رفتارهای وحدت گرایانه (قسمت اول)

  

 وحدت در آموزه‌های قرآن کریم با تأکید بر عبادات جمعی(قسمت‌اول)/ سیده منوره شایسته‏ خوی

وحدت به معنای یکی شدن و یک‌پارچگی در اعتصام به حبل الله و احساس اخوّت دینی مسلمانان جهان است و عملکردی که به وحدت بیانجامد رفتاری وحدت‌گرایانه خوانده‌می‌شود. قرآن‌کریم بر وحدت اسلامی تأکید بسیار دارد و بدین منظور چگونگی وحدت را به مسلمانان آموزش می‌دهد. بخشی از این آموزه‌ها مربوط به فرهنگ رفتاری است که باید در هر سه جانب ارتباط با خدا، خود و جامعه نمودار گردد؛ مانند دعاها، تعمیم دعای خیر چون: درخواست آمرزش، دفع بلا و… دلی پاک از کینه و عداوت، و نیز عبادات جمعی چون: نماز جماعت، جمعه، اعیاد، عبادات همزمان چون حج و روزه‌ی رمضان، و رفتار با خود که همان تهذیب نفس در دو جانب: پرهیز از رذایل اخلاقی‌ای که باعث قطع روابط اجتماعی می‌گردد؛ چون: حسادت، بدگمانی، استهزاء، غیبت،‌ خیانت، پیمان‌شکنی، بخل… و در مقابل آراستگی به کمالات اخلاقی‏ای که پیوندهای اجتماعی را تقویت می‌کند مانند: خیرخواهی، حسن ظن، مهرورزی، صداقت، امانت‌داری، وفای به عهد و رفتارهایی که در جامعه منتهی به وحدت می‌شوند عبارتند از: تعاون، نظارت اجتماعی، عدالت اجتماعی، پرهیز از نزاع و درگیری، پیوند برادری و… .

مقاله‌ی حاضر که در موضوع خود بدیع است تلاش دارد طی دو قسمت با روش توصیفی و تحلیلی ضمن تأکید بر قرآن و بهره‌مندی از تفاسیر و منابع حدیثی رفتارهای وحدت‌گرایانه را برشمرد و با نگاه به چالش‌های فراروی وحدت جوامع کنونی مسلمان، سعی بر کاربردی کردن موضوع دارد.

 الف. ارتباط با خدا

۱- نقش عبادات جمعی

عبادات چه واجب و چه مستحب عمل مشترک همه‌ی مسلمین است و از این جهت عامل وحدت آن‌ها به شمار می‌آید؛ اما اگر به صورت جمعی یا در محل مشترک و ویژه‌ی گردهمایی مسلمین انجام شود وحدت آنان را عملی می‌سازد. عبادات جمعی مورد تأکید و توجه قرآن کریم و سنت معصومین‰ علیهم السلام بوده است که به نمونه‌هایی از آن می‌پردازیم:

 ·           نمازهای جماعت

۱.۱. نماز جماعت یومیه

نماز عبادتی همیشگی و با ماهیتی جمعی است، حتی اگر فرادا خوانده شود؛ چرا که نمازگزار رو به قبله‌ی مشترک می‌کند و بر اصول اعتقادی مشترک تأکید می‌کند و با تلاوت سوره‌ی فاتحه که بخش واجب هر نماز است همه‌ی مؤمنان را مورد توجه قرارمی‌دهد و همبستگی خود را در استقامت بر صراط مستقیم و برائت از ضالّین و مغضوبین (یهود و نصاری) اعلام می‌دارد و با سلام آخر محبت خود را به آنان ابراز می‌کند.

اما اگر به جماعت و به خصوص در مسجد خوانده‌شود ماهیت جمعی آن از قوّه به فعل و از نظری به عملی تحوّل می‌یابد.

نماز جماعت فرمان خدا به پیروان ادیان توحیدی است که به مریم بنت عمران فرمود: «یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ» (آل عمران/۴۳) خداوند پس از دعوت بنی اسرائیل به ایمان به قرآن، فرمان می‌دهد تا در نماز جماعت شرکت کنند: «وَأَقِیمُواْ الصَّلاَهَ وَآتُواْ الزَّکَاهَ وَارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِینَ»(بقره/۴۳) فقهای فریقین هم به استناد آیه‌ی اخیر به استحباب نماز جماعت فتوا داده‌اند.(طباطبایی، ریاض المسائل، ج۴، ص۲۰۱) امام خمینی(ره) آن را مستحب مؤکّد و از عوامل وحدت به شمار آورده‌اند. (تبیان ۱۵، ص ۸۶)

هسته‌ی امت اسلامی با نخستین نماز جماعت سه نفره نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم…، علی‌‌بن‌ابیطالب  علیه السلام † و خدیجه کبریƒ  علیها السلام شکل گرفت و مخالفت مشرکان با اسلام از همین جا آغاز شد.

 

نماز جماعت، خود نوعی تمرین بر وحدت قولی و فعلی و پیروی از رهبر واحد است که‌ اعتقاد توحیدی و آوازه‌ی اسلام را جهانی می‌سازد و هیچ عذری برای مردم جهان در اعراض از توحید باقی نمی‌گذارد و روحیه‌ی تعاون و همیاری در امور نیک را تقویت می‌کند. امام رضا†  علیه السلام با اشاره به این فلسفه فرمودند: «اِنَّما جُعِلَتِ الْجَماعَهُ لِئَلَّا یَکُونَ الْاِخْلاصُ وَ التَّوْحیدُ وَ الْاِسْلامُ وَ الْعِبادَهُ للَّهِ اِلَّا ظاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوراً» نماز جماعت قرار داده شده است، تا اخلاص و یگانگى و اسلام و عبادت براى‏خداوند آشکار، باز و ظاهر باشد. (حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۸، ص۲۸۷)

 

در مقابل ترک بدون عذر نماز جماعت و عدم حضور در مسجد به منزله‌ی ترک نماز تلقی شده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم… فرمودند: «لا صلوه لمن لا یصلّی فی المسجد مع المسلمین الا من عله» (همان) و امام صادق  علیه السلام آن را به منزله‌ی خروج از ایمان دانسته‌اند: «من خلع جماعه المسلمین خلع ربقه الایمان من عنقه». (همان)

 

علی رغم فاصله گرفتن اکثر قریب به اتفاق امت اسلام از منابع دانش رسول خدا… صلی الله علیه و آله و سلم و مفسران حقیقی قرآن، عترت رسول… صلی الله علیه و آله و سلم که پیامدهای ناخوشایند علمی و تاریخی و مذهبی بسیاری به بار آورده و باعث تفرّق مسلمین شده است؛ اما اهل بیت طهارت‰ علیم السلام  همواره شیعیان را از باب تقیّه‌ی مداراتی یا خوفی به شرکت در نماز جماعت و سایر مشارکت‌های اجتماعی فرامی‌خواندند. (همان، ص۳۰۱) و چنین نمازگزاری را چون رزمنده‌ی در حال آماده باش در صف اول جنگ دانسته‌اند. امام صادق† علیه السلام به اسحاق بن عمار فرمودند: «صَلِّ مَعَهُمْ فَإِنَّ الْمُصَلِّیَ مَعَهُمْ فِی الصَّفِّ الْأَوَّلِ کَالشَّاهِرِ سَیْفَهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» (همان)

 ۲.۱. نماز جمعه

نماز جمعه که ماهیت و صورتی جمعی دارد، به استناد قرآن واجب است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاهِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ» (جمعه/۹) فقهای فریقین نیز جدای از اختلاف در فروعات آن اجماعاً به استناد آیه‌ی فوق و سنت نبوی آن را واجب می‌دانند. (محمد جواد مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ج۱، ص۱۲۰)

این نماز نظر به وجوب دو خطبه‏ی آن که مشتمل بر انذار و تبشیر (همان، ص۱۲۱) و بیان مشکلات جامعه اسلامی و ارائه‌ی راه حل‌هاست نقش بارزتری در وحدت دارد.

محتوای خطبه عوامل اعتقادی و اخلاقی وحدت مسلمانان جهان را که توحید،‌ نبوت و تهذیب نفس و تقواست، تقویت می‌کند و زنده نگاه می‌دارد. خطیب پس از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر اکرم… صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت او مردم را با عنوان بندگان خدا خطاب و به تقوا و اطاعت از فرامین او فرا می‌خواند و پس از آن باید به مسائل و مشکلات روز جامعه‌ی خود و نیز جهان اسلام بپردازد. امام خمینی(ره) درباره‌ی محتوای خطبه‌های نماز جمعه فرمودند: «مردم را در خطبه‌های نماز به وظایف خطیری که دارند آشنا سازید و از توطئه‌های دشمنان اسلام و مملکت آگاه کنید و به اتحاد و وحدت کار دعوت نمایید». (تبیان ۱۵، ص ۱۰۴)

در زمان ما که استعمار نوین غرب با حمایت از نظریه پردازان ملحد امپریالیسم خود چون برنارد لوئیس اقدام به تسلط جدید خود بر مسلمانان کرده است، اهمیت تحول در خطبه‌های نماز جمعه آشکار شده است؛ چرا که این نظریه پرداز ملحد مسلمانان را مردمی وحشی و بی‌فرهنگ و غیر قابل تأدیب معرّفی کرده و طرح تقسیم خاورمیانه و شمال آفریقا را به چندین کشور یک میلیون نفری مطرح کرده تا غرب بتواند با تسلط بیشتر بر آنان به مسخ فرهنگی‌شان بپردازد. (فتح، شهاب الدین، تجزیه کشورهای اسلامی، طرحی از برنارد لوئیس، پایگاه خبری اسلام تو دی) سیاست‌مداران جهان‌خوار غرب با ابزار جنگی و بیانیه‌های بین‌المللی خودساخته چون حقوق بشر و با کمک احزاب مسلمان و غیرمسلمان وابسته و رؤسای حکومت‌های دست نشانده اقدام به اجرای آن طرح شوم کرده و با طرق گوناگون چون سرکوب و مصادره بیداری اسلامی کشورها، ترویج دموکراسی، آزادی با تعریف غربی و بر مبانی لائیک و… انتخابات مردمی را در جهت تجزیه‌ی کشورها سوق‌می‌دهند.

ائمّه‌ی جمعه و جماعات باید با بیدار ساختن مردم و آگاه کردن آنان از اهداف شوم غرب، آنان را در جهت ایجاد وحدت مذهبی و سیاسی سوق دهند. این مراسم عبادی باید از طریق رسانه‌ها ترویج و با شرکت هر چه بیشتر مردم با شکوه گردند.

 ۳.۱. نماز اعیاد و نقش عید

نماز جمعی دیگر، نماز عید فطر و قربان است که به استناد سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم… واجب یا مستحب مؤکّد است. در دو خطبه‌ی هر نماز طرح موضوعات روز جهان اسلام و ایجاد وحدت ضروری است. این علاوه بر نقش وحدت ساز خود روزهای عید است که در آن‌ها با ذکر تکبیر و حمد و شکر بر اعتقاد توحیدی تأکید می‌شود. قرآن کریم درباره‌ی ذکر روز عید فطر می‌فرماید: «وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ» (بقره/۱۸۵) درباره ی ذکر روز عید قربان نیز می‌فرماید: «کَذَلِکَ سَخَّرَهَا لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ»(حج/۳۷) تکبیر مسلمین در این روزها اظهار شادی و رضایت جمعی از خداوند بر هدایت به شریعت اسلام است.

 

مقام معظم رهبری آیت الله خامنه‌ای درباره‌ی نقش اعیاد اسلامی می‌فرماید: «عید اسلامی دو جهت دارد که یک جهت آن توجه به خدا و معنویت و دیگر جهتش، تجمع همه‌ی مسلمین حول یک محور واحد است». (علی داستانی بیرکی، انسجام اسلامی در بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی، ص ۱۴۷)

وجه دیگر وحدت در این دو عید، وجه تعاون اقتصادی است، چرا که در هر دو کمک‌ها و کرامت‌های اقتصادی برای ارتقای زندگی مستمندان و تکریم همگان با پرداخت زکات فطره و توزیع گوشت قربانی وجود دارد: چنان که قرآن کریم درباره‌ی قربانی می‌فرماید:

«فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ»(حج/۳۶) زکات فطره چه به معنای پاک‌سازی بدن باشد چه به معنای عامل رشد بدن، گرایش به وحدت را تقویت می‌کند؛ زیرا روزه دار پس از یک ماه تحمل گرسنگی و نحیف کردن بدن خود و نیز تمرین حسّ همدردی با مستمندان در روز عید عامل رشد بدن خود را در نمو بدن فقرا می‌بیند نه درخوردن بیشتر؛ و در تفسیر دوم روزه دار پس از یک ماه تمرین تقوا و طهارت روح با پرداخت زکات فطره آخرین مرحله‌ی پاکی را در احساس مسئولیت نسبت به فقرا می‌جوید.

 ·           عبادات همزمان

عبادات ماه رمضان

قرآن کریم به سه عامل وحدت در ما ه رمضان اشاره دارد: روزه، نزول قرآن و شب قدر. در آیه‌ی ۱۸۵ سوره‌ی بقره می‌فرماید: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ… » و در سوره‌ی قدر می‌فرماید: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَهُ الْقَدْرِ لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ».

روزه‌ی ماه رمضان به اجماع فقهای فریقین واجب و ضروری دین است. و فلسفه‌ی وجوب آن تقوا و نیز ایجاد احساس گرسنگی مشترک میان فقیر و غنی و در نتیجه انگیزش حس مسئولیت اجتماعی در طبقه‌ی غنی است. امام صادق علیه السلام† فلسفه‌ی مساوات را در روزه چنین می‌فرماید: «انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر». (شیخ صدوق، من لایحضر الفقیه، ج ۲، ص ۴۳)

 

عامل دوم وحدت، قرآن کریم است که به اعتقاد مفسّران فریقین نزول دفعی و مجموع قرآن در شب قدر واقع شده است (مجمع البیان، ج۷ و کبیر،ج۳۰، ذیل‌سوره‌قدر) و هیچ مسلمانی شک ندارد که کتاب قرآن منشور هدایت و سعادت همه‌ی مردم جهان است. «هدی للناس» قرآن نه تنها خود، عامل وحدت است بلکه راهکارها و زمینه‌های ایجاد وحدت اسلامی را نیز ارائه می‌کند. «و بینات من الهدی و الفرقان» قرآن فارق میان دو چیز حق و باطل است. اسلام حق و کفر، باطل است: «إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوْتُواْ الْکِتَابَ إِلاَّ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَن یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللّهِ فَإِنَّ اللّهِ سَرِیعُ الْحِسَابِ». (آل عمران/۱۹)

عامل سوم وحدت، شب قدر است. همه‌ی مسلمین بر عظمت شب قدر و فرصت استثنایی آن آگاهند و جدای از اختلافات فرعی در تعیین زمان آن بین شب‌های ۲۱ و ۲۳ که اغلب عقیده‌ی شیعه بر آن است و نیز شب ۲۷ که به اعتقاد اهل سنت است (فضل طبرسی، مجمع البیان، همان جا؛ فخرالدین رازی، تفسیر کبیر، همان‌جا) در اصل وجود آن اختلافی نیست. البته طبق روایات شیعه زمان دقیق آن، مجهول است تا شب‌های بیشتری از این ماه به تهجد بگذرد و بر اساس روایتی هر شب ماه رمضان احتمال دارد شب قدر باشد و نیز به استناد برخی روایات شیعی، شب ۲۷ و ۳۰ ماه رمضان عظمت شب قدر را دارد. (شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، باب اعمال شب قدر)

بنابراین پیروان هر دو فرقه‌ی سنّی و شیعه می‌توانند به امید نیل به فیض شب قدر هر سه شب ۲۱ و ۲۳ و ۲۷ را به تهجد بگذرانند و مجالس احیا را مشترک برگزار کرده و ادعیه‌ای چون قرآن بر سر گرفتن، دعای مجیر، جوشن کبیر و… را به طور جمعی زمزمه کنند.

رفتارهای وحدت‌گرایانه ‏ای که در خطبه‌ی شعبانیه‌ی نبی اکرم… صلی الله علیه و آله و سلم در خصوص ماه مبارک رمضان بیان شده چون تلاوت قرآن، کمک به مستمندان، تحسین تعاملات اجتماعی، اطعام، نمازهای مستحب و… همه مورد تأیید فریقین بوده و بحمد الله رؤسا و رهبران کشورهای اسلامی در آستانه‌ی ماه رمضان از طریق رسانه‌ها آن را برای مردم خود نقل می‌کنند و با این کار تصویر واحدی از این کشورها به جهان منعکس می‌شود.

 

منابع

*قرآن کریم.

۱. حر عاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسّسه‌ی آل‌بیت‰ علیم السلام، ۱۴۰۳.

۲. داستانی بیرکی، علی، جهان اسلام از دیدگاه امام خمینی، تبیان ۱۵و۱۹، تهران، مؤسّسه‌ی نشر و تنظیم آثار امام خمینی، چ۴، ۱۳۹۱.

۳. فخرالدین رازی، تفسیر کبیر، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۱۷.

۴. صدوق، من لایحضر الفقیه، تصحیح: محمد‌جواد غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۶۷.

۵. طباطبایی علی، ریاض المسائل، قم، الجماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه مؤسّسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۴.

۶. طبرسی فضل بن حسن، مجمع البیان، مصحح هاشم رسولی و فضل‌الله طباطبایی‌یزدی، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲.

۷. فتح، شهاب الدین، تجزیه‌ی کشورهای اسلامی، طرحی از برنارد لوئیس، پایگاه خبری اسلام تو دی.

۸. عباس قمی، مفاتیح الجنان، مشهد، به نشر، ۱۳۸۶.

۹. مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، بیروت، دارالتیار الجدید دار الجواد، بی‌تا.

۱۰. نجفی محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، مکتبه‌الاسلامیه، ۱۳۶۷.