مبانی فکری استاد طاهایی...

مبانی فکری استاد طاهایی در امر به معروف و نهی از منکر/ عذرا مرادی

مقدمه 

امر به معروف و نهی از منکر به مثابه بخشی از فرایند تربیت، از روش‏های کلیدی در حوزه‌ی اصلاح اندیشه و رفتار است که نقشی بی‌بدیل در سالم سازی فرد و جامعه دارد. مسئولیت دعوت به خوبی‏ها و پرهیز دادن از کار زشت، متوجه همگان است امّا در این میان نخبگان فكري و فرهنگی جامعه، به دلیل داشتن نقش الگویی، جایگاهی ویژه در برپايي جامعه‌ي توحيدي و احياي ارزش‌ها دارند.

استاد طاهایی (رحمة الله علیها) الگویی برجسته از این دست برای جامعه‌ی زنان بلکه کل جامعه بود که با اخلاصی کم نظیر و همتی والا، تحولی در عرصه‌ی ارشاد و هدایت بانوان و جوانان و حفظ ارزش‏ها پدید آورد و معرف گفتمانی کارآمد و تأثیر‌گذار از سبک امر به معروف و نهی از منکر بود که بر بنیادهای ارزشی عقل‏مدار استوار بود و از سرچشمه‏های معارف دینی سیراب می‏شد.

 این نوشتار مبانی فکری این بانوی بافضیلت را در امر به معروف و نهی از منکر به بحث می‏نشیند. مقصود از مبانی فکری، محتوای اندیشه‌ی ایشان در مفهوم، میزان اهمیت، هدف از تشریع این فریضه و نیز  بایسته‏های آمر و ناهی است.

1. بیان مفاهیم

معروف به معنی شناخته شده و منکر یعنی ناشناخته (طاهایی، 1386، ص129). استاد طاهایی در تبیین مفهوم معروف و منکر به سخن واژه‏شناس بزرگ عرب، راغب اصفهانی استناد می‏جوید و مرجع تشخیص معنای معروف و منکر را در مرحله‌ی اول قضاوت خِرَد صحیح و در مرحله‌ی بعد حکم دین به زیبایی یا زشتی هرکار می‏داند (طاهایی، 1393، ج2، ص216).

بسیاری از مصادیق نیکی‏ها و زشتی‏ها را استاد طاهایی ضمن شرح دعای «مکارم الاخلاق» امام سجاد† بیان می‏کند. ایمان، تقوا و تزکیه، توکّل، یقین، یاد خدا، شکر نعمت، عدل و احسان، گذشت، معاشرت نیکو، صله‌ی ‏رحم، خوش‏گمانی، فروتنی نسبت به خلق و...  از جمله نیکی‏ها و فضیلت‏های اخلاقی است که امام† تخلّق به آن‏ها را از درگاه الهی درخواست می‏کند.

برخی منکرات و زشتی‏هایی که امام† در این دعا، انسان را از آن‏ها پرهیز می‏دهند عبارتند از: ظلم، کبر و فخرفروشی، حسد، مکر، بدگمانی، عیب‌جویی، غیبت، دشنام، گواهی باطل، اسراف و... .

استاد طاهایی از این مقوله‏های ناب، تفسیری دقیق همراه با تمثیل‌ها و اشارات مناسب به زبان ساده و روان ارائه می‏دهد که حکایتگر بن‌مایه‏ها و پشتوانه‌ی فکری برگرفته از منابع ناب اسلامی است (ر.ک: طاهایی، 1393، ج2).

2. فطری و عقلی بودن امر به معروف و نهی از منکر

مسأله‌ی امر و نهی و تشویق و هشدار، امری فطری است و ریشه در درون هر انسانی دارد.  بلکه یك ضرورت عقلی است. هیچ عاقلی نیست که راهنمایی، تشویق به كار خیر و جلوگیری از مفاسد را لازم نداند. سكوت در مقابل خطر و انحراف را بپسندد و آن را محکوم کند. از آنجا كه دین اسلام مطابق با عقل و فطرت است، می‏توان گفت كه تمام آیات و روایاتِ امر به معروف و نهی از منكر، ما را به همین قضاوتِ روشن عقل ارشاد می‏كند (ر.ک: قرائتی، 1391).

استاد فلسفه و حکمت توجه به عقل در تشریع امر به معروف و نهی از منکر را این‌چنین توضیح می‏دهد: «دستور اسلام به اجرای این مهم برای آن است که فطرت و عقل بشر دائماً دستخوش هوا و هوس است به طوری که نفس سرکش و دشمن باطنی از درون و دشمنان خارجی هم از بیرون کمک می‏کنند تا معروف و منکر را در نظر آدمی وارونه جلوه دهند.» (طاهایی، 1386، ص129). 

ایشان در نظر داشت که  نیروی عقل و ایجاد هماهنگی بین عقل و ایمان جایگاه مهمی در معروف‏پروری و منکرستیزی دارد و بر نقش ایمان به عنوان راهبرد پیشگیرانه و اصلاحی در مهار نفس و حفظ نیروهای فطری و رهایی عقل از اسارت نفس، انگشت تأکید می‏فشرد(همان، ص76).

3. اهمیت، حکمت و فایده‌ی امر به معروف و نهی از منکر

استاد طاهایی به تجربه و بررسی‏های دقیق و همه جانبه دریافته بود که برای حفظ امنیت در جامعه‌ی ایمانی و پیشگیری از نفوذ عناصر فاسد و بروز منکرات و برای انجام فرایض دینی، اصلی مهم‏تر و مفیدتر از «امر به معروف و نهی از منکر» نیست(همان، ص131). امر به معروف و نهی از منکر حق منطقی، طبیعی و تکلیف هر مسلمان است. اسلام برای پیشگیری از انحرافات پس از تربیت خانواده و معلم، نظارت عمومی و انتقاد سازنده‌ی مسلمانان از یکدیگر را لازم دانسته است. هر مسلمان حق دارد و بلکه مکلف است بر اعمالی که آشکارا از دیگری سرمی‏زند، نظارت کند(طاهایی، 1393، ج2، ص 252).

در نگاه دقیق و واقع‏نگرانه‌ی این بانوی هشیار، اگر بخواهیم فرزندانمان از نظر اخلاقی سلامت باشند، نسل ما سالم تربیت شود، از گناه حفظ شویم، محیطمان محیطی مقدس و پاک باشد و در شهر و کشوری پاک زندگی کنیم، باید به این دو فریضه اهمیت بدهیم و امر به معروف و نهی از منکر را واجب شماریم (طاهایی، 1386، ص133).

یکی از نکات بسیار مهم که در امر به معروف باید کانون توجه قرار گیرد فلسفه و علت تشریع آن است. استاد طاهایی برای بیان فلسفه‌ی امر به معروف، به سخن حضرت زهراƒ استناد می‏جوید. آن حضرت برای هر یک از مقررات شرعی، هدفی را بیان می‏کند و در بیان هدف و حکمت تشریع امر به معروف می‏فرماید: «والامرَ بالمعروف مصلحةً للعامه»؛ خداوند امر به معروف و نهی از منکر را وسیله‏ای برای اصلاح توده‏های مردم قرار داد.

 استاد طاهایی در کتاب سیری در خطبه‌ی فدک به خوبی این جمله بانوی اول اسلام را به زبان فهم مخاطب توضیح و تشریح می‏کند: «زمانی که فضایل بر اجتماع حاکم شود، طبعاً آن جامعه به سوی خوبی‏ها پیش می‏رود. در حالی که با غلبه‌ی فساد و زشتی‏ها به طرف انحطاط و انحراف خواهد رفت. به همین جهت باید در حفظ ارزش‏های اصیل انسانی و اسلامی در جامعه کوشید و این زمانی است که اجتماع معروف را معروف و منکر را منکر بشناسد. این‏جاست که نقش امر به معروف و نهی از منکر در جهت حفظ ارزش‏ها و مصلحت جامعه معلوم می‏شود» (همان، ص129).

4. امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای همگانی

مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر، اختصاص به قشر یا گروه خاصی ندارد: هر مؤمنی باید هدایت مردم به سوی خوبی‏ها و ارزش‏های معنوی را مدّنظر قرار دهد و از این طریق در گسترش دین الهی بکوشد(طاهایی، 1393، ج2، ص172). وظیفه‌ی یکایک ماست که از قوانین و ارزش‏های دینی و اسلامی پاسداری کنیم و این حراست و پاسداری باید از راه‌های گوناگون باشد نه تنها با گفتار یا نوشتار بلکه مهم‌تر از همه، باید آن را با عمل خود به اثبات برسانیم(طاهایی، 1386، ص93). ا�