عوامل مؤثّر در تکوین شخصیت کودکان و نوجوانان

عفت ترک/تلخیص: مریم احیایی

بررّسی عوامل رشد شخصیّت

برای بیان رشد شخصیت نخست لازم است تعریف مختصری از شخصیت داشته باشیم در تعریف شخصیت آورده اند: طریقه ی فکری و رفتاری شخصی در رابطه با سازش با محیط اجتماعی خود.[1]

 عوامل رشد شخصیت را می توان به سه دسته تقسیم نمود که هر یک از آن ها دارای مؤلفه های متعددی می باشند که مختصراً به بیان برخی از آن ها می پردازیم:

1ـ عوامل شخصی 2ـ عوامل خانوادگی 3ـ عوامل اجتماعی.

الف: عوامل شخصی

که به مسائل جزیی تری تقسیم می شود مثل غدد درون ریز: که ترشح هورمون ها به عهده ی آن هاست و زیادی و کمی این ترشّحات سبب بروز رفتارها و کنش هایی در شخصیت افراد می شود مانند شتابزدگی یا خونسردی، صبوری یا هیجان.[2]

بدن، بهداشت، وراثت

ساختمان بدنی و جذّابیت شخصی کودک نیز از دیگر علل تأثیرگذار در شخصیت وی است. این که کودک مورد تحسین و یا تقبیح دیگران واقع شود تأثیر زیادی بر شخصیت او دارد. افرادی که دارای بدنی متناسب هستند، معمولاً شخصیت متعادلی دارند. برعکس کسانی که از لحاظ بدنی ناقصند و گاه برای جبران نقص بدنی خود به برخی رفتارهای ناپسند متوسّل می شوند که آن ها را از سازگاری اجتماعی درست باز می دارد؛ از دست دادن پذیرش اجتماعی تأثیر نامطلوبی نیز در رشد و تکوین شخصیت فرد دارد.[3] هم چنین کودکی که بدن سالم دارد بدون ترس فعالیت هایی را انجام می دهد که موجب احساس برتری است و فرد ناسالم همواره از دیگران انتظار کمک و دلسوزی دارد و خود را همیشه نیازمند والدین می بیند؛ از این رو ممکن است این کودک ترسو، کم رو، خجول، و خودخور بار آید و دائماً در غم و اندوه به سر برد.[4]

عوامل وراثتی مثل کوتاهی و بلندی قد، نقش انتقال ژن ها و در تشکیل نطفه و شرایط زیست روانی حاکم بر زمان تشکیل نطفه و مسائلی از این قبیل نیز بر رشد شخصیت کودک مؤثر است.[5]

ـ هوش متوسّط، تجارب اوّلیه، بازی: کودکی که سطح هوش پایین تری از هم سالانش دارد همواره خودرا در میان آن ها بیگانه می پندارد و در فعّالیت های گوناگون نمی تواند با دیگران هماهنگ شود در نتیجه خود را حقیر می پندارد و رفتارهایی از قبیل: تعصّب، مغالطه، گوشه نشینی، غرور و خودپسندی و دوستی با بزرگسالان ممکن است در او بروز کند.[6]

تجارب دوران جنینی برای همه یکسان نیست، مادرانی که دچار بیماری هایی در طول حاملگی خود می شوند، اختلاف گروه خونی مادر و فرزند و... گاه می تواند رشد سالم و متعادل جنین را به خطر اندازد؛[7] ضمن آن که کودکی که دروان طفولیت خود را به خوشی گذرانده زندگی را غیر از کودکی تصوّر خواهد کرد که همواره دچار اندوه، نزاع و هیجان عاطفی بوده است و بنا به گفته ی بارتیمو اثر آسیب های عاطفی در دوران کودکی در رشد، منش کودک، بیش از اثر آن ها در دوره های بعدی است که شخصیت وی تکوین یافته است.[8]

در مورد بازی باید گفت: شخصیت کودک در یک فرصت مساعد و آزاد و بدون فشار از خارج تربیت می شود. کودکان استعدادهای گوناگون و مخصوصی دارند و بازی بهترین وسیله ی کشف و تربیت آن استعدادها می باشد نیاز طبیعی کودک به بازی به او امکان می دهد که از خواسته های خود پیروی کند. او در حین بازی واکنش های عاطفی، جسمی و اخلاقی از خود نشان می دهد؛ هر یک از این واکنش ها به کودک برای هماهنگی و اعتدال کمک می کند.[9] کودک می تواند از طریق بازی عوامل اضطراب زا را به دور افکنده به این صورت که با پرتاپ کردن اسباب بازی های خود به گوشه ای و یا تنبیه کردن عروسک ها، افراد یا اوضاعی را که مانع نیل او به هدف شده اند تنبیه کند.[10]

ب: عوامل خانوادگی: عوامل خانوادگی مؤثّر در رشد شخصیت را می توان چنین خلاصه کرد:

ـ پدر و مادر: مادر در دو مرحله روی شخصیت کودک اثر می گذارد. مرحله ی اوّل در دوران جنینی است که کلید رفتارهای او از قبیل: ترس، هیجان و اضطراب تأثیر مستقیمی بر جنین می گذارد و مرحله ی دیگر بعد از تولّد است. نقش پدر در رشد شخصیتی و تکامل آن کمتر از مادر نیست. رشد سالم و بهتر شخصیت کودک در سن پیش از مدرسه نیاز به دوست داشتن، فهمیدن، فرصت ها، وسایل رشد شایستگی و تعبیر و بیان افکار و احساسات خود و راهنمایی در فعّالیّت ها دارد و خلاصه این که خانواده سازنده ی زیر بنای شخصیت و رفتارهای بعدی کودک است.[11]

ـ جایگاه سنّی کودکان در خانواده: فرزند بزرگ به دلیل نظارت و سرپرستی شدید والدین و بی تجربگی در شیوه ی پرستاری، شخصی محتاط و محافظه کار می گردد که به طور معمول فاقد اعتماد به نفس و خصوصیات رهبری است.[12] برخلاف آن به علّت تجربه ی والدین، فرزند دوم مستقل تر و بی نیاز تر از فرزند نخست است و معمولاً او گشاده روتر و شادمان تر است. از سومین فرزند به بعد به استثنای آخرین کودک را کودکان میانه می نامند که پدر و مادر معمولا به سبب توجّه خاصّی که به نخستین و آخرین کودک دارند در پرورش فرزندان میانه کمی غفلت می کنند و آخرین فرزند به دلیل کمی سن وظیفه ی کمتری بر عهده ی وی گذاشته می شود و رفتار بیش از حدّ تسامح آمیز پدر و مادر، گاه تأثیرات منفی و نامطلوبی بر وی می گذارد مسائل بسیار دیگری نیز در این زمینه بر شخصیت کودک اثر می گذارد، مثل تعداد اعضای خانواده، تک فرزندی وضعیت اقتصادی و اجتماعی و مسائلی از این قبیل.[13]

ج: عوامل اجتماعی

محیط مدرسه: رشد شخصیت کودک از اولیای مدرسه اعم از معلّم، مدیر، هم کلاسی ها، کتب درسی و ... تأثیر می پذیرد. اگر اولیاء مدرسه و معلّمان شخصیت برتر و عالی تری داشته باشند، در دانش آموزان نیز چنین رفتارهایی نفوذ می کنند. نقش مدرسه در تربیت کودک آن قدر مهم است که از آن به عنوان خانه ی دوم یاد می شود و برخی صفات مثل اعتماد به نفس را کودک می تواند در سایه ی تشویق و تنبیه ها بیاموزد.

ـ محیط اجتماعی عمومی: مثل وضعیت جغرافیایی کشور و یا شهر (وضع طبیعت، کوه ها، زمین ها و دریاها)، نوع زندگی مدنی و صنایع حاکم بر منطقه ، دین ، زبان، نظم سیاسی و کلیّه ی نظام ها و قوانین حاکم بر افراد یک جامعه در الگوپذیری و شخصیت دهی به کودک تأثیر دارد.[14] هم چنین پرورش ارزش های اخلاقی که نقش تربیتی، الگودهی و تکامل شخصیت کودک در سایه ی آموزش مفاهیم متعالی و ارزشی به اوست، بسیار در رشد کودک مهم می باشد.[15]

پی نوشتها: