نکات کلیدی درآیه‌ی مباهله / نسرین هژبری
از نشانه های عشق خدا به بندگان آن است که حجاب ها را از قلبش بر می گیرد، او را توان رسیدن به قرب الهی میدهد و گاه چنان با انواع بلاها روحش را آب دیده می سازد که باطنش از غیر خدا تطهیر می شود. چنین بندهای از دریای رحمت الهی سیراب شده و لایق جانان میگردد. به شهادت تاریخ، پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) و خاندان مطهرش تنها مصداق های نفوس مطمئنّه اند که ندای «ارْجِعِی إِلى رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً» خطاب به آنان نازل شد. پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) نمونه ی مجسّم رحمت الهی در زمین است، او ماه تابان آسمان ولایت است و وصی عظیم الشأن او، علی بن ابی طالب، به منزله‌ی نیمه‌ی پنهان این وجود مبارک است. چنان که قرآن عزیز می فرماید: «فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبینَ (آل عمران/۶۱)
در این گفتار، هم نوا با حدیث منزلت، یوم الدّار، غدیر، ثقلین،آیه‌ی ولایت، تطهیر و… بار دیگر ندای حقّانیت مولایمان را با تفسیر آیه ی مباهله در گوش زمان فریاد میزنیم. در این مقاله‌ی کوتاه، به اختصار نکات کلیدی دربارهی تفسیر این آیه‌ی شریفه و شأن نزول آن را از دیدگاه علمای شیعه و سنّی بررسی کرده، سپس به سه شبههی مهم در آیه‌ی فوق پاسخ میگوییم.
تفسیر آیه‌ی مباهله (آل عمران/۶۱):
«هرگاه بعد از علم و دانشی که (درباره ی مسیح) به تو رسیده (باز) کسانی با تو به محاجّه و ستیز برخیزند، به آن ها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت می کنیم، شما هم فرزندان خود را؛ ما زنان خویش را دعوت می نماییم شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت میکنیم شما هم از نفوس خود، آنگاه مباهله می کنیم و لعنت خدا را بر دروغ گویان قرار می دهیم».
مباهله از مادّه‌ی «بهل» به معنای رها کردن و قید و بند را از چیزی برداشتن است، و «ابتهال» در دعا به معنای تضّرع و واگذاری کار به خداست و اگر آن را گاهی به معنای هلاکت و لعن و دوری از خدا گرفته اند، به این دلیل است که رها کردن و واگذار کردن بنده به حال خود هلاکت او را به دنبال دارد. در این آیه، مباهله به معنای نفرین کردن دو نفر به یکدیگر است؛ به این معنا که افرادی که در مسأله‌ی مهم مذهبی اختلاف دارند در یک جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرّع کنند و از او بخواهند که دروغ‌گو را رسوا سازد.
در آیه‌ی فوق خداوند به پیامبر(صلّی الله علیه و آله) دستور داد اینک که منطق و استدلال کارساز نیست و مسیحیان نجران هم چنان بر الوهیت مسیح و انکار دلایلی که بر حقّانیت پیامبر(صلّی الله علیه و آله) در کتب آن ها آمده پافشاری می کنند و حاضر به اسلام آوردن نیستند دعوت به مباهله کن و به آنها بگو: «ما فرزندان خود را دعوت می کنیم شما هم فرزندان خود را، ما زنان خود را دعوت می کنیم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت میکنیم شما هم از نفوس خود دعوت نمایید، آنگاه مباهله می کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می دهیم».
واضح است که هدف مباهله این نیست که افرادی دور هم جمع شوند و نفرین کنند و سپس پراکنده گردند بلکه منظور این است که دعا و نفرین اثر خود را عملاً آشکار کند و دروغ‌گو فوراً به عذاب گرفتار شود.
از این جهت در روایات اسلامی وارد شده زمانی که پای مباهله به میان آمد نمایندگان مسیحیان نجران از پیامبر (صلّی الله علیه و آله) مهلت خواستند تا در این باره بیندیشند. نتیجه ی مشاوره ی آنها این بود که اگر محمّد با سر و صدا و جار و جنجال به مباهله آمد با او مباهله کنید و نترسید و اگر با افراد محدودی از نزدیکان و فرزندان خردسالش به میعادگاه آمد بدانید که او پیامبر خداست و از مباهلهی با او بپرهیزید که خطرناک است. زمانی که به میعادگاه رفتند مشاهده کردند پیامبر، فرزندش حسین را در آغوش دارد و دست حسن را در دست گرفته و علی و فاطمه همراه او هستند و به آنها سفارش می کند هرگاه من دعا کردم شما «آمین» بگویید. مسیحیان با دیدن این صحنه وحشت کرده و از مباهله خودداری کردند و حاضر به «مصالحه» شدند و به شرایط «ذمّه» تن دادند.
عظمت اهل بیت (علیهمالسّلام) از زبان اهل تسنّن:
«مفسّران در این مسأله اتّفاق نظر دارند که «أبنائنا» در آیه ی مذکور، اشاره به حسن و حسین، «نسائنا» اشاره به فاطمه و «انفسنا» اشاره به علی دارد». (قاضی نورالله شوشتری۴۶/۳) سپس در پاورقی کتاب مزبور در ۳۰ صفحه نام و مشخّصات کتب ۶۰ تن از بزرگان اهل سنّت را که تصریح کرده اند آیه ی مباهله در شأن اهل بیت علیهم السّلام نازل شده است، به طور مشروح آورده است. تعدادی از شخصیت های سرشناسی که این مطلب از آن ها نقل شده است عبارتند از:
۱-مسلم بن حجّاج نیشابوری(۱۲۰/۷) 2- احمدبن حنبل (۱۸۵/۱)، ۳- طبری (۱۹۲/۳)، ۴- حاکم (۱۵۰ /۳)، ۵- حافظ ابو نعیم(ص۲۹۷)، ۶- واحدی نیشابوری (ص ۷۴)، ۷- فخر رازی (۸۵/۸) ، ۸- ابن اثیر (۴۷۰/۹)، ۹- ابن جوزی(ص ۱۷)، ۱۰- قاضی بیضاوی (۲۲/۲) ، ۱۱- آلوسی(۱۶۷/۳) ، ۱۲- طنطاوی(120/2)، ۱۳- زمخشری(193/1)، زمخشری گوید: «این قویترین دلیلی است که فضیلت اهل کساء را ثابت می کند». (ضمن پاسخ به شبههی سوّم متن سخنان دانشمندان اهل سنّت را درباره ی این آیه بیان خواهیم کرد). ۱۴- حافظ احمدبن حجر عسقلانی (۵۰۳/۲) ، ۱۵- ابن صبّاغ (ص108)، ۱۶- قرطبی(۱۰۴/۳)
تفسیر آیه از دیدگاه شیعیان:
سید هاشم بحرانی از کتاب صحیح مسلم«باب فضایل علی بن ابی طالب» نقل میکند: «روزی معاویه به سعدبن ابیوقاص گفت: چرا ابوتراب (علی علیهالسّلام) را دشنام نمی دهی؟ گفت: «از زمانی که به یاد سخن پیامبر(صلّی الله علیه و آله) افتادم از این کار صرفنظر کردم. هنگامی که آیه ی مباهله نازل گردید پیامبر(صلّی الله علیه و آله) تنها از فاطمه و حسن و حسین و علی دعوت کرد و سپس فرمود: «اللّهم هؤلاء اهلی» «خدایا این ها خاصّان نزدیک من هستند».
در کتاب «عیون اخبارالرّضا» درباره ی مجلس بحثی که در دربار مأمون تشکیل شده بود مینویسد: «امام علی بن موسی الرضا (علیه السّلام) فرمود: خداوند پاکان بندگان خود را در آیه ی مباهله مشخّص ساخته است و به پیامبرش چنین دستور داده: «فَمَنحَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبِین…» و به دنبال نزول این آیه پیامبر (صلّی الله علیه و آله)، علی و فاطمه و حسن و حسین را با خود به مباهله برد… این مزیّتی است که هیچ کس در آن بر اهل بیت پیشی نگرفته است و فضیلتی است که هیچ انسانی به آن نرسیده و شرفی است که قبل از آن هیچ کس از آن برخوردار نبوده است.(۳۴۹/۱) در سایر تفاسیر نیز از قبیل تفسیر برهان و تفسیر عیاشی و هم چنین در بحارالانوار روایاتی به همین مضمون نقل شده است که همه شاهد بر این مطلب هستند که آیه در حقّ اهل بیت نازل گردیده است.
پاسخ به شبهات آیه‌ی مباهله:
۱-چگونه ممکن است منظور از ابنائنا (فرزندان ما) حسن و حسین علیهماالسّلام باشند در حالی که ابناء جمع است و جمع بر دو نفر گفته نمی شود و چگونه ممکن است منظور از نساءنا که معنای جمع دارد تنها فاطمه ی زهرا (علیهاالسّلام) باشد و هم چنین منظور از انفسنا تنها علی (علیه السّلام) باشد؟
پاسخ: الف) به کار بردن «صیغهی جمع» بر «مفرد» یا بر «تثنیه» در قرآن و غیر قرآن از ادبیات عرب و حتّی غیر عرب بسیار دیده می شود. زیرا اغلب به هنگام بیان یک قانون یا تنظیم عهدنامه یا سندی حکم به صورت کلّی نوشته می شود و مسئول اجرا را امضاکنندگان عهدنامه و فرزندان آنها معرّفی میکنند در حالی که ممکن است هر کدام تنها یک فرزند داشته باشند. یعنی در مرحله ی قرارداد گاهی الفاظ به صورت جمع آورده میشود تا بر همه ی مصادیق تطبیق کند ولی در مرحله ی اجرا ممکن است مصداق منحصر به یک فرد باشد و به عبارتی مصداق فرزندان و زنان خاصّ خاندان پیامبر (صلّی الله علیه و آله) و تمام کسانی که جان او بودند علی(علیه السّلام)، زهرا (علیهاالسّلام) و حسنین (علیهماالسّلام) بودند.
ب) در آیه ی ۱۷۳ آل عمران آمده است: « الَّذینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ» کسانی که مردم به آنها گفتند دشمنان برای حمله به شما اجتماع کرده اند، از آنها بترسید. در این آیه منظور از «النّاس» (مردم) طبق تصریح مفسّران تنها نعیم بن مسعود است که از ابوسفیان اموالی گرفته بود تا مسلمانان را از قدرت مشرکان بترساند.
در همین سوره در آیه‌ی ۱۸۱ آمده است: «لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَریق».«خداوند گفتار کسانی را که میگفتند: خدا فقیر است و ما بینیازیم و از ما مطالبه ی زکات کرده است! شنید»؛
ج) از آن جا که جریان مباهله و اختصاص آیات به پنج تن اهل کساء در روایات شیعه و سنّی یک سان نقل شده است، خود گواه محکمی بر صحیح بودن شأن نزول مذکور دارد و ایراد مذکور تنها بر شیعه وارد نیست بلکه همه ی دانشمندان مسلمان باید پاسخگو باشند.
د) گاهی اطلاق کلمهی جمع بر مفرد به عنوان بزرگ داشت نیز به کار رفته است؛ چنان که دربارهی حضرت ابراهیم (علیه السّلام) می خوانیم: «إِنَّ إِبْراهیمَ کانَ أُمَّهً قانِتاً لِلَّهِ حَنیفاً وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکین». «ابراهیم امّتی بود خاضع در پیشگاه خدا» ( نحل /۱۲۰) در این آیه کلمهی امّت که اسم جمع است بر یک فرد اطلاق شده است. (مکارم شیرازی، ۴۴۵/۲)
۱-چگونه نسبت فرزندان فاطمه (علیهاالسّلام) به پیامبر (صلّی الله علیه و آله) میرسد؟
برای پاسخ به این سؤال به دو آیه می توان استشهاد کرد:
الف)«وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلاًّ هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسى وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ. وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیى وَ عیسى وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحینَ» «و هدایت کردیم از فرزندان ابراهیم و یا نوح، داوود و سلیمان و ایّوب و یوسف و موسی و هارون و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس که همهی آنها از صالحان بودند»( انعام ۸۴ و ۸۵). چگونه عیسی (علیه السّلام) در آیه ی کریمه در زمرهی فرزندان انبیاء به شمار آمده است، در حالی که عیسی (علیه السّلام) پدر نداشت؟ آیا انتساب او به انبیاء علیهم السّلام غیر از طریق مادرش حضرت مریم (علیهاالسّلام) بوده است. این استدلالی است که امام موسی کاظم (علیه السّلام) در برابر سؤال هارونالرّشید به کار برد و ثابت نمود که فرزند فاطمه (علیهاالسّلام) است. امام باقر (علیه السّلام) نیز در برخورد با حجّاج به همین آیه استدلال نمودند.
ب) هم چنین امام موسی کاظم (علیه السّلام) برای اثبات این موضوع که فرزند پیامبر (صلّی الله علیه و آله) است آیه ی مباهله را گواه گرفتند.
طبق نقل علمای شیعه و سنّی در جریان مباهله ی پیامبر (صلّی الله علیه و آله) حسنین را به همراه خود آورد؛ پس منظور از پسران پیامبر (صلّی الله علیه و آله) حسنین (علیهماالسّلام) هستند، چنان که فخر رازی مفسّر بزرگ اهل سنّت در تفسیر آیه‌ی ۸۵ سورهی انعام می گوید: «به این دلیل حسنین فرزندان پیامبرند» و در تفسیرش مینویسد: «این آیه (مباهله) نشان میدهد که حسن و حسین که درود بر آن دو، دو پسر پیامبر (صلّی الله علیه و آله) هستند. درود و آفرین خدا بر او، زیرا در این جا گفته است که پسرانش را بخوانید و آن گاه حسن و حسین را خوانده، پس آن دو باید پسر او باشند» و آن چه این برداشت را استوار می کند، سخن خداییست که برتر از پندار است. در سوره ی انعام «و از فرزندان او داوود است و سلیمان تا آن جا که گوید: و زکریا و یحیی و عیسی و …» میدانیم که پیوند عیسی (علیه السّلام) با ابراهیم (علیه السّلام) که درود بر او باد تنها از راه مادر بود نه پدر. بنابراین پسر دختر را هم میتوان پسر نامید و خدا داناتر است».
هم چنین پیامبر (صلّی الله علیه و آله) فرمود: «جبرئیل من را خبر داد که این پسرم (حسین) کشته می شود» (حاکم ۱۷۷/۳). و فرمود: «این فرزند من (حسین)، در گوشه ای از سرزمین عراق کشته خواهد شد (ابونعیم،202/3) و فرمود: «یا علی تو برادر منی و پدر فرزندانم» (حاکم، ۱۷۷/۳).
۳-اگر آیه‌ی مباهله به ادّعای شیعیان دلالت بر اتّحاد نفسانی علی (علیه السّلام) و پیامبر (صلّی الله علیه وآله) میکند لازم است که محمّد (صلّی الله علیه و آله) و علی(علیه السّلام) هر دو پیغمبر باشند و وحی بر هر دو نازل شود؟
پاسخ: چنان که قبلاً اشاره کردیم به شهادت کتاب های معتبر شیعه و سنّی جملهی «انفسنا» اشاره به علی (علیه السّلام) دارد و از همین جمله اتّحاد نفسانی بین پیامبر و علی (علیهم السّلام) ثابت می شود و چون اتّحاد حقیقی میان دو نفس محال است قطعاً مراد از اتّحاد نفسانی، اتّحاد مجازی است و اتّحاد مجازی بیانگر این معناست که هر دو نفس در جمیع کمالات با هم مشترکند؛ اگر آن کمالاتی که با دلیل تنها برای یکی از آن دو نفر ثابت شده است نبوّت و نزول وحی مخصوص پیامبر (صلّی الله علیه و آله) است و ما علی (علیه السّلام) را در این خصوصیت با پیامبر (صلّی الله علیه و آله) شریک نمیدانیم.
گواه ما بر این اتّحاد بار دیگر نقل از کتب معتبر علمای اهل سنّت است. امام احمد بن حنبل در مسند و ابن مغازلی فقیه شافعی در مناقب و موفّق بن احمد خطیب خوارزم در مناقب نقل مینمایند که رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) پیوسته می فرمود: «علی از من است و من از علی هستم هرکس او را دوست بدارد، مرا دوست داشته است و کسی که مرا دوست بدارد خدا را دوست داشته است».
شیخ سلمان بلخی حنفی باب ۷ ینابیع المودّه را اختصاص به این موضوع داده است به این عنوان که «علی کرم الله وجهه مانند نفس رسول الله است و پیامبر (صلّی الله علیه و آله) فرمود: «علی از من است و من از علی هستم». در این باب ۲۴ حدیث ازراههای مختلف و الفاظ متفاوت از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نقل می کند که فرمود: «علی به منزله‌ی نفس من است و در آخر باب حدیثی از مناقب جابر نقل میکند که گفت شنیدم از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) که فرمود: در علی خصالی هست که اگر یکی از آن ها برای مردی بود کافی بود برای فضل و شرف او و آن خصال عبارت است از فرموده های آن حضرت درباره ی علی از قبیل : «هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست (اولی به تصرف در امر او)، علی نسبت به من مانند هارون است نسبت به موسی، علی همانند نفس من است، جنگ با علی جنگ با دشمن خداست… گروه و جمعیت علی گروه و جمعیت خدا و گروه دشمنان علی گروه شیطان است، علی قسمت کننده ی بهشت و دوزخ است، شیعیان علی رستگاران روز قیامتاند».
نکتهی مهمّی که از اتّحاد نفسانی پیامبر(صلّی الله علیه و آله) و علی (علیه السّلام) طبق آیه‌ی شریفه ی مباهله استفاده می شود این است که: چون پیغمبر (صلّی الله علیه و آله) افضل بر انبیاء است علی (علیه السّلام) هم افضل از آن ها می باشد این مطلب در آثار اهل سنّت از قبیل احیاءالعلوم امام غزّالی، شرح نهج البلاغهی ابن ابی الحدید معتزلی، تفسیر امام فخر رازی، تفسیر جارالله زمخشری و بیضاوی و نیشابوری و دیگران از علمای اهل سنّت ذکر شده است که آن حضرت فرمودند: «علمای امّت من مثل و مانند انبیای بنیاسرائیل هستند». در خبر دیگر فرموده است: «علمای امّت من افضل و بهتر از انبیای بنی اسرائیل هستند». حال باید تصدیق کرد جایی که علمای این امّت به واسطه ی آن که علمشان از سرچشمهی علم محمّدی (صلّی الله علیه و آله) است مانند یا افضل از انبیای بنی اسرائیل هستند، حتماً علی بن ابی طالب (علیه السّلام) که پیامبر (صلّی الله علیه و آله) در موردش فرمود: «من شهر علمم و علی در آن شهر است و من خانهی حکمتم و علی دروازهی آن می‌باشد»، (طبق گفته ی علمای اهل سنّت) افضل از انبیا می‌باشد (سلطان الواعظین شیرازی ، صص ۴۷۳-۴۷۰).
در این مقاله به پاسخ این سه شبهه بسنده می کنیم و امید داریم که این تلاش اندک در میان مظلومیت مولایمان، روشنگر راه حق جویان باشد.
منابع
آلوسی، روح المعانی، مصر، چاپ منیریه.
ابن اثیر، جامع الاصول، مصر، چاپ سنه المحمدیه، ۶۰۶ هـ .
ابن جوزی، تذکره الخواص، اصدار مکتبه نینوی الحدیثه، تهران، ۶۵۴ هـ .
ابن صباغ، الفصول المهمه، چاپ نجف، بی تا.
امینی، الغدیر، قم، مؤسسه ی میراث نبوت، ۱۴۳۰هـ .
حافظ ابونعیم اصفهانی، دلائل النبوه، المکتبه العربیه، حلب، ۱۳۹۰ هـ .
حافظ احمد بن حجر عسقلانی، الاصابه، مصر، چاپ مصطفی محمد، بی تا.
حجاج نیشابوری، مسلم بن، صحیح مسلم، مصر، چاپ محمد علی صبیح، بی تا.
حویزی، تفسیر نورالثقلین، قم، مؤسسه‌ی اسماعیلیان، بی تا.
زمخشری، تفسیرکشاف، مصر، چاپ مصطفی محمد، بی تا.
سلطان الواعظین شیرازی، شبهای پیشاور، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.
شوشتری، قاضی نورالله، احقاقالحق، عالم الکتب، بیروت، ۱۲۸۷ هـ .
شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ هـ .
طنطاوی، تفسیرالجواهر، مصر، چاپ مصطفی البابی الحلبی، بی تا.
عیاشی، تفسیر عیاشی، بیروت، دار احیاء للتراث العربی، بی تا.
فخر رازی، تفسیر کبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۶۰۶ هـ .
قاضی بیضاوی، تفسیر بیضاوی، مصر، چاپ مصطفی محمد، بی تا.
قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، مصر، ۱۹۳۶.
مجلسی، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ هـ .
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۵۳ .
نیشابوری، حاکم، مستدرک علی الصحیحین، بیروت، چاپ حیدرآباد (کن)، ۱۴۱۱.
واحدی نیشابوری، اسباب النزول، مصر، چاپ الهندیه، بی تا.
