اصول قابل توجه در بازی ها با محوریت بازی های دینی
هانیه درجاتیانی
مفهوم بازی های دینی وضرورت آن
بازی دینی، کاری است که در عین سرگرم شدن کودک، هدف تربیتیِ آموزش معارف دینی را دربر دارد. در دنیای متحول امروزی که ضرورت افزایش سرمایه های معنوی و مادی جوامع انسانی به چشم میخورد، توجه به کودکان از اهمیت شایانی دارد. این توجه از آنجا اهمیت می یابد که بنابر عقاید بسیاری از روانشناسان پایه های شخصیت هر فرد در سال های اولیه ی زندگی او یعنی تا شش سالگی شکل میگیرد و سال های بعدی تکمیل و تعدیل چنین ساخت هایی خواهد بود (تایزش، ۱۳۷۳، ص9) و کودک از راه بازی تجربه و آزمایش میکند، نتیجه می گیرد و می آموزد. (قزوینی نژاد، ۱۳۸۷، ص1) در این مقاله به مهم‌ترین اصول در بازی کودک اشاره می‌کنیم:
۱) تکریم شخصیت کودک در بازی
رسول گرامی اسلام(ص)می فرمایند: فرزندان خود را تکریم کنید و به آنها احترام بگذارید و روش ها و آداب آنان را نیکو گردانید که در این صورت مورد مغفرت و آمرزش قرار خواهید گرفت». (پاینده، ۱۳۸۲، ص239)
اگر کودک هنگام بازی لجاجت کرد یا اسباب بازی هایش را جمع نکرد و یا بازیش را تمام نکرد و… برای رسیدن به هدف خود از کلمات زشت و نامناسب و بالابردن صدا بهره نگیرید (کریمی نیا، ۱۳۸۲، ص84) بلکه با زبان کودک و به عنوان ایفا کننده ی نقشی در بازی، به کودک تذکر دهید تا شخصیت کودکتان تضعیف نشود؛ درضمن اینکار به هدف خود هم رسیده اید. (شجاعی، ۱۳۸۹، ص ۵۲)
۲) فضاسازی معنوی بازی
فضاسازی بازی کودک، یک نوع تعلیم و تربیت پنهان است. برای مثال: نصب تابلوی افضل اذکار یعنی (بِسمِا…الرَّحمَنِ الرَّحِیم) یا صلوات در قسمت ورودی منزل و بالای اتاق بازی کودک؛ نوشتن احادیث به نوبت توسط همهی اعضای خانواده در تخته وایت برد؛ پخش و گفتن اذان در خانه؛ قراردادن صندوق صدقات در خانه و صدقه دادن برای سلامتی امام زمان(عج)، هدیه و عیدیدادن به فرزندان در ولادت های ائمه خصوصاً عید غدیر؛ ارتباط با خانواده های مذهبی؛ بیان فضیلت دوستی آل پیامبر متناسب با بازی کودک، نام ائمه(ع) را با تکریم و احترام بیان کردن، همراه اسم آن ها درود و صلوات فرستادن، به احترام نام امام زمان(عج) برخاستن و دست بر سر گذاشتن و… می‌تواند عومال زمینه ساز برای تعلیم و ترین دینی کودکان ما باشد. (ر.ک: نیلی پور، ۱۳۸۷، ص ۲۲- ۲۳؛ میرزایی، ۱۳۸۸، ص ۸۲؛ مخبر، ۱۳۹۰، ص ۲۴۸و۳۵۰)
۳) همراهی با کودک
مشارکت والدین در بازی کودک و روابط محبت آمیز آنان، کارآمدی بازی را تا چند برابر افزایش می دهد (شجاعی، ص31) و از مهم‌ترین عوامل رشد توانایی های کودکان به شمار میآید. (رضایی، ۱۳۸۴، ص۸۷) بهترین راه همبازی شدن با کودکان این است که پدر و مادر با کلمات و عبارات قابل فهم و متناسب با سطح عقلی و گفتاری آن ها سخن بگویند؛ یعنی این که خود را تا مرز کودکی تنزّل دهند. (شجاعی، ۱۳۸۹، ص50) بنابراین هنگام بازی باید تمام وجود خود را در اختیار کودک قرار دهند. این حالت ها در این چند دقیقه‌ی بازی هیچ لطمه ای به شخصیت آن ها نمیزند. این چنین رفتارها در سیره ی ائمه‌ی اطهار(ع) بسیار دیده شده است. (عسکری زاده، ۱۳۹۰، ص ۲۴)
۴) محبت
محبت چراغ سبز ارتباط با فرزند به شمار می رود. (ناظمی، ۱۳۹۱، ص142) کودکانی که از محبت والدین محروم اند در خانه احساس ناامنی، حقارت و کمبود میکنند و برعکس کودکانی که از محبت والدین سرشارند احساس سکون و آرامش بیشتری دارند.(فرهادیان، 1372، ص66) محبت قلبی به تنهایی برای ارائه‌ی خواسته های درونی کودک کافی نیست. (خاموشی(طاهایی)، ۱۳۸۹، ص ۷۱) حال اگر کودک در کارهای خوبی که بر اثر بازی های دینی انجام می دهد مورد تحسین قرار گیرد به آن کارها متمایل میگردد و برعکس. (فرهادیان، ۱۳۷۲، ص82) البته محبت و تشویق بیچون و چرا و خارج از حد اعتدال پیامدهای ناگواری را به همراه دارد. (اسماعیل یزدی، ۱۳۸۱، ص ۳۰۰)
۵) گفتگو
یکی ازمه مترین ابزار تعامل با کودک وتربیت وی در بازی، گفتگو با او است. این گفتگو در سنین مختلف و بنابر استعداد کودک می تواند متفاوت باشد. گاه در قالب پرسش و پاسخ، گاه در مقام همراهی با کودک و همزبانی با او و گاه در مقام توصیه و راهنمایی و اندرز است که باید تعامل ها متناسب با بازی کودک، سن و زمان باشد. (ناظمی، ۱۳۹۱، ص ۱۴۶)
۶) توجه به نقش تربیتی مادر
نقش تربیتی مادر نسبت به کودک، بسیار حساس است. این امر از ضروریات و بدیهیات است. کلاس تعلیم و تربیت مادران با کلاس های درس معمولی فرق دارد، کلاس مقدس مادر خود زندگی است. یکی از کارهایی که مادران با فرزندان انجام می دهند بازیکردن با آنهاست. طبیعی ترین و نشاط انگیزترین حالت مادر و کودک، همین حالت است. در همین حالت است که مادر می تواند منتقل کننده‌ی ارزش های اخلاقی و معنوی انسانی و اسلامی به کودک باشد (بهشتی، ۱۳۶۷، ص275) او را به خلق و خوی خداپرستی بپروراند و سرود یکتاپرستی را در گوش جان او زمزمه کند. (همان، ص ۲۷۵)
حضرت زهرا(س) هنگامی که امام حسن(ع) کودکی خردسال بود، با او بازی میکردند و در موقع بازی، فرزند خود را بالا و پایین می انداختند و در آن حال نیز، درس شجاعت و شهامت به او می آموختند می فرمودند:
ای حسن! مانند پدرت باش، بند اسارت را از گردن حق بگشای و خداوند احسانکننده را عبادت و پرستش نما و هرگز با کینه توزان دوستی مکن. (مجلسی، ۱۳۶۳، ج۴۳، ص۲۸۶)
۷) داشتن فکر خلاق
والدین به جهت ایجاد احساس لذت و تنوع بازی و اسباب بازی و تأثیرپذیری هرچه بیشتر پیام تربیتی بازی و… می بایست خلاقیت داشته باشند. به عنوان نمونه ماجرای خلّاقیت مادری در ذیل آورده شده است.
«کودکی اسباببازی کشتی داشت. مادرش با ذوق و هنر جالب توجهی حیوانات مختلفی را بر روی کاغذ نقاشی کشید و دورتا دور هر یک را با قیچی از کاغذ جدا کرد و در کشتی چید او ضمن بیان داستان قرآنی حضرت نوح و افزودن جذابیت های داستانی به وسیله ی صحبتکردن با او در نقش حیوانات کاغذی، هم یک آموزهی قرآنی را به کودک آموخت و با زبان شیرین کودکانه رحمت وسیع خدا حتی بر حیوانات و دوری دشمنان خدا از این رحمت و نزول عذاب را، توضیح داده بود و در ضمن اینکه توانسته بود بازی سرگرم کننده و مفیدی را برای او تدارک ببیند!». (ناظمی، ۱۳۹۱، ص198)
توجه به نکات ذیل در سوق دادن بازی های کودکان به سوی خلّاقیت پروری ضروری است:
_کودکان در انتخاب بازی آزاد باشند، یعنی مربّی و والدین بازی را برای بچه ها انتخاب نکنند. در این خصوص بهتراست طوری عمل شود که گرایش کودک در انتخاب بازی حفظ شود.
_کودک به سوی بازی های تخیل برانگیز سوق داده شود و در این راستا می بایست ظریف و غیرمستقیم عمل کرد.
_داخل کردن کودکان فکور و متفکر به عنوان همبازی، خود به خود زمینه ی فکری بازی را گسترش می دهد و موجب نزدیکی بازی به خلاقیت می گردد.
_تا جایی که بازی کودک موجب به همریختن برنامه های زندگی نشود، لطمهای به بار نیاورد، مزاحمتی برای دیگران ایجاد نکند، نباید از آن جلوگیری شود. (همان، ص ۱۹۸)
۸) کنترل رابطه‌ی کودک با تلویزیون
تلویزیون به هیچ وجه نباید جانشین فعالیت های ثمربخش و لازم کودک از جمله بازی بشود و این مسئولیت بزرگ پدران و مادران است. (رشیدپور، ۱۳۵۴، ص ۴۳) نباید از تلویزیون به عنوان وسیله ای برای آرام و ساکت نگهداشتن کودکان استفاده کرد. در حقیقت اجازه ندهید که تلویزیون پرستار فرزند عزیز شما بشود. (هری،۱۳۹۰، ص47) کودکان از فیلم ها و کارتون ها الگوپذیری دارند و کارتون هایی که عموماً با تعالیم دینی سازگار نیستند؛ وجود سوپرمن های فیلم ها که سبب پرخاشگری و عادت هایی ضد تربیت اسلامی و دیگر تأثیرات مخرب بر کودک می‌شود بسیار خطرناک است. (ناظمی، ۱۳۹۱، ص212)
بنابراین والدین می بایست در این‌باره: کنترل غیرمستقیم بر کارتون ها و فیلم هایی که کودک تماشا می کند، داشته باشند. زمان تماشای تلویزیون مشخص باشد؛ به کودک بگویند شما می توانید در روز یک کارتون یا یک ساعت تلویزیون تماشا کنید. همراه کودک فیلم ها و کارتون ها را ببینند و نقد و بررسی کنند. تلویزیون را جای‌گزین نیاز اصلی و ضروری کودک یعنی بازی نکنند.
۹) پایان دادن به بازی و اتّخاذ روش مطلوب
یکی از مشکلات والدین، شیوه ی توقّف بازی های کودک است. با توجه به آن که کودک از توقف بازی مورد علاقه اش متنفّر است، قطع فعالیت او بدون برنامه، به منظور انجام کارهای دیگر، باعث ایجاد بحث و مشاجره می‌شود. توصیه می‌شود درباره ی کارهایی که می خواهید انجام دهید، برای فرزندتان توضیح دهید تا واقع بینانه به مسائل بنگرد. (شجاعی، ۱۳۸۹، ص58-59) در واقع، باید ابتدا کودک را برای خروج از عالم بازی آماده ساخت و سپس از او خواست از بازی دست بکشد. روش غیرمستقیم: می توان با استفاده از روش ایفای نقش، رفتار نادرست کودک را اصلاح کرد. به عنوان مثال کودکی که مشغول بازی است و وقت ناهار همیشه با تأخیر بر سفره غذا حاضر می‌شود، پدر و مادر با کودک صحبت کنند و هر کدام نقش دیگری را ایفا کنند. کودک نقش پدر و مادر را بازی کند و سر سفره ی غذا حاضر شود و یکی از دو والد که نقش کودک را ایفا می کند دعوت را بپذیرد و دست از بازی بکشد و سر سفره ی غذا حاضر شود. با استفاده از این روش نتیجه ی بهتری می توان گرفت. (مطهری، ۱۳۸۲، ص ۱۴۵-۱۴۷)
منابع
۱. اسماعیل یزدی، عباس، فرهنگ تربیت، قم، دلیل ما، ۱۳۸۱.
۲. بهشتی، احمد، اسلام و بازی کودکان، چاپ دوم، اداره کل تربیت بدنی وزارت آموزش و پرورش، بی‌جا، ۱۳۶۷.
۳. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه(مجموعه کلمات حضرت رسول(ص))، چاپ چهارم، دنیای دانش، تهران، ۱۳۸۲.
۴. تایزش، سارا، چگونه با کودک خود بازی کنیم؟، ترجمه سیامک رضا مهجور، شیراز، اسوه، ۱۳۷۳.
۵. خاموشی (طاهایی)، فاطمه، رهنمودهای تربیت دینی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹.
۶. رشیدپور، ابراهیم، تلویزیون و اطفال، دوم، تهران، رادیو تلویزیون ملی ایران، ۱۳۵۴.
۷. رضائی، مائده، تربیت کودک در اسلام، مشهد، رستگار، ۱۳۸۴.
۸. شجاعی، محمد صادق، بازی کودک در اسلام (بررسی پیآمدهای تربیتی اسباب بازی کودکان)، چاپ چهارم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۹.
۹. عسکری زاده، قاسم، روانشناسی بازی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۰.
۱۰. فرهادیان، رضا، آنچه والدین باید بدانند، چاپ ششم، قم، انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۲.
۱۱. قزوینی نژاد، حمیرا، کلیاتی بر بازی درمانی، چاپ دوم، تهران، آییژ، ۱۳۸۷.
۱۲. کریمی نیا، محمدعلی، الگوهای تربیت اجتماعی، قم، چاپ سوم، پیام مهدیS، ۱۳۸۲.
۱۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، دوره ی۱۱۰ جلدی، چاپ دوم، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۳.
۱۴. مخبر، سیما، با همکاری جمعی از خواهران حوزه علیمه قم، ریحانه بهشتی یا فرزند صالح، چاپ هشتاد و نه، قم، نورالزهرا(س)، ۱۳۹۰.
۱۵. مطهری، محمدرضا، راهنمای انتخاب اسباب بازی (با تأکید بر روانشناسی بازی)، تهران، البرز، ۱۳۸۲.
۱۶. میرزایی، داود، علی شاهرخی، هادی قطبی، آداب و آفات تربیت کودک و نوجوان، چاپ هشتم، قم، احمدیه، ۱۳۸۸.
۱۷. ناظمی، احمد، خدا را نقاشی کن، مشهد، استوار، ۱۳۹۱.
۱۸. نیلی پور، مهدی، شهاب قبس (شعله فروزان)، چاپ چهارم، اصفهان، سلسبیل، ۱۳۸۷.
۱۹. هریسون، هری اچ، رابطه‌ی پدر و پسر، ترجمه عفت حیدری، چاپ سوم، تهران، گل پا، ۱۳۹۰.
