امر به معروف و نهی از منکر حق منطقی، طبیعی و تکلیف هر مسلمان است. اسلام برای پیشگیری از انحرافات پس از تربیت خانواده و معلم، نظارت عمومی و انتقاد سازندهی مسلمانان از یکدیگر را لازم دانسته است.
مبانی فکری استاد طاهایی در امر به معروف و نهی از منکر/ عذرا مرادی
مقدمه
امر به معروف و نهی از منکر به مثابه بخشی از فرایند تربیت، از روشهای کلیدی در حوزهی اصلاح اندیشه و رفتار است که نقشی بیبدیل در سالم سازی فرد و جامعه دارد. مسئولیت دعوت به خوبیها و پرهیز دادن از کار زشت، متوجه همگان است امّا در این میان نخبگان فكري و فرهنگی جامعه، به دلیل داشتن نقش الگویی، جایگاهی ویژه در برپايي جامعهي توحيدي و احياي ارزشها دارند.
استاد طاهایی (رحمة الله علیها) الگویی برجسته از این دست برای جامعهی زنان بلکه کل جامعه بود که با اخلاصی کم نظیر و همتی والا، تحولی در عرصهی ارشاد و هدایت بانوان و جوانان و حفظ ارزشها پدید آورد و معرف گفتمانی کارآمد و تأثیرگذار از سبک امر به معروف و نهی از منکر بود که بر بنیادهای ارزشی عقلمدار استوار بود و از سرچشمههای معارف دینی سیراب میشد.
این نوشتار مبانی فکری این بانوی بافضیلت را در امر به معروف و نهی از منکر به بحث مینشیند. مقصود از مبانی فکری، محتوای اندیشهی ایشان در مفهوم، میزان اهمیت، هدف از تشریع این فریضه و نیز بایستههای آمر و ناهی است.
1. بیان مفاهیم
معروف به معنی شناخته شده و منکر یعنی ناشناخته (طاهایی، 1386، ص129). استاد طاهایی در تبیین مفهوم معروف و منکر به سخن واژهشناس بزرگ عرب، راغب اصفهانی استناد میجوید و مرجع تشخیص معنای معروف و منکر را در مرحلهی اول قضاوت خِرَد صحیح و در مرحلهی بعد حکم دین به زیبایی یا زشتی هرکار میداند (طاهایی، 1393، ج2، ص216).
بسیاری از مصادیق نیکیها و زشتیها را استاد طاهایی ضمن شرح دعای «مکارم الاخلاق» امام سجاد بیان میکند. ایمان، تقوا و تزکیه، توکّل، یقین، یاد خدا، شکر نعمت، عدل و احسان، گذشت، معاشرت نیکو، صلهی رحم، خوشگمانی، فروتنی نسبت به خلق و... از جمله نیکیها و فضیلتهای اخلاقی است که امام تخلّق به آنها را از درگاه الهی درخواست میکند.
برخی منکرات و زشتیهایی که امام در این دعا، انسان را از آنها پرهیز میدهند عبارتند از: ظلم، کبر و فخرفروشی، حسد، مکر، بدگمانی، عیبجویی، غیبت، دشنام، گواهی باطل، اسراف و... .
استاد طاهایی از این مقولههای ناب، تفسیری دقیق همراه با تمثیلها و اشارات مناسب به زبان ساده و روان ارائه میدهد که حکایتگر بنمایهها و پشتوانهی فکری برگرفته از منابع ناب اسلامی است (ر.ک: طاهایی، 1393، ج2).
2. فطری و عقلی بودن امر به معروف و نهی از منکر
مسألهی امر و نهی و تشویق و هشدار، امری فطری است و ریشه در درون هر انسانی دارد. بلکه یك ضرورت عقلی است. هیچ عاقلی نیست که راهنمایی، تشویق به كار خیر و جلوگیری از مفاسد را لازم نداند. سكوت در مقابل خطر و انحراف را بپسندد و آن را محکوم کند. از آنجا كه دین اسلام مطابق با عقل و فطرت است، میتوان گفت كه تمام آیات و روایاتِ امر به معروف و نهی از منكر، ما را به همین قضاوتِ روشن عقل ارشاد میكند (ر.ک: قرائتی، 1391).
استاد فلسفه و حکمت توجه به عقل در تشریع امر به معروف و نهی از منکر را اینچنین توضیح میدهد: «دستور اسلام به اجرای این مهم برای آن است که فطرت و عقل بشر دائماً دستخوش هوا و هوس است به طوری که نفس سرکش و دشمن باطنی از درون و دشمنان خارجی هم از بیرون کمک میکنند تا معروف و منکر را در نظر آدمی وارونه جلوه دهند.» (طاهایی، 1386، ص129).
ایشان در نظر داشت که نیروی عقل و ایجاد هماهنگی بین عقل و ایمان جایگاه مهمی در معروفپروری و منکرستیزی دارد و بر نقش ایمان به عنوان راهبرد پیشگیرانه و اصلاحی در مهار نفس و حفظ نیروهای فطری و رهایی عقل از اسارت نفس، انگشت تأکید میفشرد(همان، ص76).
3. اهمیت، حکمت و فایدهی امر به معروف و نهی از منکر
استاد طاهایی به تجربه و بررسیهای دقیق و همه جانبه دریافته بود که برای حفظ امنیت در جامعهی ایمانی و پیشگیری از نفوذ عناصر فاسد و بروز منکرات و برای انجام فرایض دینی، اصلی مهمتر و مفیدتر از «امر به معروف و نهی از منکر» نیست(همان، ص131). امر به معروف و نهی از منکر حق منطقی، طبیعی و تکلیف هر مسلمان است. اسلام برای پیشگیری از انحرافات پس از تربیت خانواده و معلم، نظارت عمومی و انتقاد سازندهی مسلمانان از یکدیگر را لازم دانسته است. هر مسلمان حق دارد و بلکه مکلف است بر اعمالی که آشکارا از دیگری سرمیزند، نظارت کند(طاهایی، 1393، ج2، ص 252).
در نگاه دقیق و واقعنگرانهی این بانوی هشیار، اگر بخواهیم فرزندانمان از نظر اخلاقی سلامت باشند، نسل ما سالم تربیت شود، از گناه حفظ شویم، محیطمان محیطی مقدس و پاک باشد و در شهر و کشوری پاک زندگی کنیم، باید به این دو فریضه اهمیت بدهیم و امر به معروف و نهی از منکر را واجب شماریم (طاهایی، 1386، ص133).
یکی از نکات بسیار مهم که در امر به معروف باید کانون توجه قرار گیرد فلسفه و علت تشریع آن است. استاد طاهایی برای بیان فلسفهی امر به معروف، به سخن حضرت زهرا استناد میجوید. آن حضرت برای هر یک از مقررات شرعی، هدفی را بیان میکند و در بیان هدف و حکمت تشریع امر به معروف میفرماید: «والامرَ بالمعروف مصلحةً للعامه»؛ خداوند امر به معروف و نهی از منکر را وسیلهای برای اصلاح تودههای مردم قرار داد.
استاد طاهایی در کتاب سیری در خطبهی فدک به خوبی این جمله بانوی اول اسلام را به زبان فهم مخاطب توضیح و تشریح میکند: «زمانی که فضایل بر اجتماع حاکم شود، طبعاً آن جامعه به سوی خوبیها پیش میرود. در حالی که با غلبهی فساد و زشتیها به طرف انحطاط و انحراف خواهد رفت. به همین جهت باید در حفظ ارزشهای اصیل انسانی و اسلامی در جامعه کوشید و این زمانی است که اجتماع معروف را معروف و منکر را منکر بشناسد. اینجاست که نقش امر به معروف و نهی از منکر در جهت حفظ ارزشها و مصلحت جامعه معلوم میشود» (همان، ص129).
4. امر به معروف و نهی از منکر وظیفهای همگانی
مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر، اختصاص به قشر یا گروه خاصی ندارد: هر مؤمنی باید هدایت مردم به سوی خوبیها و ارزشهای معنوی را مدّنظر قرار دهد و از این طریق در گسترش دین الهی بکوشد(طاهایی، 1393، ج2، ص172). وظیفهی یکایک ماست که از قوانین و ارزشهای دینی و اسلامی پاسداری کنیم و این حراست و پاسداری باید از راههای گوناگون باشد نه تنها با گفتار یا نوشتار بلکه مهمتر از همه، باید آن را با عمل خود به اثبات برسانیم(طاهایی، 1386، ص93). ا