خلاصه ی خوبی ها

مروری بر زیارت وارث/ مریم پورحسینی

معصومین (علیهم السّلام) بیشترین زیارت ها را در مورد امام حسین (علیه السّلام) انشاء نموده اند. علاوه بر زیارت های ایشان در ایّام خاص نظیر نیمه ی رجب، نیمه ی شعبان، شب های قدر، روز عرفه، روز عاشورا و اربعین فقط محدّث قمی (رحمه الله علیه) در مفاتیح الجنان هفت زیارت مطلقه از لسان دُرربار معصومین (علیهم السّلام) آورده است. معارفی که این متون زیبا پیرامون شخصیت امام حسین (علیه السّلام) و ویژگی های قیام ایشان و اهداف آن و یاران آن بزرگوار و سفّاکی و دژخیمی دشمنان ایشان، ارایه می دهد بسیار عمیق و تأثیرگذار است. تأمّل در محتوای این زیارت ها هم حوزه ی عقل و اندیشه را در بحث عاشورا شناسی اقناع می کند و هم حوزه ی احساسات و عواطف را در این زمینه پاسخ می دهد.

یکی از مشهورترین زیارت های سیدالشّهداء، زیارت وارث است. محدّث قمی (رحمه الله علیه) در مفاتیح الجنان چند متن از زیارت وارث را می آورد که این متون با هم در بعضی فرازها و به خصوص جملات پایانی تفاوت دارند. آن چه در این مقال در صدد آن هستیم مروری است بر مشهورترین فرازهای زیارت وارث، نه نگاه تطبیقی به عبارات مختلف این زیارت ها.

محتوای کلّی زیارت را در یک نگاه اجمالی می توان چنین برشمرد: در زیارت وارث برجستگی های ویژه ی انبیاء معرّفی می شود؛ در واقع این نوع بیان، نوعی تکریم برای سالار شهیدان است. (جوادی آملی، ادب فنای مقرّبان، ج2، ص95). در یک تفسیر عمومی از زیارت وارث، نظر این است که امام حسین (علیه السّلام) وارث علوم و فضایل اخلاقی و صفات برجسته ی انبیاء گذشته است و این گروه از انبیاء نام برده شده در متن زیارت، فقط به عنوان نماینده ی تمام انبیاء اولوالعزم و غیراولوالعزم است.

 تفسیر عمومی دیگر این است که حضرت، وارث مظلومیت و ایثارگری است. برای تبیین این مطلب باید، مظلومیت و ایثارگری انبیاء سلف و دشمنان عصر آنان را معرّفی کرد، سپس مقاومت و پایداری هر یک از آنان را بیان نموده و با دشمنان عصر اباعبدالله(علیه السّلام) تطبیق داد و مسأله ی مظلومیت و ایثارگری ایشان را یادآور شد. (حسینی اصفهانی، تفسیر زیارت وارث، صص 18-72).

مبنای دیگر در فرازهای زیارت وارث این است که سلام های زیارت با توجّه به ویژگی خاصّ هر پیامبر که در سلام به آن اشاره شده است، باید تبیین شود. یعنی امام حسین (علیه السّلام) وارث مقام صفوه و برگزیدگی آدم، نبوّت نوح، خُلَّت و دوستی ابراهیم (علیهم السّلام)، کلیم بودن موسی (علیه السّلام)، روح الله بودن عیسی (علیه السّلام)، حبیب الله بودن پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و... است.

در این شیوه تفسیر، مبنای کلام بر این است که کمال های وجودی انسان های کامل یکسان نیست. لذا برخی از کمال های وجودی در بعضی از انبیای الهی ظهور بیشتری دارد و در برخی ظهور کمتر، آن چه هر یک از پیامبران در آن برجستگی یافته اند، حسین بن علی (علیه السّلام) واجد تمام آن ویژگی هاست زیرا به عنوان وارث آن برجستگی های ویژه معرّفی شده است. (جوادی آملی، ادب فنای مقرّبان، ج2، صص95-94).

معنای سلام و وراثت

سلام، عبارت آشنای تمام زیارات است. ولی به این نکته باید توجّه داشت که در بعضی از زیارات یک یا چند سلام اوّل به صیغه ی غایب انشا شده است، نظیر زیارت آل یاسین؛ امّا اکثر زیارت ها سلام شان به صیغه ی مخاطب است چون زایر خودش را در مقابل مزور حس می کند و سلام می دهد. در معنای سلام خدمت ائمه ی معصومین (علیهم السّلام) چند وجه بیان شده است:

1ـ سلام تحیّتی الهی است، «سَلامٌ عَلى‏ نُوحٍ فِي الْعالَمينَ» (صافّات، آیه ی 79).

2ـ سلام به معنای تسلیم بودن است. قرآن می فرماید: «فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا في‏ أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْليما» (نساء ، آیه 65).

وارث بر وزن فاعل از سه حرف اصلی تشکیل شده، به معنای کسی که چیزی را به ارث می برد که این خود به دو دسته تقسیم می گردد: ارث مادّی و معنوی. مراد از وارث بودن امام حسین (علیه السّلام) ارث مادّی نیست. بلکه مراد ارث معنوی است. در ارث بَری، چه مادّی و چه معنوی شرط وجود دارد. این نوع ارث بری مشروط به پیوند و ارتباط با مورِّث است.

میراث وارثان انبیا گوناگون است. چنان که در ارث مادّی، ورثه یکسان ارث نمی برند. درجات ارث بری وارثان انبیا نیز تفاوت دارد. هر کس ارتباطش با انبیا قوی تر باشد، سهم بیشتری می برد. (جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج6، صص37-35).

مطلب دیگر این که در بحث ارث، توارث دلالت بر برتری مورِّث نمی کند. در امور مادّی نیز گاهی مشاهده می شود که وارث از مال فراوانی برخوردار است و در عین حال، از مال مختصری که مورِّث او باقی گذاشته بهره می برد و آن را به سرمایه ی کلان خود ضمیمه می کند. (جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ج2، ص85).

درگذشته اشاره شد که ائمّه ی هدی علوم انبیا را ارث برده اند. امام صادق (علیه السّلام) می فرمایند: «موسی (علیه السّلام) در اواخر عمر خود مأموریت یافت تا الواحی را که خدا بر او نازل کرد میان کوهی پنهان کند. سرانجام آن الواح به دست پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) رسید. آن حضرت الواح موسی را به امیرمؤمنان (علیه السّلام) داد و امروز آن الواح در دست ماست و هم چنین عصای موسی (علیه السّلام) نزد ماست و ما از همه پیامبران ارث برده ایم. (همان، ص92).

امام حسین (علیه السّلام) می فرمایند: «روزی بر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) وارد شدم او را غمناک و در فکر فرو رفته دیدم، گفتم ای رسول خدا چه شده است که در فکر فرو رفته اید. پاسخ داد: ای پسرم، همانا جبرئیل نزد من آمد و فرمود: ای رسول خدا! خداوند بزرگ به شما سلام می رساند و می فرماید: همانا شما رسالت خود را سپری کرده و دوران زندگی شما به کمال رسیده است پس اسم اعظم و میراث علمی و آثار نبوت را به علی واگذار کن زیرا من زمین را به حال خود رها نمی کنم، همواره عالمی در آن باقی می گذارم که به وسیله ی او راه عبادت و بندگی را بشناسند و سرپرستی و رهبری مرا درک کنند». (فرهنگ سخنان امام حسین (علیه السلام)، حدیث43).

«السَّلَام عَلَيْكَ يَا وَارِثَ آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ»

قرآن می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمينَ» (سوره آل عمران، آیه 33)

اصطفاء از مادّه ی صفاست، به معنای پاک بودن چیزی از آلودگی، و اصطفاء به معنای انتخاب کردن قسمت خالص چیزی است. (مفردات راغب، ذیل ماده صفوَّ).

در حدیث آمده است که چون خداوند بنده ای را دوست بدارد، او را آزمایش می کند؛ چون صبر کرد او را می گزیند و چون راضی شد او را تصفیه می کند. و امام حسین (علیه السّلام) محبوب دل هاست و تمام این مقامات و مسیرها را طی کرده است.

«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ نُوحٍ نَبِيِّ اللَّهِ»

حضرت نوح اوّلین پیامبر اولوالعزم است که دارای کتاب و شریعت مستقل بوده و بر اثر گریه ی فراوان و نوحه ی زیاد از خوف خدا، به این نام خوانده شده است. ایشان در زمانی به پیامبری مبعوث شد که مردم عصر او غرق در بت پرستی و خرافات و فساد و بیهوده گرایی بودند. نوح جایگاهی دارد که در آن از سلامت خاصّ الهی برخوردار است زیرا قرآن می فرماید: «سَلامٌ عَلى‏ نُوحٍ فِي الْعالَمينَ» (سوره ی صافّات، آیه ی 79) انسانی که از سلام الله برخوردار است از همه ی گزندها محفوظ است و امام نیز به استناد زیارت عاشورا از سلام الهی برخوردار است«عَلَيْكَ مِنِّي سَلَامُ اللَّهِ أَبَداً مَا بَقِيتُ».

به گواهی آیات قرآن نوح پیامبر بارها بر قومش اتمام حجّت می کند و آنان را به مسیر حق ارشاد می نماید. چنان که امام حسین (علیه السّلام) با دعوت و تبلیغ و سخنرانی های افشاگرانه این گونه عمل نموده است.

«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِ اللَّهِ»

«خلّه» اسم مصدر از مادّه خَلَل در اصل به معنای شکاف و فاصله میان دو چیز است خلّت به معنای دوستی و مودّت است زیرا دوستی در لابه لای قلب و جان نفوذ می کند یا آن را می شکافد و در آن اثر می گذارد. (مفردات راغب، ذیل مادّه خلل) خداوند در سوره ی نساء آیه ی 125 می فرماید: «وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهيمَ خَليلاً» حکیم ابونصر فارابی می گوید: سرّ این که ابراهیم (علیه السّلام) به «خلیل» ملقّب شد، این است که او قلب خود را به خدا و جانش را به آتش سپرد و فرزندش را قربانی کرد و مال خود را به دوستان بخشید. (جوادی آملی، تفسیر موضوعی، ج11، ص180).

سیره ی امام حسین (علیه السّلام) و ابراهیم (علیه السّلام) یکی است هر دو سیره ی شهادت طلبی است. چنان چه در تفکّر ابراهیمی هراس از مرگ راه ندارد، در قیام حسینی نیز این گونه است.

«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ مُوسَى كَلِيمِ اللَّهِ»

امام حسین (علیه السّلام) در سال 60 هجری در خروج از مدینه، موسی گونه راه سفر در پیش می گیرد و این آیه را تلاوت می کند که زبان حال موسی (علیه السّلام) است، هنگامی که از مصر خارج می شود. «فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّني‏ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ» (سوره ی قصص، آیه ی 21).

خداوند در قرآن چندین بار قصّه ی حضرت موسی (علیه السّلام) را می خواند. در سوره ی طه آیه ی 39 می فرماید: «وَ أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي وَ لِتُصْنَعَ عَلى‏ عَيْني‏» همسر فرعون زمانی که به موسی (علیه السّلام) نگاه کرد خداوند در قلب او محبّت موسی (علیه السّلام) را انداخت. انسان به هر چیزی که محبّت داشته باشد ذکر آن را دوست دارد (بحارالانوار، ج13، ص14).

شخصیت امام حسین (علیه السّلام) نیز این گونه است که محبّتش به طور ویژه در قلب ها ساکن می شود و تأیید این سخن آن است که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) چنین محبّتی را به ایشان در دل اهل ایمان پیش بینی می کند و از آن به عنوان محبّت مکتوم یاد کرده است. و می فرماید: «إِنَّ لِلْحُسَيْنِ فِي بَوَاطِنِ الْمُؤْمِنِينَ مَحبَّةً مَكْتُومَةً» (سفینه البحار، ج1، ص257).

«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ عِيسَى رُوحِ اللَّهِ»

عیسی بن مریم در دنیا به عنوان پیامبر مهر و رسول صلح معرّفی شده است و این نه بدان معناست که اوایل جنگ نبوده و کاری به حکومت و سیاست نداشته، بلکه برای این است که او مانند هر پیامبر دیگری رحمتش امام غضب او بوده است (جوادی آملی، حماسه و عرفان، ص129).

چهره ای که قرآن کریم از مسیح بن مریم (علیه السّلام) ترسیم می کند، کسی است که سازش ناپذیر و مقاوم در مقابل ظلم و ستم است. دعاها و نیایش ها، سخنرانی ها و خطبه های حضرت نشان از این دارد که رحمتش بر غضب او سبقت دارد.

قرآن می فرماید: «إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسيحُ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجيهاً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبينَ» (سوره ی آل عمران ، آیه 45).

وجیهه اشاره به این وصف از حضرت عیسی (علیه السّلام) دارد که او به مردم و مردم به او روی می آوردند. هم در متن زندگی و دنیای مردم و با گرفتاری ها و غم و شادی ها و بندها و پیوندهای آنان دمساز است و پیام محبّت می رساند و هم با حیات روحی و معنوی شان (طالقانی، پرتویی از قرآن، ج3، ص134). امام حسین (علیه السّلام) نیز وجاهت دارند و ما با این جمله زیارت عاشورا می گوییم: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي عِنْدَكَ وَجِيهاً بِالْحُسَيْنِ (علیه السّلام)» و برای خودمان تقاضای آبرومندی می نماییم.

«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَارِثَ مُحَمَّدٍ حَبیب اللَّهِ»

امام حسین (علیه السّلام) وارث جدّ بزرگوارشان هستند. پیامبر حبیب الله است. نقل می کنند که یهودی خدمت امام علی (علیه السّلام) رسید در حالی که او اشراف بر مطالب کتب آسمانی نظیر تورات، انجیل و زبور داشت. از علی (علیه السّلام) وجه افضلیّت پیامبر خاتم را در خواست کرد: در بخشی از سؤالات خود پرسید: خداوند در قرآن از حضرت موسی (علیه السّلام) که محبّت خاصّ الهی به او عنایت شده است سخن می گوید: آیا به پیامبر چنین چیزی داده شده است؟ علی (علیه السّلام) می فرمایند: این گونه است، خداوند به محمّد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) افضل آن را عنایت کرده است. پس هر جا شهادت به یگانگی خدا داده می شود، شهادت به رسالت پیامبر نیز داده می شود؛ پس هیچ صدایی بر منابر بلند نمی شود به ذکر نام خدای عزّوجلّ مگر این که به نام پیامبر نیز بلند می شود. (بحارالانوار، ج17، ص274).

امام حسین (علیه السّلام)چون وارث پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) است، سیر نهضت خود را مطابق با سیره ی نبوی قرار می دهد. سیره ی جدّ او نورانی کردن مردم است، چنان که در قرآن آمده است «لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى‏ صِراطِ الْعَزيزِ الْحَميدِ» (سوره ی ابراهیم ، آیه ی1).

به یقین نورانی کردن جامعه، نیازمند رهبری الهی است. عنصر رهبری الهی در جریان شناسی عاشورا محوریت دارد. امام در جریان نهضت، اصحاب را در وضعیتی قرار می دهد که عارف به این می شوند که دین در وضعیتی است که برای حمایت آن باید نثار و ایثار نمود.

همان گونه که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در راه محبوب خستگی ناپذیر است و با تمام جان، رنج ها و شقاوت را بر خود هموار نموده است. در برنامه زندگی عاشق و محبّ فراغت و استراحت معنی ندارد. بلکه در راه رسیدن به محبوب لحظه ای نباید از پای نشست و بایستی همواره به جان کوشید. ابا عبدالله (علیه السّلام) وارث تمام خستگی ناپذیری نبی اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) است.

«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وارث علی، امیرالمؤمنین»

اجتماع دو حالت عرفانی و حماسی در افراد معمولی کمتر دیده می شود. اغلب انسان ها چنانند که اگر اهل عرفان و سیر و سلوک معنوی باشند، دیگر روح حماسه و مبارزه ندارند و اگر مبارز، حماسی و انقلابی باشند از حالت های بالای روحی و از عرفان و معنویّت فاصله دارند. امّا علی بن ابیطالب (علیه السّلام) جامع حماسه و عرفان است. این جامعیّت را نیز سیدالشّهداء (علیه السّلام) دارند. سالار شهیدان که وارث چنین پدری است در برابر لئیمان که جنگ را نابرابر و نابکارانه دنبال کردند، مطابق راه و رسم جوانمردی چون پدر بزرگوارشان دشمنان خود را نیز رهبری کردند.

خواندن جملات زیارت وارث، زایر امام حسین (علیه السّلام) را به تفکّر وا می دارد که اگر حسین وارث انبیاء است وارث سیّد و سالار شهیدان کسیت؟

«اَینَ الطّالِبُ بِدَمِ الْمَقْتُولِ بِكَرْبَلَاء»