عزّت صادق، مانع از مغلوب شدن است و این عزّت از آنِ خدا و پیامبر و مؤمنان می باشد پس ای کسی که خواهان عزّت در دنیایی آن را از خدا طلب کن که عزّت یکسره از آنِ خداست.
هوای نفس پیرو فرمان خدا/ استاد فاطمه خاموشی (طاهایی)
تجلیّات فکری و معنوی امام رضا (علیه السّلام) در زمینه های گوناگون معرفتی می تواند مورد پژوهش قرار گیرد. آثاری که در ابواب مختلف علوم و معارف از امام رضا (علیه السّلام) به ما رسیده، نه تنها دلایل کافی بر مراتب علمی این امام بزرگوار است؛ بلکه تفوّق و برتری ایشان را کاملاً به اثبات می رساند. قدرت فکری امام رضا (علیه السّلام) که از خاندان رسالت و ارتباط با وحی سرچشمه گرفته بود، در بیانات ایشان کاملاً مشهود است؛ از جمله سخن ایشان پیرامون انسان کامل و ویژگی های شخصیت برتر که اینک این سخنان را بررسی می نماییم.
روایتی است که امام رضا (علیه السّلام) از جد بزرگوارشان علی بن الحسین (علیه السّلام) نقل کرده اند، می فرمایند:
«وَ لَكِنَّ الرَّجُلَ كُلَّ الرَّجُلِ نِعْمَ الرَّجُلُ هُوَ الَّذِي جَعَلَ هَوَاهُ تَبَعاً لِأَمْرِ اللَّهِ وَ قُوَاهُ مَبْذُولَةً فِي رَضِىَ اللَّهِ يَرَى الذُّلَّ مَعَ الْحَقِّ أَقْرَبَ إِلَى عِزِّ الْأَبَدِ مِنَ الْعِزِّ فِي الْبَاطِلِ وَ يَعْلَمُ أَنَّ قَلِيلَ مَا يَحْتَمِلُهُ مِنْ ضَرَّائِهَا يُؤَدِّيهِ إِلَى دَوَامِ النَّعِيمِ فِي دَارٍ لَا تَبِيدُ وَ لَا تَنْفَدُ وَ أَنَّ كَثِيرَ مَا يَلْحَقُهُ مِنْ سَرَّائِهَا إِنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ يُؤَدِّيهِ إِلَى عَذَابٍ لَا انْقِطَاعَ لَهُ وَ لَا يَزُولُ فَذَلِكُمُ الرَّجُلُ نِعْمَ الرَّجُلُ فَبِهِ فَتَمَسَّكُوا وَ بِسُنَّتِهِ فَاقْتَدُوا وَ إِلَى رَبِّكُمْ بِهِ فَتَوَسَّلُوا فَإِنَّهُ لَا تُرَدُّ لَهُ دَعْوَةٌ وَ لَا تُخَيَّبُ لَهُ طَلِبَة» (بحار، ج2، ص85)
انسان کامل و بهترین انسان ، آن است که هوای خویش را پیرو فرمان خدا قرار دهد و نیروهای خود را در راه خرسندی خدا به کار اندازد و بپذیرد که ذلّت در راه حق نزدیک تر است به عزّت جاودان، تا عزّت در راه باطل، و بداند که اندک ناراحتی که در دنیا تحمل می کند، او را به نعمت دایمی می رساند. در سرایی که پایان ندارد و تمام نمی شود و خوشی های فراوان دنیا، اگر پیرو هوای خویش باشد، او را به عذابی می رساند که بریده شدن و نابودی ندارد. پس چنین فردی نیکوترین انسان است. به او تمسّک جویید و از روش و سنّت او پیروی کنید و به وسیله او به پروردگار خویش متوسّل شوید، چه دعای او به هدف اجابت می رسد و به آن چه بخواهید، دست پیدا می کنید.
بنابر فرمایش امام (علیه السّلام) کسی که پنج ویژگی داشته باشد، بهترین شخصیت است:
اوّل: «هُوَ الَّذِي جَعَلَ هَوَاهُ تَبَعاً لِأَمْرِ اللَّهِ»
این شخصیت تام و تمام برای کسی است که هوای خویش را پیرو فرمان خداوند قرار دهد. «هوی» با توجه به معانی مختلف آن یعنی: میل و گرایش به چیزی که نفس دوست دارد و در رسیدن به آن علاقه نشان می دهد و یا خود نفس است که به شهوت و خواسته اش گرایش دارد. پس یا صفت نفس است و یا نفس صفت آن است. (معناشناسی واژگان قرآن، صالح عضیمه، ص621).
اگر واژه «هوی» را در روایت مترادف با نفس بگیریم. باید بگوییم که انسان در تمام مراحل زندگی با این هوای نفس در ستیز است. عقل او را به خداپرستی و رضای او دعوت می کند و نفس او را به سرکشی وادار می کند. و اگر آن را ادب نکنیم خواهش های آن زیاد است. لذا امام (علیه السّلام) می فرمایند: شخصیت برتر کسی است که هوای نفس خود را تابع امر الهی قرار بدهد. وقتی در این مرحله قرار می گیرد توجّه پیدا می کند که خدا او را به چه چیزی امر نموده و دل چه خواهشی دارد پس نفس را رها کرده، و امر خدا را تبعیت می نماید و طعم شیرین لذّت فرمان خدا را در می یابد.
اگر لذّت ترک لذّت بدانی دگر لذّت نفس لذّت نخوانی
تو این صورت خود چنان می پرستی که تا زنده ای ره به معنا نداری
نصیحت همین است جان برادر که اوقات ضایع مکن تا توانی
دوم: «وَ قُوَاهُ مَبْذُولَةً فِي رَضِى اللَّهِ»
«تمام نیروی خودش را در راه رضای خدا بذل کند»
رضا به معنای تمایل و موافقتی است که هنگام مواجهه با چیزی دست می دهد. تحصیل رضای الهی، میدان وسیعی دارد که همه انسان ها، حتّی معصومان در آن، امکان پیش روی دارند. به دست آوردن رضایت پروردگار با پیروی از حق، برپا داشتن امور دینی و انجام اعمال صالح ممکن می شود و هر عمل صالحی، سهمی در این راه دارد.
امام سجّاد (علیه السّلام) عرضه می داشت: «وَ اسْتَعْمِلْنِي فِي مَرْضَاتِكَ عَمَلًا لَا أَتْرُكُ مَعَهُ شَيْئاً مِنْ دِينِكَ» «خدایا در راه رضای خود، مرا به عملی مشغول دار که با آن، هیچ امری از امور دینت را ترک نکنم». (صحیفه سجّادیه، دعای 54).
توفیق دوام و استمرار بر هر یک از این امور، پلّه ای از نردبانی بلند است که به رضوان الهی ختم می شود.(رک: ادب فنای مقربان، ج2، صص309-307).
رضوان الهی بالاترین نعمت است که قابل مقایسه با هیچ نعمتی نیست. قرآن می فرماید:
«وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ » (توبه، آیه 72) . اگر تمام قوا و نیروی انسانی اعم از جسمانی و معنوی نظیر هوش و فکر، عقل و... در راه رضای خدا به کار گرفته شود شخص به کمالات انسانی دست پیدا می کند.
سوم : « يَرَى الذُّلَّ مَعَ الْحَقِّ أَقْرَبَ إِلَى عِزِّ الْأَبَدِ مِنَ الْعِزِّ فِي الْبَاطِلِ»
«بپذیرد که ذلّت در راه حق نزدیک تر است به عزّت جاودان، تا عزّت در راه باطل».
«عزّت» حالت نفوذناپذیری است که مانع مغلوب شدن می شود. با توجّه به بیان قرآن کریم، دو نوع عزّت داریم. عزّت صادق و عزّت کاذب. نوع کاذب آن موهومی و مجازی است نه حقیقی و معقول. بسیاری از مردم در دنیا به جای خدا، متوسّل به چیزهای دیگر می شدند تا مایه عزّت آنان باشد. لکن پایان عزّت دروغین، در قیامت به صورت عذاب ناگوار ظهور می کند خدا به این گونه عزیزان بی جهت می فرماید: « ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْكَريمُ » «بچش که تو همان عزیز بزرگواری» (سوره دخان، آیه49).
امّا قرآن پیرامون عزّت صادق این بیان را دارد: « ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْكَريمُ » «عزّت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است.» پس هر کس در این دنیا خواهان عزّت است باید بداند عزّت یک سره از آن خداست. (توحید در قرآن، ص369).
بنابراین عزیز کسی است که همیشه حق بگوید و دفاع از حق کند و در مسیر حق حرکت کند ولو این که جانش در این راه برود. امام حسین (علیه السّلام) می فرمایند: «أَلَا إِنَّ الدَّعِيَّ ابْنَ الدَّعِيَّ قَدْ رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ بَيْنَ السَّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ وَ هَيْهَاتَ مَتّا الذِّلَّةِ»
«آگاه باشید! زنازاده، فرزند زنازاده، مرا بین دو چیز مجبور کرده است بین مرگ و ذلّت امّا هیهات که ما ذلّت و خواری را بپذیریم.» (فرهنگ سخنان امام حسین ، ص294).
ممکن بود در صورت حمایت امام حسین (علیه السّلام) از حکومت یزید و یا بیعت با او، پست و مقام دنیایی به ایشان داده می شد ولی این ها عزّت ظاهری بود که مردم به آن دل بسته بودند ولی امام حسین (علیه السّلام) این ها را ذلّت می داند.
چهارم: «وَ يَعْلَمُ أَنَّ قَلِيلَ مَا يَحْتَمِلُهُ مِنْ ضَرَّائِهَا يُؤَدِّيهِ إِلَى دَوَامِ النَّعِيمِ فِي دَارٍ لَا تَبِيدُ وَ لَا تَنْفَدُ»
«بداند که اندک ناراحتی که در دنیا تحمّل می کند، او را به نعمت دایمی می رساند، در سرایی که پایان ندارد و تمام نمی شود».
باید دانست که انجام تکالیف الهی و دستورات دینی، دشوار نیست و مشکلی ایجاد نمی کند بلکه در این راه شیطان و عوامل آن از درون و بیرون برای دین دار مشکل به وجود می آورند. اگر فردی در مسیر حق حرکت کند توفیق نصیب او می شود و راه را به او نشان می دهند. انسان باید سعی کند در مسیر حق خود را پیش ببرد. بینش و معرفتی که در این زمینه دارد به او آگاهی می دهد که تحمّل مشکلات چند روزه دنیا موجب می شود به نعمت های اخروی که زوال و نابودی ندارد برسد و این جمله صبر در تمام امور دینی و آلوده نشدن به حرام را شامل می شود که اگر فرد در رعایت تمام مسایل کوشا باشد نعمت های جاویدان الهی در انتظار اوست.
پنجم: «وَ أَنَّ كَثِيرَ مَا يَلْحَقُهُ مِنْ سَرَّائِهَا إِنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ يُؤَدِّيهِ إِلَى عَذَابٍ لَا انْقِطَاعَ لَهُ وَ لَا يَزُولُ»
«[و این شخصیت برتر می داند] خوشی های فراوان دنیا، اگر پیرو هوای خویش باشد، او را به عذابی می رساند که بریده شدن و نابودی ندارد».
این صفت پنجم اشاره می کند که افراد آگاه در برخورد با نعمت و خوشی های چند روزه دنیا برخورد معقول دارد. آنان فریب هوای نفس را نخورده و این نعمت ها و خوشی های زودگذر آنان را به نافرمانی خدا نمی کشاند. چون بینش دارند که اگر پیرو خواهش های نفسانی شوند این تبعیّت آنان را به عذابی می کشاند که انقطاعی برای آن نیست و زایل نمی شود و این عذاب تنها بُعد اخروی ندارد بلکه در دنیا هم مصداق دارد. بنابراین باید در مورد لذّت های زودگذر دنیا و عواقب و تبعات آن کاملا هشیار و بیدار باشیم.
« فَذَلِكُمُ الرَّجُلُ نِعْمَ الرَّجُلُ فَبِهِ فَتَمَسَّكُوا وَ بِسُنَّتِهِ فَاقْتَدُوا»
«پس چنین فردی نیکوترین انسان است به او تمسّک جویید و از روش و سنّت او پیروی کنید.»
در پایان این حدیث امام رضا (علیه السّلام) به مردم توصیه می کنند که این بهترین و برترین شخصیت را جستجو نموده و سراغ او بروند و به دامان او چنگ زده و به روش او عمل نمایند. سپس درادامه سخن بحث توسّل به این افراد را مطرح نموده و می فرمایند: « فَاقْتَدُوا وَ إِلَى رَبِّكُمْ بِهِ فَتَوَسَّلُوا فَإِنَّهُ لَا تُرَدُّ لَهُ دَعْوَةٌ وَ لَا تُخَيَّبُ لَهُ طَلِبَة»
«به وسیله او به پروردگار خویش متوسّل شوید. زیرا دعای او به اجابت می رسد و به آن چه بخواهید دست پیدا می کنید».
در واقع حضرت در این بخش انسان کامل را مجرای فیض الهی معرفی نموده و همگان را برای وصول به این منبع دعوت می نمایند که اگر خواستید به خدا توجه کنید و حوایج خود را طلب نمایید به سوی این شخصیت بروید و از او بخواهید که از خدا تقاضا کند و بدانید دعای او مستجاب است و نومید از درگاه پروردگار برنمی گردد.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 10