بهره وری در سیره‌ی امام علی (علیه السلام)

امروزه برای بهره‌وری پنج اصل اساسی را مطرح می‌کنند: ۱. آیا کار می‌کنم؟ تشویق امام علی‌(ع) به کسب و کار

۲. آیا کاری که انجام می‌دهم باید توسط من انجام شود؟ سفارش‌های امام به مالک اشتر

۳. چه کسی به خوبی از عهده‌ی کار برمی‌آید؟ نظام شایسته سالاری در سیره‌ی علوی

۴. چه چیز کیفیت کار را افزایش می‌دهد؟ برنامه‌ریزی، گزینش صحیح کارکنان، توجه به نیروی کار در سیره‌ی امام علی(علیه‌السلام)‌

۵. آیا کارهایم را به درستی انجام می‌دهم؟ سیستم نظارتی حضرت علی‌(ع)

آن‌چه به عنوان عوامل مهم بهره‌‌وری در علم اقتصاد مطرح می‌شود، سال‌ها پیش در سیره‌ی علوی، نه تنها رعایت می‌شده بلکه به عنوان یک اصل مهم و عملکرد ضروری افراد در این حکومت به شمار می‌آمده است؛ چرا که هدف حضرت علی(ع) از قبول حکومت اجرای عدالت، احقاق حق مظلومان و توجّه به ضعیفان و فقیران بود.

۱- توجّه به نیروی کار و نیروی انسانی

امام علی(ع) در اوج عدالت و آگاهی و مدیریت است و از حقایق و مصالح واقعی مردم و میزان بهره‌وری و بهره‌دهی حقیقی آن‌ها با خبر است. ایشان قرن ها پیش بیان می‌کنند و می‌فرمایند«فَقَدْ جَعَلَ اللَهُ سُبْحَانَهُ لِی‌ عَلَیْکُم‌ حَقًّا بِوِلَایَه أَمْرِکُمْ، وَ لَکُمْ عَلَیَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِی‌ لِی‌ عَلَیْکُمْ؛ خداوند به واسطه‌ی ولایت و سرپرستی برای من حقی بر شما قرار داده و برای شما بر من نیز همان حق را قرار داده است» (نهج البلاغه/ نامه‌ی۳۱) ایشان رعایت حقوق بین مردم و مقام بالاتر را از مهم‌ترین حقوق معرفی می‌فرمایندامام علی (علیه‌السلام) در راستای توجه به نیروی کار اقدامات مهمی را در حکومت خود لحاظ می‌کنند که همه‌ی آن‌ها از محوری ترین اقدمات در راستای بهره‌وری محسوب ‌می‌شوند که عبارتند از:

الف) بهبود روابط مدیر و کارکنان:

این مسأله در سیره‌ی امام علی (ع) اهمیت فراوانی دارد. یک مدیر برای دستیابی به این رابطه در ابتدا باید بینش انسانی داشته باشد، او باید بداند که “إنَّ النَّاسَ یَنظُرُونَ مِن اُمُورِکَ فِی مِثلِ مَا کُنتَ تَنظُرُ فِیهِ مِن اُمُورِ الوُلَاهِ قَبلَکَ، همان طور که امروز درباره‌ی دیگران قضاوت می‌کند درباره‌ی او نیز قضاوت می‌شود.(نهج البلاغه/ نامه‌ی۵۳)، مدیری که در صدد بهره‌وری است با استفاده از بینش انسانی باید از آغاز، برنامه‌های خود را مورد سنجش دیگران قرار دهد. (حسین پیمان، بهره‌وری و مصداق‌ها،ص۸-۹) و برنامه‌ریزی مشخصی داشته باشد تا به این وسیله کارکنان از سر درگمی بیرون آیند و کارها با نتیجه‌ی بهتری انجام شود.

امام علی‌(ع) در روزهای اول خلافت به منبر می‌روند و برنامه‌ی حکومتی خود را برای همه بیان می‌کنند‌ و می‌فرمایند: «بدانید بدون نظر شما کاری نمی‌کنم…»(طبری،تاریخ طبری، ج۶، ص۲۳۲۸) و بیان می‌کنند که هدف ایشان از قبول خلافت برقراری عدالت و گرفتن حق مظلوم از ظالم است و روش ایشان هم رفع تبعیض و تساوی در حقوق بیت المال می‌باشد. از طرفی مهم‌ترین وظیفه‌ی مدیر بالابردن روحیه‌ی کارکنان است. ایشان حتی در مشاوره‌های خود فردی را شایسته می‌دانند که به افزایش روحیه و انگیزه کمک کند. توجه حضرت به همین اصل بهره‌وری باعث شده بود که ایشان در ابتدای سفارشات خود به کارکنان، تقوا و خداترسی را یادآوری کنند تا به این وسیله انگیزه‌ی قوی برای حرکت آن‌ها به سوی رشد و تعالی به وجود آورند.(رک. نامه۵۳)

ب) رسیدگی به شکایات مردم و کارکنان

حضرت علی‌(ع) به بررسی شکایات مردم می‌پرداختند و برای رسیدگی به همین امر خانه‌ای را برای مظالم تأسیس کرده بودند به طوری که به شخص خودشان نامه‌ها را بررسی می‌کردند. حضرت برای بررسی نیازهای مردم از آن‌ها می‌خواهد که حاجات خود را بنویسند و اگر کسی از نوشتن نام خود شرم و ابایی دارد نام خود را ذکر نکند، علاوه بر این در سیستم حکومتی ایشان افراد برای بیان نظرات به طور مستقیم و رودررو آزادی کامل داشتند، بدون این‌که برخوردی از طرف حکومت با آن‌ها شود. (قرشی، حیاه الامام حسین، ج۱، ص۳۱-۴۴)

البته باید توجه داشت که گفتار بدون عمل مدیر، هیچ کمکی به بهبود برنامه‌های بهره‌وری نمی‌کند. علی‌(ع) فرمودند: «من به آنچه می‌گویم متعهّد و مسئولم»(مجلسی، بحار الانوار، ج۲، ص۹۹) و خود ایشان همواره به آن‌چه می‌فرمودند عمل می‌کردند؛ چرا که به خوبی می‌دانستند کارگزاران در عمل به تعهّدات از مدیران خود سر مشق می‌گیرند.

۲- توجه به فقر زدایی و مبارزه با رفاه طلبی

برخی از نگرش‌هایی را که حضرت علی به مبارزه با آن‌ها پرداخت می‌توان به رفاه‌زدگی، اشرافی‌گری، ویژه سازی و انحصار طلبی که از زمان خلیفه‌ی سوم بین مردم و مسئولان رواج یافته بود.اشاره کرد

حضرت در این زمینه می‌فرمایند«إِیَّاکَ وَ اَلاِسْتِئْثَارَ بِمَا اَلنَّاسُ فِیهِ أُسْوَهٌ؛ بپرهیز از انحصار گرایی در چیزهایی که مردم در آن برابرند.(آمدی، غرر الحکم، ص۴۸)

ایشان فرهنگ فقر زدایی را گسترش داده و آن مسئولیتی عظیم برای توانمندان و ثروتمندان می‌شمارند و می‌فرمایند: با کمک دیگران نعمتتان در مقابل بلا بیمه می‌شود.(آمدی، همان، ص۳۷۹)

و همین طور کمک نکردن به محتاج را عامل از بین رفتن نعمت می‌دانند (همان، ص۳۷۱)هم‌چنین امام برای مقابله با این امور به آموزش قناعت اقدام می‌کنند(رک. همان، ص ۲۰۹) یادآور می‌شوند که گاهی بزرگ‌ترین نعمت انسان این است که به اندازهی کفاف خود راضی باشد و چشم طمع به مال دنیا و دیگران نداشته باشد چرا که بزرگ‌ترین ذلّت از نظر ایشان حرص بر دنیاست(رک. ابن بابویه حقی من لا یحضر الفقیه ج۴ ص ۳۸)

۳- افزایش حس رقابت

یکی دیگر از اصول مؤثر در افزایش بهره‌وری افزایش حسّ رقابت بین کارکنان است؛ حضرت علی‌(ع) این کار را با قرار دادن بازارهای مختلف در کنار هم انجام دادند؛ چرا که شکل بازارها در زمان ایشان طوری بود که برای مثال خرما فروش‌ها در یک محل و ماهی فروش‌ها در محل دیگر بودند، و این خود در بین افراد ایجاد رقابت می‌کرد(قرشی حیاه الامام حسین ص۴۴) این اقدام امام علی‌(ع) یعنی سرجمع، کردن کسبه هر شغلی علاوه بر ایجاد رقابت در بازار با وجود آوردن تمرکز در کسب و کار و در نتیجه میسر شدن کنترل بیشتر استاندارد و افزایش مهارت افراد و کاهش هزینهها به افزایش بهره‌وری کمک شایانی می‌کرد.

۴-برنامه ریزی

از نظر امام، مدیران دلسوز باید در افزایش بهره‌وری به دنبال رفع موانع باشند یکی از موانع مهم اجتماعی، تولیدی از دست رفتن فرصت‌هاست، ایشان در این زمینه می‌فرمایند: پیش از آن‌که فرصت از دست برود و اندوه به بار آورد از آن استفاده کن(نهج البلاغه،نامه ۳۱) ایشان در راستای بهینه استفاده کردن از فرصت‌ها می‌فرمایند: امروز را غنیمت بدان و به گذشته رفته و آینده‌ی نیامده فکر نکن و از این‌که به عمر اطمینان کنی پرهیز کن(آمدی، همان، ص۴۷۲)

ایشان برای هدر نرفتن فرصت‌ها به اهمیت برنامه‌ریزی در زندگی اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسمت تقسیم کند زمانی برای نیایش و عبادت و زمانی را برای تأمین هزینه‌ی زندگی و زمانی برای واداشتن نفس به لذّت‌های حلال(حکمت ۳۹) که این برنامه با توجه به تأمین سلامت انسان بر کمیت کار او و افزایش بهره‌وری در نتایج کمک بسیاری می‌کند.

بنابراین توجه به روحیه و انگیزه‌ی کارکنان و بهبود رابطه‌ی مدیر و زیر‌دستان تأثیر بسزایی بر افزایش بازده‌ی کاری و بالارفتن راندمان خدمت دارد، از طرفی ایجاد جوّ اعتماد و افزایش صمیمیت بین کارکنان نیز باعث افزایش کیفیت خدمات و جلب رضایت مردم و مشتریان می‌شود، یعنی مسئولان می‌توانند با انتصاب‌های صحیح و به جا و نظارت بر عملکرد کارکنان در ارائه‌ی خدمات به ارباب رجوع و رسیدگی به امور مردم توده‌های مردم را با خود همراه کنند و از آن‌ها به عنوان نیرویی در جهت افزایش خدمات استفاده نمایند.

فهرست منابع

۱. نهج البلاغه دشتی، مشهد عروج اندیشه چاپ اول ۱۳۸۷،۲

۲. آمدی- عبد الواحد، غررالحکم و دررالکلم، قم دفتر تبلیغات اسلامی ۱۳۶۶

۳. ابن بابویه قمی، محمد علی، (شیخ صدوق) من لا یحضره الفقیه، قم جامعه‌ی مدرسین، ۱۴۱۳

۴. پیمان، حسین، بهره‌‌وری و مصداق‌ها، بی‌جا، ناشر زمینه، ۱۳۷۴

۵. شریف قرشی، محمد باقر، حیاه الامام حسین، قم، ایرانی ۱۴۱۳

۶. طبری، تاریخ طبری، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، اساطیر،۱۳۷۰

۷. کوفی، محمدبن اشعث، جعفریات، مکتب نینوی حدیثیه، بی‌تا

۸. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دارالمکتب اسلامیه، بی‌تا.