یک پنجم متعلّق به کیست؟

هرچه بیش از شأن خرج شود خمس دارد/ عفت ترک

پرداخت خمس

عفت ترک

الف ـ بخشی از آثار سوء نپرداختن خمس

1ـ تصرّف در کلّ اموال کسی که خمس خویش را پرداخت نکرده حرام است. شخص تا خمس مال را ندهد نمی تواند در آن مال تصرف نماید؛ اگر چه قصد دادن خمس را داشته باشد. (توضیح المسائل مراجع؛ مسأله ی 1790).

2ـ کسی که خمس اموالش را نپردازد عباداتش دچار اشکال می شود. اگر بخواهد پول حرام یا پولی که خمس آن را نداده به حمّامی بدهد غسل او باطل است. (همان؛ مسأله ی 820) ولی بعضی فقها فرموده اند: ظاهر این است که غسل او صحیح است ولی ذمّه اش به مستحقّین خمس مشغول می شود.

ب ـ چیزهایی که خمس به آن ها تعلّق می گیرد:

در هفت چیز خمس واجب می شود:

1ـ غنیمت؛  2ـ زمینی که کافر ذمّی از مسلمان بخرد؛  3ـ جواهری که به واسطه ی غوّاصی به دست می آید؛  4ـ گنج؛  5ـ معدن؛  6ـ مال حلال مخلوط به حرام؛   

7ـ منفعت کسب. (توضیح المسائل مراجع؛ مسأله ی 1751)

با توجّه به این که غالب موارد فوق به غیر از منفعت کسب مورد ابتلا نیست یا موارد آن بسیار نادر است فقط بحث را درباره ی مورد هفتم ادامه می دهیم.

ج ـ آیا خمس فقط به منفعت تعلّق می گیرد یا به منفعت و غیر منفعت؟

بعضی از فقیهان قائل شده اند که خمس به مالی که از طریق منفعت کسب به دست آمده تعلّق می گیرد مانند اموالی که از طریق صنعت، تجارت و زراعت به دست می آید، امّا اموالی که از طریق غیر کسب (مجّانی) به دست می آید متعلّق خمس واقع نمی شود، مانند: هدیه، جایزه، صدقه، ارث و... مگر آن چه به دلیل خاص خمس داشتن آن اثبات شود ولی بعضی دیگر قائلند که به هر دو دسته خمس تعلّق می گیرد، که نظر حضرت امام (رحمه الله علیه) و مقام معظّم رهبری قول اوّل است. (مصباح الشریعه فی شرح تحریرالوسیله؛ کتاب خمس، ص95)

د ـ شرایط منفعت یا غیر منفعت که از راه کسب متعلّق خمس می گردد.

1ـ مال، ملک قطعی او شده باشد؛  2ـ گذشتن یک سال؛  3ـ خارج ساختن مخارج سال از آن.

و به تعبیر دیگر زیاد آمدن از مخارج سال (هر مالی که در راه کارهای واجب یا مستحب یا مباح و یا چیزهای مشروع زندگی به کار گرفته می شود، در اصطلاح شرع «مؤونه» [هزینه ی زندگی] نامیده می شود و این به عرف مربوط است و نسبت به اشخاص، زمان ها و مکان ها متفاوت خواهد بود. بنابراین آن چه فوق شأن انسان مصرف شود یا به عنوان عملی سفیهانه باشد و یا در راه های حرام زندگی صرف شود و یا اسراف و تبذیر گردد عنوان مؤونه شرعی ندارد و استثناء نشده و باید خمس آن پرداخت گردد). (مدارک العروه، ج23، ص366، مهذب الاحکام، ح11، ص243، جامع المسائل ، ج1، سؤال 723).

هـ ـ نمونه ای از مؤونه ها و مخارج استثنا شده:

1ـ آن چه به مصرف خوراکی و پوشاکی می رسد؛

2ـ تهیّه ی منزل ملکی اگر داشتن آن برایش لازم است؛

3ـ تهیّه ی اثاثیه ی منزل، مانند: فرش، یخچال و...؛

4ـ پرداختهای واجب اعمّ از نفقه ی افرادی که دادن نفقه و مخارج آنان بر او لازم است و پرداختن خمس و زکات و حجّ واجب و دادن کفّارات و... ؛

5ـ آن چه در امور مستحبّی خرج می کند، مانند: مهمانی ها، صدقات، زیارت ها، انفاقات مستحب و...؛

6ـ آن چه در بخشش استفاده می کند؛

7ـ آن چه برای پرداخت بدهی هایش در بعضی از موارد اجازه داده شده مصرف می کند؛

8ـ آن چه برای پرداخت دیه و جریمه ها و نذورات پرداخت می کند. (احکام عمومی، محمد وحیدی، ج2، ص392).

وـ آن چه سر سال مورد محاسبه قرار می گیرد

1ـ پول موجود در زندگی، مگر در صورتی که همان را قرض گرفته باشد و هنوز بابت آن چیزی به طلبکار پرداخت نکرده باشد، هم چنین کسی که پول به عنوان امانت نزد اوست. (همان؛ ص395).

2ـ اجناس، خوراکی و مصرفیِ زیاد آمده اگر چه به خاطر قناعت کردن و یا پیدا نشدن مورد مصرفش باشد؛

3ـ مؤونه هایی که از نیاز خارج شده است؛

4ـ رشد و نمو سرمایه و بعضی چیزهای دیگر؛

5ـ طلب ها؛

6ـ پول واریز شده برای حج. (احکام عمومی؛ ج1، صص398-396).

موارد تعلق خمس به اجمال در بالا ذکر گردید و در ادامه به تفصیل و تفکیک نظر مراجع عظام تقلید در مسائل و موضوعات مختلف مطرح خواهد شد.

خمس سرمایه

همه ی مراجع عظام (به جز آیه الله وحید و صافی گلپایگانی)

چنان چه با پرداخت خمس آن (هر چند به صورت اقساط نمی تواند امرار معاش کند، خمس ندارد. آیه الله صافی و وحید. خمس دارد ولی می تواند با حاکم شرع دستگردان کند.

آیه الله نوری، تبریزی و بهجت: آن مقدار از سرمایه که اداره ی زندگی به آن بستگی دارد، خمس ندارد. ولی به مقدار بیش از آن خمس تعلّق می گیرد. (احکام خمس، مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام؛ مجتبی حسینی، ص47).

خمس حقوق معوقه

آیا خمس حقوقی که از سال قبل به تعویق افتاده بوده و در سال جاری پرداخت شده است فوراً باید پرداخت شود؟

همه (به جز آیه الله سیستانی، وحید و تبریزی): خیر، حقوق معوّقه جزء درآمد سال دریافت محسوب می شود. چنان چه تا سر سال خمس زیاد بیاید، خمس دارد.

آیه الله سیستانی: آری باید خمس آن فوراً پرداخته شود.

آیه الله وحید: بنابراحتیاط واجب خمس آن فوراً پرداخته شود.

آیه الله تبریزی: اگر برای شخص خاص یا شرکت خصوصی کار کرده، باید در همان سال که کار کرده خمس آن را بدهد و اگر برای دولت اجیر شده جزء درآمد سال دریافت محسوب می شود و چنان چه تا سر سال خمس زیاد بیاید خمس دارد. (همان؛ صص44-43).

خمس رهن

آیا به پولی که از درآمد کسب تهیه شده و به عنوان رهن (یا قرض) به صاحب خانه پرداخت می شود خمس تعلّق می گیرد؟

حضرت امام (ره) و آیه الله سیستانی: خمس دارد و هر زمان دریافت شد یا دریافت آن ممکن باشد باید فوراً پرداخت شود.

آیه الله مکارم و صافی: پول رهن، جزء مؤونه است و خمس ندارد ولی اگر آن را باز پس گرفت و نیازی به آن نداشت، بنابراحتیاط خمس آن را بپردازد.

آیه الله بهجت، تبریزی ، فاضل، وحید: چنان چه بدون پول رهن، نیاز مسکن او تأمین نمی شود، خمس ندارد و هر زمان آن را باز پس گرفت و نیازی به آن نداشت و از مخارج سال زیاد آمد خمس دارد. (همان؛ ص71)

خمس جهیزیه

سؤال: خانواده ی دختر قادر به خرید یک مرتبه ی جهیزیه ی مورد نیاز خود نیست؛ اگر از درآمد کسب به تدریج وسایلی به این جهت بخرد آیا مشمول خمس می شود؟

امام (ره)، آیه الله خامنه ای، سیستانی، نوری، فاضل، وحید...: چنان چه در بین سال از درآمد آن سال تهیّه کرده و از شأنش بیشتر نباشد، خمس ندارد.

آیه الله صافی، بهجت: اگر جهیزیّه در زمانی که دختر در معرض (سن) ازدواج است تهیّه شود، خمس ندارد.

آیه الله مکارم: چنان چه تهیّه ی جهیزیه از پیش در میان مردم رایج باشد و به صورت هزینه ی معمولی درآید و یا اگر تهیّه نکنند عیب محسوب می شود، خمس ندارد. (همان؛ ص76)

خمس وسایل داماد

سؤال: آیا وسایلی که پسران قبل از سال عروسی برای ازدواج تهیّه می کنند مثل جهیزیه است و خمس ندارد؟

امام (ره)، آیه الله خامنه ای، فاضل، بهجت، نوری: اگر آن چه تهیّه کرده اند مورد نیازشان است و در وقت لزوم نمی توانند تهیّه کنند و از درآمد آن سال تهیّه شده، خمس ندارد.

آیه الله صافی و تبریزی: خمس دارد.

آیه الله سیستانی، وحید: چنان چه در میان مردم رایج باشد و همان ضابطه ی جهیزیه ی دختر را داشته باشد و به صورت هزینه های معمولی در آید خمس ندارد. (همان؛ ص77).

خمس پول ازدواج

سؤال: آیا به پولی که انسان برای ازدواج ذخیره کرده خمس تعلّق می گیرد؟

امام (ره)، آیه الله مکارم، سیستانی، تبریزی، صافی: خمس دارد.

آیه الله خامنه ای: اگر برای تهیّه ی هزینه های ازدواج در آینده ی نزدیک (مثلاً تا 3ماه پس از سال خمس) پس انداز شده باشد و با پرداخت خمس آن، نتواند آن ها را تهیّه کند، خمس ندارد.

آیه الله نوری: خمس ندارد.

آیه الله فاضل و بهجت: چنان چه پس انداز کوتاه مدّت و در حدّ متعارف (مثلاً تا 3سال) باشد خمس ندارد. (همان؛ ص78).