مهمانی در سیره‌ی معصومین(علیهم‌السّلام) و تفاوت آن در جامعه‌ی کنونی/ الهه سادات حسینی
مهمان‌داری و به مهمانی‌رفتن در اسلام جزء مکارم اخلاق و از امور پسندیدهای است که بر آن تأکید فراوانی شده و فضایل ارزشمندی را درباره‌‌اش برشمرده اند تا در سایه ی این فضایل، افراد جامعه ی انسانی را به ارتباط و معاشرت با یکدیگر تشویق نمایند. اهمّیت این امر از آن جهت است که انسان‌ها از حال یکدیگر مطّلع شده و الفت و دوستی و کمک بین آن‌ها افزایش یابد.
در آیات قرآن و سیره ی معصومین(علیهم‌السّلام) آدابی برای ضیافت مطرح می شود که با رعایت آن ها میتوان از تکّلفات و ناخرسندی طرفین جلوگیری کرد و به برگزاری مهمانی های متعادل و به دور از تجمّل و تکلّف پرداخت.
یکی از آداب معاشرت اسلامی دید و بازدید مؤمنین از یکدیگر، یا همان مهمانی است. مهمانی دو طرف دارد. یکی مهمان میشود و دیگری میزبان است. یکی بر سر سفره ی دیگری می نشیند و طعام میخورد و دیگری اطعام می کند و هر دوی این‌ها لذّت‌بخش است. اسلام ضمن دعوت مؤمنین به این مهم، برای آن فضایل بی شماری ذکر کرده است که یادآوری آن ها میتواند در ترغیب افراد برای برگزاری ضیافت مفید فایده واقع شود.
فضیلت مهمان و مهمانی:
ارزش و فضیلتی که برای مهمان‌داری بیان شده است آنجاست که پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) می‌فرمایند: « مَنْ زارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ إِلَى مَنْزِلِهِ لَا لِحَاجَهِ مِنْهُ إِلَیْهِ کُتِبَ مِنْ زُوَّارِ اللَّهِ وَ کَانَ حَقِیقاً عَلَى اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَ زَائِرَه» کسی که برادر مؤمن خود را در منزلش دیدار کند بدون این که کاری با او داشته باشد از زائران خداوند شمرده میشود و بر خداست که زائر خود را گرامی دارد. (مجلسی، ص ۳۶۴)
یکی دیگر از فضایلی که برای مهمانی بیان می شود زنده شدن قلب ها و برپا داشتن آیین اهل بیت (علیهم‌السّلام) است به گونه ای که امام محمّد باقر (علیه‌السّلام) در این باره می فرمایند: « تَزَاوَرُوا فِی بُیُوتِکُمْ فَإِنَ ذَلِکَ حَیَاهٌ لِأَمْرِنَا رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیَا أَمْرَنَا»: به دیدار یکدیگر در منزل هایتان بشتابید زیرا موجب می شود که امر ما زنده شود. خداوند بیامرزد بنده ای که امر ما را زنده کند». (مجلسی،ص۴۶۰)
پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) مهمان را هدیه ی آسمانی معرّفی نموده اند که سبب افزایش روزی میزبان و آمرزش گناهان او و اهل منزلش می شود. (مجلسی، ص۴۶۱)
از این رو بزرگان علاقه ی زیادی به پذیرایی از مهمان داشته و آن را سبب نزول رحمت الهی میدانسته اند، امّا این فضیلت ارزشمند تابع اصول خاصّی است که باید در آن لحاظ شود. از جمله این که فرد باید بر انتخاب فردی که می‌خواهد با او رفت و آمد کند دقّت کرده و مراوده‌اش با کسانی باشد که اسلام به او اجازه داده است.
با چه کسانی معاشرت کنیم؟
اسلام، بر اساس اصل تشخیص مصلحت افراد برای مؤمنین حکم عدم مراوده با برخی افراد را داده است که عبارتند از: کافر محارب، منافقان، منحرفان، بدعت گذاران، فاسقان.
اسلام، افراد کریم وخردمند را در نمونه ی مناسب برای برقراری ارتباط دانسته و بهره‌گیری از کرم و خرد آنان را سبب گرایش انسان به این صفات و تأثیرگذاری در او می داند. (کلینی، ص ۴۹۵)
در هر مجلس این نکته نیز باید در نظر گرفته شود که مهمانی نیز مانند هر تعامل اجتماعی دیگری آدابی دارد که اگر رعایت گردند و میزبان و مهمان هر دو وظایفشان را در قبال دیگری به انجام رسانند، اسباب خشنودی یکدیگر را فراهم می‌کنند و در نهایت سبب خشنودی خداوند می شوند. برخی از این آداب باید از جانب مهمان (آداب مهمانی رفتن) و برخی توسّط میزبان (آداب مهمانی دادن) رعایت گردد تارضایت طرفین را به همراه آورد.
آداب مهمانی دادن
این آداب که باید از طرف میزبان رعایت شود شامل:
۱.میزبان از افراد شایسته، پرهیزکار و اهل ایمان دعوت به عمل آورد و در دعوت خود بین فقیر و غنی تفاوت نگذارد. آن‌چه از نظر پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) زشت و مکروه است این است که هنگام صرف غذا تنها ثروتمندان بر سر سفره حاضر شده و افراد بیبضاعت مورد بیاعتنایی قرار گیرند و دعوت نشوند. (مجلسی، ص ۴۴۸)
2.میزبان نباید مهمان خود را به کار گمارد. همچنین نباید اهل منزلش را نیز به خاطر پذیرایی از مهمان به مشقّت بیندازد. پیامبر‌اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) ناخرسندی از مهمان را ناخرسندی از خداوند دانسته و می فرمایند: به خاطر مهمان خود را به مشقّت نیندازید تا از او ناخرسند نباشید. (فیض کاشانی، ص۳۱)
۳.بر سر سفره ی غذا، میزبان اوّلین کسی باشد که شروع به خوردن میکند و آخرین کسی باشد که از غذا دست میکشد. (فیض کاشانی، ص۶۱)
از حقوق مهمان بر عهده ی میزبان این است که او را تا دم در بدرقه کند، در حدیثی امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام) ازپیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل می‌فرمایند: از حقوق مهمان آن است که او را تا در خانه بدرقه کنی. (مجلسی، ص ۵۹)
۴.میزبان برای اطعام مهمان خویش نیز باید آدابی را رعایت کند از جمله این که غذا را زود بیاورد و مهمانش را منتظر نگذارد قبل از آوردن غذا میوه بیاورد زیرا میوه در هضم غذا بسیار مؤثّر است تا مهمان کاملاً از غذا دست نکشیده است سفره را جمع نکند و … (فیض کاشانی، صص ۳۵-۳۸) میزبان آن چه را مهمان نیاز دارد برایش فراهم آورد، حتّی اگر ناچیز باشد. در حدیثی از پیامبر(صلّی‌الله‌علیه و‌آله) نقل شده است که می فرمایند: «إِنَ مِنْ حَقِ الضَّیْفِ أَنْ یُعَدَّ لَهُ الْخِلَال» : همانا از حقوق مهمان آن است که برایش خلال فراهم آوری. (مجلسی،ص ۴۵۵)
مهمان نیز در مقابل وظایفی دارد که رعایت آن ها موجب می شود تا از زحمت مهمانی که بر دوش میزبان قرار گرفته است کاسته شود. این آداب که تحت عنوان آداب مهمانی رفتن بررسی می شود در ذیل آورده شده است.
آداب مهمانی رفتن:
۱.مهمان وظیفه دارد شرایط راحتی میزبان را فراهم کند. مثلاً اگر میزبان او را بین چند نوع غذا مخیّر‌کرد آن غذایی را طلب کند که فراهم کردنش برای میزبان آسان تر باشد و وقتی میزبان غذا را تدارک دید، حتماً از آن میل کند. امام صادق(علیه‌السّلام) از قول پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل می‌فرمایند که یکی از موارد جفا کاری این است که کسی فرد را به طعام دعوت کند و او نپذیرد و یا بپذیرد ولی چیزی نخورد. (کاشانی، صص ۲۰۲-۲۲۱)
۲.مهمان بین دعوت غنی و فقیر تفاوت نگذارد و به خاطر دوری راه از پذیرش دعوت سربازنزند. در حدیثی، پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) پذیرش دعوت مسلمان را جزئی از دین شمرده و حتّی طیّ پنج میل راه را برای آن لازم می دانند. (مجلسی، ص ۴۴۷)
۳.به جهت آن‌که روزهدار است دعوت میزبان را رد نکند؛ بلکه اگر دید که افطار کردنش باعث خوشحالی برادر مسلمانش می شود افطار کند و اگر ثابت شد که در باطن از افطار کردن او خوشحال نمیشود، به بهانه ای روزه اش را افطار نکند.
۴.خیلی زود به مهمانی نرود و میزبان را قبل از آمادگی کامل غافل‌گیر ننماید. خیلی دیر هم نرود و میزبان را منتظر نگذارد.
۵.بالای مجلس ننشیند و هر جا که پیدا شد بنشیند و اگر میزبان جایی را برای نشستن به او نشان داد، همان جا بنشیند زیرا به فرمایش امام صادق (علیه‌السّلام) صاحب خانه به خانه و حریم‌های آن آشناتر است. (حر عاملی، ص ۹۰)
۶.مهمان نباید بیش از سه روز در منزل میزبان بماند، زیرا پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) می فرمایند: «مهمان تا دو شب مورد اکرام و پذیرایی قرار می گیرد و اگر شب سوم فرا رسید دیگر از اهل خانه محسوب شده و هر چه بود می خورد». (حر‌عاملی، ۴۵۶)
۷.مهمان همان طور که برای ورود به منزل میزبان باید از او اجازه داشته باشد و دعوت شده‌باشد برای خروج ازمنزل او نیز باید اذن او را در نظر بگیرد و درمدّتی که در منزل اوست نیز به رضایت قلبی‌اش توجّه کند.
*این مقاله در مدرسه علمیه نرجس(علیها‌السّلام)، برای درس روش تحقیق ارائه شده‌است.
فهرست منابع
*قرآن کریم
۱. حر عاملی، محمد بن الحسن، آداب معاشرت از دیدگاه معصومین(علیهم السلام)، ترجمه محمد علی فارابی، و یعسوب عباسی علی کمر، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۲ ش.
۲.حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، بیروت لبنان، احیاالتراث العربی، ۱۳۴۶.
۳.فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، راه روشن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶.
۴. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، محجه البیضاء، قم، جامعه مدرسین قم، ۱۳۶۱.
۵.گروه مؤلف اخلاق، آداب اسلامی (۱)، بی جا، واحد تدوین کتب درسی، ۱۳۷۸.
۶.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، مکتب الاسلامیه، بی تا.
