهی‌ها و خطاهای همسرش گذشت می‌کند و از کنار کاستی‌ها کریمانه عبور می‌کند.

بیشترین سفارش اسلام در سبک زندگی خانوادگی، گذشت و چشم پوشی زن و شوهر از لغزش‌ها، کج خلقی‌ها و اشتباهات همدیگر است؛ زیرا در صورت داشتن روحیه‌ی مشترک باز از اشتباه و خطا و عصبانیت در امان نیستند. نبی مکرّم اسلام… می‌فرمایند: «عَلَیْکُمْ‏ بِالْعَفْوِ؛ فَإِنَّ الْعَفْوَ لَایَزِیدُ الْعَبْدَ إِلَّا عِزّاً، فَتَعَافَوْا یُعِزَّکُمُ اللَّه‏» (الامالی شیخ صدوق، ص۳۹۲)؛ بر شما باد که عفو و گذشت داشته باشید، زیرا عفو و گذشت موجب عزّت بنده است. پس در برابر همدیگر گذشت کنید تا خداوند شما را عزیز گرداند.

پس وقتی والدین به این فضیلت نائل آیند و بر عطوفت، مهربانی و بخشایشگر بودن اتّفاق نظر داشته باشند، می‌توانند گامی بزرگ در زمینه سازی تربیت مطلوب دینی فرزندان خویش بردارند. در بیانی امام علی ع می‌فرمایند: «هر کس کرامت و شخصیت عاطفی‌اش پرورش یابد، همه‌ی رفتارهای او نیک می‌شود و نیکوکاری و حسن عمل را بر خود دِینی می‌داند که موظّف به ادای آن است» (ر.ک: تمیمی آمدی، ۱۳۷۳، ج۱۱۵، ص۲).

بی شک اتّخاذ چنین روشی در زندگی از جانب والدین، زمینه را برای تقویت، تربیت و شکوفاسازی عاطفی فرزندان فراهم می‌کند و تعاملات آنان را به نحو مطلوب سامان می‌دهد (ر.ک: فقیهی و نجفی، ۱۳۹۲).

۲. ۲. نرم خوی

زن شایسته تندخوی نیست، داد نمی زند، فریاد نمی‌کند. دو چشمه‌ی مهر از دو چشم او سرازیر است. نگاه زیبایش ترجمان دل روحانی اوست.

خوش‌خلقی و مهربانی با همسر یکی از نمودهای برجسته‌‌ی معاشرت پسندیده است که هر یک از همسران باید به آن آراسته باشند. کسی که در برخورد با همسر با چهره‌ای بشّاش، ادای کلمات زیبا، بدون داد و فریاد، منطقی، متواضعانه و دلسوزانه ظاهر می‌شود، شخصی خوش‌اخلاق تلقّی می‌گردد. این شخص با حضور خود در جمع خانواده، افزون بر ایجاد صفا و آرامش، از اجر معنوی نیز برخوردار می‌شود و مورد لطف اعضای خانواده قرار می‌گیرد. فضای به‌وجود آمده با حضور پدر و یا مادر خوش‌اخلاق، در آرامش روانی، اعتماد به نفس، شکوفایی و پیشرفت همه‌ی‌ اعضای خانواده به‌ویژه فرزندان تأثیر زیادی دارد. پیامبر گرامی اسلام ص درباره‌ی ارزش و جایگاه خوش‌اخلاقی می‌فرماید: «شایسته‌ترین مردم از نظر ایمانی، خوش‌اخلاق‌ترین و مهربان‌ترین آن‌ها با خانواده‌اش است و من، مهربان‌ترین شما نسبت به خانواده‌ام هستم» (حر‌العاملی، ۱۴۰۹، ج۱۲، ص۱۵۳).

ترش‌رویی، اخم، داد و فریاد، غُر زدن و بی‌حوصلگی با همسر، نه ‌تنها زندگی را به جهنّمی سوزان تبدیل می‌کند، بلکه کارهای خوب انسان را نیز نابود ساخته و انسان را از معنویت دور می‌کند و از چشم اعضای خانواده می‌اندازد. امام رضا ع می‌فرماید: «از بدخلقی بپرهیزید؛ زیرا بدخلقی شما را جهنّمی می‌کند» (حر‌العاملی، ۱۴۰۹، ج۱۲، ص۱۵۲).

در سایه‌ی خوش‌برخوردی و خوش‌اخلاقی زن و شوهر، ناخودآگاه فرزندان نیز از آن‌ها تأثیر می‌گیرند و این خود نیز در تربیت عاطفی فرزند تأثیر‌گذار است.

 ۳. ۲. همراهی و همگامی

یک زن شایسته همیشه با شوهرش همراه است، تک رو نیست، فردگرا نیست، طبل جدایی نمی‌زند، اشراف و مدیریت همسرش را به رسمیت می‌شناسد، اقتدار و صلابت همسرش را نمی‌شکند و لجباز نیست و این همراهی را به فرزندان منتقل می‌کند.

 ۴. ۲. مدیریت امور منزل

به خاطر اهمیّتی که مسائل مالی دارد هر کس وظیفه دارد در حفظ مال و رشد آن بکوشد؛ زن نیز در این مرحله نقشی حیاتی دارد؛ زیرا می‌تواند با دقّت و صرفه جویی از هزینه‌های غیر لازم و تشریفاتی زندگی بکاهد یا با مصرف بی‌رویه‌ و چشم و هم چشمی‌های زنانه، به هرز دادن سرمایه و اموال شوهر دامن زند. از این رو زن وظیفه یافته است که در نگهداری اموال شوهر بکوشد.

پیامبر ص می‌فرماید: «… وَ المَرْأَهُ رَاعِیَهٌ عَلَى‏ مَالِ‏ زَوْجِهَا وَ مَسْئُولَهٌ عَنْه‏» (حکیمی، ۱۳۸۰، ج۸، ص۵۶۵)؛ … زن نگهبان مال شوهرش بوده و در این نگهبانی مسئول است.

و نیز: «إِذَا عَلِمَ الرَّجُلُ أَنَّ امْرَأَتَهُ سَفِیهَهٌ مُفْسِدَهٌ- وَ وَلَدَهُ‏ سَفِیهٌ مُفْسِدٌ- لَا یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُسَلِّطَ وَاحِداً مِنْهُمَا عَلَى مَالِهِ- الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ‏ قِیاما» (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۰، ص۱۶۳)؛ هر گاه مرد بداند که همسرش نادان و تباه کننده‌ی مال است و فرزندانش نیز نادان و تباه کننده‌ی مال هستند، شایسته نیست که (سرنوشت) اموالش را که مایه‌ی برپایی (زندگی) اوست، به دست آنان بسپارد.

از این مسأله روشن می‌شود که مهارت زن در هزینه کردن‌ تا چه اندازه کار مرد را آسان ساخته و او را در زندگی موفّق می‌کند.

در قرآن نیز به «حَافِظَاتٌ لِلْغَیْبِ» (نساء/۳۴) اشاره شده به این معنی که زن الگو در غیبت و نبودن همسرش حافظ و نگه‌دارنده‌ی منافع و حیثیت و آبروی اوست. مدیر داخلی منزل، خانم است. مرد به اتّکای همسرش در عرصه‌ی اجتماع و علم و سیاست قد مردانگی برافراشته می‌کند.

در کنار هر فرد موفّق، زنی شایسته وجود دارد که باید او را به زیباترین شکل‌ها تقدیر کرد.

زن، کارگردانی است که مقابل دوربین ظاهر نمی‌شود (عفاف و حیای زن مسلمان) امّا دست پر توان و هنرمند او آشکار و دیدنی است.

بنابراین دختری که در خانه‌ی پدری از تربیتی عقلانی، عاطفی برخوردار است عقده‌ی حقارت ندارد درگیر سختگیری‌های حقیرانه، تندخویی‌های لئیمانه، لجبازی‌ها و فرد‌گرایی‌ها و خودپسندی‌ها نبوده به راحتی می‌تواند این پنج خصلتی که در کلام امام رضا ع ذکر شد را دارا باشد.

منابع

* قرآن کریم

۱. تمیمی واحدی، ترجمه‌ی غرر الحکم و درر الکلم، ج۱۱۵، ترجمه‌ی خوانساری، ۱۳۷۷.

۲. حاجی ده آبادی، محمّدعلی، جعفری، جهانرخ، مسائل تربیتی دختران از منظر قرآن و روایات، فصلنامه‌ی بانوان شیعه، ش۱۸، سال پنجم، زمستان ۱۳۸۷.

۳. حرّ عاملی، محمّد بن حسن‏، وسائل الشیعه، ج۲۱، قم، مؤسسه آل البیت ع، ۱۴۰۹.

۴. حکیمی، محمّد رضا، الحیاه، ترجمه‌ی احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۸۰.

۵. شمشیری، محمدرضا، تربیت دختران در آئینه روایات معصومین ع، فصلنامه تحقیقات جدید در علوم انسانی، شماره ۹، ۱۳۹۵.

۶. شیخ صدوق(ابن بابویه)، محمّد بن علی، الامالی، تهران، چاپ ششم، ۱۳۷۶.

۷. فقیهی، علی نقی و حسن نجفی، عوامل تربیت عاطفی فرزندان در خانواده برگرفته از احادیث، سال پنجم، شماره دوم، پیاپی دهم، پاییز و زمستان۱۳۹۲.

۸. کلینی، محمّد بن یعقوب، کافی (ط-اسلامیه)، ج۵، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.

۹. مجلسی، محمّد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳.