گروه گردآوری و تنظیم آثار استاد طاهایی
اسراف و تبذیر
اسراف به معنای تجاوز از حد است در هر کاری که انسان انجام می دهد و نیز به معنای خطا، جهل و غفلت آمده است. این واژه در قرآن به معنای زیاده روی در امور اقتصادی، زیاده روی در گناه و در بسیاری از موارد به معنای مطلق زیاده روی در هر کاری استعمال شده است (فرهنگ قرآن، ج۳، ص۲۵۱).
واژه ی دیگری که به همین معنا به کار برده می شود، تبذیر است. تبذیر در لغت یعنی تفریق و پخشکردن چیزی و در اصل به ریختن و پاشیدن بذر اطلاق می شود که به طور استعاری دربارهی کسی به کار می رود که مال خود را بیهوده پخش و توزیع می کند (مفردات راغب، ج۱).
با در نظر گرفتن ریشه ی دو لغت اسراف و تبذیر چنین به نظر می‌رسد که اسراف به معنی خارج شدن از حدّ اعتدال است بی آن که چیزی در ظاهر ضایع شده باشد مثل اینکه لباس گران‌بهایی بپوشیم که بهای آن صد برابر لباس مورد نیاز ما باشد. در این جا ما از حد تجاوز کرده ایم ولی ظاهراً چیزی نابود نشده است؛ امّا تبذیر و ریخت و پاش آنست که آن چنان مصرف کنیم که به اتلاف و تضییع بینجامد. مثل این که برای دو نفر مهمان غذای ده نفر را تهیه ببینیم آن‌گونه که بعضی از جاهلان رفتار می‌کنند و به آن افتخار می‌نمایند و باقیمانده را در زباله‌دان می‌ریزند.
ناگفته نماند که بسیار می‌شود که این دو کلمه درست در یک معنی به کار می‌رود و حتی به عنوان تأکید پشت سر یکدیگر قرار می‌گیرد (تفسیر نمونه، ج۱۲، صص۹۸-۹۷).
اسراف در فرهنگ قرآن
اسراف تجاوز از حدّ قانون آفرینش و قانون تشریع است. هر گونه تجاوز از حد موجب فساد و از هم گسیختگی می‌شود. اصولاً از نظر بینش توحیدی، مالک اصلی خداست و هر گونه تعرّض بدون اجازه ی مالک، زشت و ناپسند است و او نه اجازه ی اسراف داده و نه از مصرف کردن منع نموده است: «کُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»؛ بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خدا اسرافکاران را دوست نمیدارد (اعراف/۳۱).
خداوند در این آیه ابتدا به مواهب الهی و استفاده از خوردنی ها و آشامیدنی ها اشاره مینماید، امّا چون طبع زیاده‌طلب انسان ممکن است از این دو دستور تخلّف کرده و به جای استفاده ی عاقلانه و اعتدال آمیز از پوشش و تغذیهی صحیح، راه تجمّل پرستی و اسراف و تبذیر را پیش گیرد، بلافاصله می فرماید: «وَ لاتُسرِفوا». این روش قرآن است که به هنگام تشویق به استفاده کردن از مواهب آفرینش، فوراً جلو سوء استفاده را گرفته و به اعتدال توصیه می کند (تفسیر نمونه، ج۶، ص۱۴۹).
اسراف یعنی تجاوز از حد، یعنی اینکه انسان در استفاده از هر آنچه که در دست اوست، از حدّ آن تجاوز کند.
قرآن، اسراف را یک برنامه ی فرعونی قلمداد می کند: «وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ»؛ فرعون برتری‌جویی (طغیان) در زمین داشت و او از اسرافکاران بود (یونس/۸۳).
با واژه ی فرعون نباید ذهن ما فقط متوجّه زمان و برنامه های او باشد بلکه ممکن است هر کدام از ما در زندگی خودمان یک فرعون باشیم. وقتی صفات فرعونی داشته باشیم تبدیل به فرعون اجتماع می شویم. آن جایی که حدّ خود را نشناسیم و از آن تجاوز کنیم، تبدیل به فرعون شده ایم؛ مثل فردی که می تواند ذکر مصیبت بخواند امّا از حدّ خود تجاوز کرده، احکام می گوید و حتّی در فتوای مراجع نظر می دهد و یا کسی که مدّت کوتاهی در یک کلاس دینی و معارفی شرکت کرده، اظهار نظر در مسائل دین می کند. ما باید خودمان را با همین موارد آزمایش کنیم که آیا ما مبتلا به صفات فرعونی هستیم یا نه؟
از دیدگاه قرآن هرگونه گناهی اسراف است چنان چه می‌فرماید: «قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ »؛ بگو ای بندگان من که برخود اسراف کردید… (زمر/۵۳).
در فرهنگ قرآن، اسراف معنای وسیعی دارد که علاوه بر اسراف در مال، شامل اسراف در نفس و جان نیز می‌شود. بدین معنا که انسان در بهره گیری از استعدادها و ظرفیت‌های وجودی خود از حدّ اعتدال خارج شده و دچار افراط و تفریط گردد (تفسیر نور، ج۱۰، ص۱۸۸).
به بیان دیگر مجموعه ی قوانین و احکام خداوند، در حدّ اعتدال و به دور از افراط و تفریط است. بنابراین تعبیر اسراف درباره ی گناه که در ابتدای بحث آمد، به معنای عمل نکردن به قوانین و احکام الهی است (تفسیر راهنما، ج۱۶، ص۱۳۸).
عاقبت مسرفان
بنابر تأکید قرآن کریم هلاکت و نابودی در انتظار مسرفان است: «وَأَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ »؛ سرانجام سرنوشت همه ی مسرفان، هلاکت است (انبیاء/۹).
در مورد دیگر، قرآن مسرفان را اصحاب دوزخ می‌شمرد: «وَأَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ» (غافر/۴۳).
بنابراین با توجّه به خطرناکی اسراف، باید از تمام مصادیق آن مانند اسراف در وقت و زمان و هدر دادن عمر پرهیز کنیم. اسراف در دوستی که پیامدهای نامطلوب آن مفسده انگیز است. اسراف در سخن، فکر، خوابیدن، اسراف در دشمنی و بغض و عداوت و کینه، اسراف در اعمال غریزهی جنسی و اسراف در استفاده از نعمت‌های الهی که مربوط به طغیان تمایلات مادی است. به همین دلیل قرآن پیوسته مردم را از این صفت بر حذر داشته است حتّی در مورد انفاق که یک عمل سفارش شده است می‌فرماید: «الَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا»؛ آنها کسانی هستند که به هنگام انفاق نه اسراف می‌کنند و نه سختگیری؛ بلکه در میان این دو حدّ اعتدالی را رعایت می‌کنند (فرقان/۶۷).
به بیان روشن‌تر، انفاقِ عادلانه و دور از هرگونه اسراف و سختگیری دارند، نه آن چنان بذل و بخششی می کنند که زن و فرزندشان گرسنه بمانند و نه آنچنان سختگیرند که دیگران از مواهب آنها بهره نگیرند (نمونه، ج۱۵، ص۱۵۲).
دوری از اسراف
بدون شک نعمت ها و مواهب موجود در کرهی زمین برای ساکنانش کافی است امّا به یک شرط و آن این که به هدر داده نشود، بلکه به صورت صحیح و معقول و دور از هرگونه افراط و تفریط مورد بهره‌برداری قرار گیرد و گرنه این مواهب آن قدر زیاد و نامحدود نیست که با بهره گیری نادرست، آسیب نپذیرد. چه بسا اسراف و تبذیر در منطقه‌ای از زمین باعث محرومیت منطقه ی دیگری شود و یا اسراف و تبذیر انسان‌های امروز باعث محرومیت نسل‌های آینده گردد. آن روزها ارقام و آمار هم چون امروز در دسترس انسان‌ها نبود امّا اسلام هشدار داد که در بهره گیری از مواهب خدا در زمین اسراف و تبذیر روا مدارید (تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۹۵).
بنابراین برای جلوگیری از اسراف اولاً باید سرمایه ها را بشناسیم و راه چگونه صحیح استفاده کردن آنها را بیاموزیم. مصرف درست آب در همه ی موارد حتّی در وضو گرفتن، استفاده از خوردنی ها به خصوص در دوره ای که تعدادی فقیر و مستمند در کشور ما وجود دارد از مصادیق صرفه جویی و قناعت است.
در مسأله ی پوشش و لباس نیز باید دقّت کنیم تا با هزینه ی کمتر و دوری از اسراف و چشم و هم‌چشمی تهیّه و استفاده شود.
باید از هر گونه مسابقه در دادن هدایا پرهیز نمود تا حسّ رقابت باطل در این زمینه ها از بین برود و در مقابل فرهنگ هدیه دادن رشد نماید تا افراد بیشتری از آن استفاده کنند. ما میتوانیم سخنان معصومین(علیهم السّلام) را در جامعه ی اسلامی نهادینه کنیم و طرز استفاده ی صحیح از سرمایه های الهی را آموزش دهیم. به طور مثال لباسی که در مجالس و میهمانی ها می پوشیم در حین کار استفاده نکنیم تا مدت زمان بیشتری قابل استفاده باشد.
پیامبر در سفارش‌های خود به امام علی(علیه السّلام) می فرمایند: «و إذا رَأیتَ الناسَ یَشتغِلونَ بکَثرَهِ العَمَلِ فاشتَغِلْ أنتَ بصَفوَهِ العَمَلِ »؛ زمانی که دیدی مردم مشغول به زیادی عمل هستند تو سعی کن یک عمل برگزیده انجام دهی (المواعظ العددیه، آیت الله مشکینی، ص۲۹۳). بنابراین با توجّه به تعلیمات اسلامی می توانیم فرهنگ مصرف صحیح را در جامعه رشد دهیم و خود را از بلای خانمان سوز اسراف و تبذیر حفظ کنیم.
