استاد نوقانی/ تنظیم: شفیقه رأفت
خبر از آینده تأسّف بار اسلام و مسلمین
«وَ إِنَّهُ سَيَأْتِي عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِي زَمَانٌ لَيْسَ فِيهِ شَيْءٌ أَخْفَى مِنَ الْحَقِّ وَ لَا أَظْهَرَ مِنَ الْبَاطِلِ وَ لَا أَكْثَرَ مِنَ الْكَذِبِ عَلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ لَيْسَ عِنْدَ أَهْلِ ذَلِكَ الزَّمَانِ سِلْعَةٌ أَبْوَرَ مِنَ الْكِتَابِ إِذَا تُلِيَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ لَا أَنْفَقَ مِنْهُ إِذَا حُرِّفَ عَنْ مَوَاضِعِهِ، وَ لَا فِي الْبِلَادِ شَيْءٌ أَنْكَرَ مِنَ الْمَعْرُوفِ وَ لَا أَعْرَفَ مِنَ الْمُنْكَرِ، فَقَدْ نَبَذَ الْكِتَابَ حَمَلَتُهُ وَ تَنَاسَاهُ حَفَظَتُهُ، فَالْكِتَابُ يَوْمَئِذٍ وَ أَهْلُهُ طَرِيدَانِ مَنْفِيَّانِ وَ صَاحِبَانِ مُصْطَحِبَانِ فِي طَرِيقٍ وَاحِدٍ لَا يُؤْوِيهِمَا مُؤْوٍ، فَالْكِتَابُ وَ أَهْلُهُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ فِي النَّاسِ وَ لَيْسَا فِيهِمْ وَ مَعَهُمْ وَ لَيْسَا مَعَهُمْ، لِأَنَّ الضَّلَالَةَ لَا تُوَافِقُ الْهُدَى وَ إِنِ اجْتَمَعَا، فَاجْتَمَعَ الْقَوْمُ عَلَى الْفُرْقَةِ وَ افْتَرَقُوا [عَنِ] عَلَى الْجَمَاعَةِ كَأَنَّهُمْ أَئِمَّةُ الْكِتَابِ وَ لَيْسَ الْكِتَابُ إِمَامَهُمْ، فَلَمْ يَبْقَ عِنْدَهُمْ مِنْهُ إِلَّا اسْمُهُ وَ لَا يَعْرِفُونَ إِلَّا خَطَّهُ وَ زَبْرَهُ. وَ مِنْ قَبْلُ مَا [مَثَلُوا] مَثَّلُوا بِالصَّالِحِينَ كُلَّ مُثْلَةٍ وَ سَمَّوْا صِدْقَهُمْ عَلَى اللَّهِ فِرْيَةً وَ جَعَلُوا فِي الْحَسَنَةِ عُقُوبَةَ السَّيِّئَةِ... ».
«همانا پس از من روزگارى بر شما فراخواهد رسيد كه چيزى پنهانتر از حق و آشكارتر از باطل و فراوانتر از دروغ به خدا و پيامبرش نباشد و نزد مردم آن زمان كالايى زيانمندتر از قرآن نيست اگر آن را درست بخوانند و تفسير كنند و متاعى پرسودتر از قرآن يافت نمىشود آنگاه كه آن را تحريف كنند و معانى دلخواه خود را رواج دهند.
در شهرها چيزى ناشناختهتر از معروف و شناختهتر از منكر نيست. حاملان قرآن، آن را واگذاشته و حافظان قرآن، آن را فراموش مىكنند. پس در آن روز قرآن و پيروانش از ميان مردم رانده و مهجور مىگردند و هر دو غريبانه در يك راه ناشناخته سرگردانند و پناهگاهى ميان مردم ندارند. پس قرآن و پيروانش در ميان مردمند اما گويا حضور ندارند. با مردمند ولى از آنها بريدهاند؛ زيرا گمراهى و هدايت هرگز هماهنگ نشوند گرچه كنار يكديگر قرار گيرند.
مردم در آن روز، در جدايى و تفرقه همداستان و در اتّحاد و يگانگى پراكندهاند.گويى آنان پيشواى قرآن بوده و قرآن پيشواى آنان نيست. پس از قرآن جز نامى نزدشان باقى نماند و آنان جز خطى را از قرآن نشناسند و در گذشته نيكوكاران را كيفر داده و سخن راست آنان را بر خدا دروغ پنداشتند و كار نيكشان را پاداش بد دادند».
حضرت امير ع در فصل اول اشاره كردند كه پیامبر اکرم ص مبعوث شدند و مردم را هدایت و ارشاد نمودند و آنها را از بتپرستی به توحید و پرستش الله دعوت كرده و از خلق و خوی جاهلیت تزکیه نموده و به خلق و خوی انسانیت تربیت کردند.
در این فصل خبر از آیندهي تأسفبار امت اسلام میدهند که با زمان ما خیلی تطبیق دارد. گویا امام علی ع به اوضاع ۱۴۰۰ سال بعد امت مسلمان نگاه کرده و وضع آن زمان را تشریح فرمودهاند.
پیامبراکرم ص بعد از ۲۳ سال دعوت به حق و قرآن و تلاش مداوم و رنج بسیار دعوت حق را پذیرفته و از میان مردم رحلت نمودند. از آنجا که حضرت نگران وضع امت و آیندهي اسلام بودند در اواخر عمر، مکرر مردم را به پیروی از دو شیء ارزنده و گرانبها سفارش مینمودند؛ یکی قرآن و دیگری اهلبیت ع: «انی تارک فیکم الثقلین: کتاب الله و عترتی. ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابداً...» (حرّ عاملي، 1414، ج ٢٧، ص ٣٤) و میفرمودند: مادامی که به این دو تمسک بجویید هرگز گمراه نمیشوید و این دو از هم جدا نمیشوند تا قیامت.
اما هنوز پیامبر اکرم ص در حال حیات و در بستر بیماری بودند كه مردم دنیاپرست و ریاستطلب با این وصیت مخالفت كردند و گفتند: «حَسْبُنَا کتَابُ اللَّه» و اهلبیت را کنار زدند. ولی تا مولا علی ع بودند قرآن را نمیتوانستد کنار بگذارند یا به میل و سلیقهي خود تحریف و تفسیر کنند چون هنوز زمان زیادی از حضور پیامبر نگذشته بود و صحابهي ايشان حضور داشتند و سفارشات ايشان را دربارهي قرآن و علی ع از زبان خودشان شنیده بودند و نقل میکردند و متوجه اشتباهات خلفا در تفسیر قرآن و اجرای احکام بودند.
لذا مولا اشاره به بعد از خود که نسل آینده است، دارند که پیامبراکرم ص را درک نکرده و اسلام را در حکومت و روش خلفا جستجو میکنند و هر چه این فاصله بیشتر شود تا زمان فعلی ما برسد و خصوصاً زمان غیبت امام معصوم ع وضع امت اسلام و قرآن معلوم است. لذا مولا همین اوضاع را با چشم بصیرت دیده و تصویری از آن ارائه دادهاند.
«وَ إِنَّهُ سَيَأْتِي عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِي زَمَانٌ لَيْسَ فِيهِ شَيْءٌ أَخْفَى مِنَ الْحَقِّ وَ لَا أَظْهَرَ مِنَ الْبَاطِلِ وَ لَا أَكْثَرَ مِنَ الْكَذِبِ عَلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»؛ به زودی پس از من زمانی بر شما فراخواهد رسید که حق در آن پنهانتر از هر چیزی و باطل آشکارتر از هر امری خواهد بود؛ یعنی باطل به قدری فراوان و آشکار است که حق را پوشانده و حق ناشناخته است به هر چه و هر جا نگاه کنی باطل جلوگر است طوری که مردم خیال میکنند همان حق است؛ چون حق مطابق با فطرت سلیم است ولی ملائم با طبع نیست و در مقابل باطل ملائم با طبع و هوای نفس است و جامعهای که فطرت سالم را از دست داده باشد همان خواستههای نفسانی را حق تصور میکنند و حق بر آنها مخفی و پوشیده میماند و خواستههای مردم را همان باطلها تشکیل میدهند و حکومت و جامعه هم درصدد برآورده كردن خواستههای مردم است؛ خواه حقیقتاً حق باشد یا باطل از هر صورت میخواهند رضایت مردم را جلب کنند.
یکی از مصادیق باطل که بطلان و زشتی آن از بین رفته و زیرکی و سیاست به حساب میآید، دروغ است كه تا اندازهای وسعت پیدا کرده و معمولی شده که به خدا و پیامبر ص هم دروغ میبندند. بدعتهایی که در جوامع اسلامی رواج پیدا کرده همه نیز از این قبیل است. کافی است به کشورهای به ظاهر اسلامی توجه کنید ببینید چه دستوراتی را به نام دین بر مردم تحمیل کردند و چه دستوراتی را از دین حذف کردند.
«وَ لَيْسَ عِنْدَ أَهْلِ ذَلِكَ الزَّمَانِ سِلْعَةٌ أَبْوَرَ مِنَ الْكِتَابِ إِذَا تُلِيَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ لَا أَنْفَقَ مِنْهُ إِذَا حُرِّفَ عَنْ مَوَاضِعِهِ»؛ نزد مردم آن زمان کالایی بیارزشتر از قرآن نیست هرگاه آن را درست و مطابق با سنت تفسیر کنند و گاهی پر سودتر از قرآن نیست هرگاه آن را تحریف كرده و به میل خود و دیگران تفسیر کنند.
مصداق این کلام در زمان ما مجالسي است که قرآن را طبق روایات و مطابق با نظرات مفسرین بزرگ تفسیر میکنند و استقبال چندانی از آنها نمیشود و در مقابل مجالسی که قرآن را تفسیر به رأی و مطابق با خواستهي مردم خصوصاً دلخواه تفسیر میکنند و بحثهای روز را به میل و رأی خود بر قرآن عرضه میکنند و نتیجه را به دلخواه خود میگیرند، استقبالکنندهي زیادی دارد.
«وَ لَا فِي الْبِلَادِ شَيْءٌ أَنْكَرَ مِنَ الْمَعْرُوفِ وَ لَا أَعْرَفَ مِنَ الْمُنْكَر»؛ همچنین به زودی زمانی خواهد آمد که در جامعه و بین مردم چیزی ناشناختهتر از معروف؛ یعنی نیکیها و خوبیهایی که در شرع شناخته شده و آشناتر و متداولتر از منکرات؛ یعنی بدیهایی که در شرع از آنها نهی شده، پیدا نخواهد شد.
پیامبر اکرم ص در وصف روزهای آخرالزمان به سلمان فرمودند: «کسي که امربهمعروف کند، خوار ميشود و کسي که مرتکب گناه شود، مورد ستايش قرار ميگيرد» (مجلسی، 1403، ج 52، ص۲۵۶).
«فَقَدْ نَبَذَ الْكِتَابَ حَمَلَتُهُ وَ تَنَاسَاهُ حَفَظَتُهُ»؛ حاملان قرآن، آن را واگذاشته و حافظان قرآن، آن را فراموش مىكنند. الان زمانی شده که حفظ و قرائت و تجوید و تفسیر قرآن زیاد رواج پیدا کرده (خصوصاً تفسیر به رأی) ولی متأسفانه عمل به قرآن، فراموش شده است. مردم قرآن را با صوت زیبا قرائت میکنند و مفاهیم آن را میآموزند. حافظان قرآن روزبهروز بيشتر میشوند که البته اگر با خلوص نیت باشد تا تأثیر آن در جوامع اسلامی مشاهده شود، بسیار خوب است ولی متأسفانه عمل به قرآن ترک شده است. قرآن کتاب علمی نیست؛ کتاب عمل است؛ یعنی باید دستورات و احکام آن در جوامع اسلامی پیاده شود طوری که حتی سیاست ما بر اساس قرآن باشد: «لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ....» (مائده/۵۱)؛ یهود و نصاری را سرپرست و صاحب اختیار و دوست و همراز نگیرید.
اقتصاد ممالک اسلامی باید بر اساس قرآن باشد. ربا و رباخواری اعلام جنگ با خداست: «وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنينَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ» (بقره/۲۷۹)؛ اگر واقعاً مؤمنید، ربایى را که از شما نزد مردم باقى مانده، واگذارید و آن را مطالبه نکنید. پس اگر چنین نکنید و به رباخوارى ادامه دهید، بدانید که از جانب خدا و رسولش پیکارى بر ضد شما برپا خواهد شد.
چرا این آیه نباید شعار بانکداری اسلامی باشد؟ چرا معاملات ربوی در جوامع اسلامي نبايد ترک گردد؟
«فَالْكِتَابُ يَوْمَئِذٍ وَ أَهْلُهُ طَرِيدَانِ مَنْفِيَّانِ وَ صَاحِبَانِ مُصْطَحِبَانِ فِي طَرِيقٍ وَاحِدٍ لَا يُؤْوِيهِمَا مُؤْوٍ»؛ پس قرآن و پیروانش در چنان روزگاری از میان مردم مطرود و مهجور میگردند و هر دو غریبانه در یک راه و یک مسیر قرار میگیرند و جایگاه و پناهگاهی در جامعه ندارند.
كساني که رغبت به باطل دارند و از حق عدول نمودهاند نمیتوانند با قرآن و اهل قرآن يعني ائمهي معصومین ص و علمایی که ائمه در زمان غیبت به پیروی از آنان توصیه و سفارش نمودند، در یک مسیر قرار گیرند. بنابراین کوشش میکنند قرآن و پیروان و اهل قرآن را از جامعه طرد نمایند تا با آزادی و بدون مانع به میل خود و برخلاف احکام قرآن و سنت عمل کنند. در مقابل قرآن و اهل قرآن همگام و ملازم و متفق با یگدیگر در یک جاده که طریق حق است، گام مینهند و چون هر دو حق هستند، ملازم همديگرند كه در آیات قرآن به این امر اشاره شده است: «وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ» (اسراء/۱۰۵)؛ و ما قرآن را بهحق نازل کردیم و بهحق نازل شد. همچنين «قَدْ جَاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ» (نساء/۱۶۹)؛ ای مردم! پیامبر(ی که انتظارش را میکشیدید) حق را از جانب پروردگارتان آورد.
پس در آن زمان قرآن و اهل قرآن که در درجهي اول پیامبراکرم ص و ائمهي طاهرین ع هستند و بعد علما و فقهايي که در طریق حق قرار دارند، در جامعه و بین مردمی که در مسیر باطل میباشند، جایگاهی ندارند.
«فَالْكِتَابُ وَ أَهْلُهُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ فِي النَّاسِ وَ لَيْسَا فِيهِمْ وَ مَعَهُمْ وَ لَيْسَا مَعَهُمْ، لِأَنَّ الضَّلَالَةَ لَا تُوَافِقُ الْهُدَى وَ إِنِ اجْتَمَعَا»؛ پس در آن زمان قرآن و اهلش یعنی پیروانش در میان مردمند اما گویا حضور ندارند. با مردمند ولی با آنها نیستند؛ زیرا گمراهی و هدایت هیچ گاه هماهنگ نمیشوند گرچه کنار یکدیگر قرار گیرند.
قرآن و اهل قرآن یعنی پیروان حقیقی قرآن ظاهراً در بین مردمند ولی همراه و همگام و همعقیده با آنان نیستند و اعمال و رفتار آنان را قبول ندارند. مقصود از حضور قرآن در جوامع اسلامی جلد و کاغذ و خطوط قرآن نیست بلکه محتوای قرآن و حکومت اهل آن است. قرآن باید در جامعهي اسلامی "حضور" داشته باشد. حال آن كه آنچه اكنون حکومت میکند آراء و عقاید و خواستههای مردم است که خلاف قرآن و سنت است.
«فَاجْتَمَعَ الْقَوْمُ عَلَى الْفُرْقَةِ وَ افْتَرَقُوا [عَنِ] عَلَى الْجَمَاعَةِ»؛ مردم در آن روز در جدایی و تفرقه همداستان و هماهنگند و در عین اتحاد و یگانگی پراکندهاند.
شاید منظور مولا این باشد که همه به ظاهر با هم متحدند ولی در عین اتحاد ظاهری، دلها و قلبها از هم جدا و پراکنده است و به قول قرآن کریم: «کلُّ حزبٍ بَما لَدَیهِمْ فَرِحُونَ» (مؤمنون/53)؛ هر گروهی به خاطر آنچه در نزدشان است، خوشحالند. هر حزب و گروهی با این که دم از اسلام و قرآن میزنند ولی به آراء و عقیدهي خود معتقد و شادمانند و حق را همان میدانند که خود میپسندند.
«كَأَنَّهُمْ أَئِمَّةُ الْكِتَابِ وَ لَيْسَ الْكِتَابُ إِمَامَهُمْ، فَلَمْ يَبْقَ عِنْدَهُمْ مِنْهُ إِلَّا اسْمُهُ وَ لَا يَعْرِفُونَ إِلَّا خَطَّهُ وَ زَبْرَهُ»؛ گویا مردم امام و پيشوای قرآنند و قرآن راهنما و پیشوای آنان نیست.
شاید مقصود این باشد که مردم خواستههای خود را بر قرآن تحمیل میکنند؛ يعني اگر احکام و دستورات قرآن با خواستههای آنها مطابقت داشت، میپذیرند و اگر مطابق نبود، یا تحریف میکنند یا رد و طرد. در هر صورت هدایت و امامت قرآن را عملاً نمیپذیرند؛ لذا از قرآن نزد مردم آن زمان جز نامی باقی نمیماند و شناختشان نسبت به قرآن از حد خط و کتابت و جلد و کاغذ آن تجاوز نمیکند چرا که اگر قرآن را بهحق میشناختند، عمل به آن را ترک نمیکردند.
«وَ مِنْ قَبْلُ مَا [مَثَلُوا] مَثَّلُوا بِالصَّالِحِينَ كُلَّ مُثْلَةٍ وَ سَمَّوْا صِدْقَهُمْ عَلَى اللَّهِ فِرْيَةً وَ جَعَلُوا فِي الْحَسَنَةِ عُقُوبَةَ السَّيِّئَةِ...»؛ و در گذشته نیکوکاران را عقوبت و کیفر داده و سخن راست آنان را بر خدا دروغ دانسته و تکذیب مینمودند و اعمال نیک آنان را پاداش بد دادند.
در این فراز مولا اشاره ميكنند به زمینهي بروز چنین حوادثی. چون هرگاه در جامعهای عقاید و افکار تازه برخلاف ساختار آن جامعه پدید آید، باید زمینه برای بروز آن ساختار جدید آماده شود و الا به قول معروف یک شبه نمیتوان افکار و عقاید یک جامعه را برای پذیرش یک جریان تازه عوض کرد؛ بلکه باید به وسیلهي تبلیغات مردم را آماده نمود. لذا مولا با اشاره به همین موضوع میفرمایند قبل از این که آن وقایع اتفاق بيفتد، افراد صالح و شایستهي اجتماع را که مورد اعتماد مردم هستند تکذیب میکنند و گفتار و کردار آنها را دربارهي دین، دروغ و افترا بر خدا و پیامبر ص و قرآن دانسته و علیه خط و مشی آنان تبليغ میکنند و کارهای شایسته و نیک آنان را کیفر و پاداش میدهند همچنانکه تبلیغات معاویه زمینه را برای ظهور خوارج و دیگران آماده نمود تا به شهادت حضرت منجر شد تا اين كه عثمان را کشتند و به خونخواهی او با علی ع برخاستند. علی ع را درخطبهها سب میکردند تا زمینه را برای خلافت یزید آماده نمایند. بله تاریخ تکرار میشود و در حوادث تاریخ درس عبرتی است که باید اندیشمندان بیاموزند.
منابع
* قران کریم.
** نهج البلاغه دشتی.
1. حرّ عاملی، محمدبنحسن؛ وسائل الشیعه، قم، آل البیت ع، ۱۴۱۴ق.
2. علامه مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 43