مریم احیایی
«إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ»1
یکی از موضوعاتی که دغدغه همیشگی بشر است مبحث زمان و گذر آن می باشد اگر بخواهیم به سابقه بحث مدیریت زمان در اسلام بپردازیم خیلی زود به یاد حدیث امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می افتیم که می فرماید: «مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسمت تقسیم نماید، زمانی برای نیایش و عبادت پروردگار، زمانی برای اشتغال و فعالیت و تأمین زندگی و زمانی برای استراحت و واداشتن نفس به لذات حلال و زیبایی های مطلوب و معتدل و مشروع».2
از آن جا که گستره عمر آدمی محدود است و انسان یک بار فرصت زندگی کردن دارد لزوم برنامه ریزی زمانی امری غیر قابل انکار می باشد. طبق محاسبات انجام شده، یک انسان با امید به زندگی طولانی، حداکثر 200000 ساعت از زمان را به عنوان وقت قابل استفاده در اختیار دارد و متأسفانه تعداد بسیار کمی از مردم به علت دغدغه های زندگی احساس می کنند وقت کافی را در اختیار دارند. طبق خوش بینانه ترین تخمین ها و برآورد های انجام شده حدود 30 الی 40 درصد توان انسان ها به کار گرفته می شود و محاسبات نشان می دهد که افراد 60 در صد از زندگی کاری خود را هدر می دهند. اما نظریه دیگری می گوید که آدم ها هر اندازه هم از وقت، توان ذهنی و استعدادهای خدادادی و هوش خود تا آخر عمر استفاده کنند تا حد انسان های جاویدانی مثل ابن سینا، فارابی، ادیسون و... بالا روند، تنها 4 تا 6 درصد قوای خود استفاده نموده اند و نهایتاً با 96 یا 94 درصد توان استفاده نشده، دار فانی را وداع می گویند مدیریت زمان در اصل همان برنامه ریزی است و به معنای تسلط و کنترل فرصت ها و جهت دادن به فعالیت هاست.3
با توجه به اهمیت این موضوع طرح چند مبحث ضروری است نخست افق شناسی در مهارت برنامه ریزی، دوم: چگونگی برنامه ریزی و سوم: مبارزه با سارقان زمان.
افق شناسی در مهارت برنامه ریزی: متخصصان برنامه ریزی می گویند: نگرش انسان نسبت به آینده از زاویه سه افق صورت می گیرد: 1ـ افق باز؛ 2ـ افق دور؛ 3ـ افق روشن.
هر انسانی از افق باز بهره مند باشد نگرش او حالت شبکه ای و گسترده دارد و راه حل های مختلف را فقط از زاویه یک راه نمی بیند و به اصطلاح پژوهشگر، به ورطه تک سبب بینی نمی افتد.4 افرادی که از افق دور برخوردارند افرادی دور اندیش در مقایسه با دیگران هستند که تصویری شفاف تر در مسائل، رفتارها و عکس العمل ها و رویدادها دارند. اما افق روشن با استفاده از دو افق قبلی میسر است. محصول این سه افق، بحث شناخت است بنابراین سه افق اساسی برنامه ریزی عبارتنداز: 1ـ خودشناسی؛ 2ـ جهت بخشی فعالیت ها؛ 3ـ بهبود کیفیت زندگی در ظرف زمان.5
سؤالی که در این جا باقی است این است که با وجود تساوی همگن از لحاظ در اختیار داشتن زمان حال، چرا برخی از افراد با وجود مشغله های فراوان و مسئولیت های سنگین، از زندگی، لذت و بهره کافی می برند و احساس کمبود وقت نمی کنند، اما در مقابل بیشتر مردم بعد از یک روز پرهیاهو و جنب و جوش در پایان روز خسته و مضطرب از کارهای انجام نشده و نیمه تمام، احساس می کنند در رقابت با زمان بازنده اند؟ در پاسخ به این سؤال می توان گفت: راز تمام موفقیت ها و شکست ها، در کیفیت و کمیت استفاده از زمان، نهفته است. روانشناسان اصول خاصی را برای مدیریت زمان مطرح می کنند که به طور اختصار عبارتنداز:
1ـ برنامه ریزی (با توجه به مقتضیات روحی افراد و شناختی که فرد از خود دارد و هدفی که دنبال می کند باید تنظیم گردد و بهتر است مکتوب باشد.6 به عنوان نمونه بعد از شهادت آیت الله دکتر بهشتی، تقویم به جای مانده ایشان نکته عجیبی را آشکار کرد، که ایشان برنامه ریزی خود را تا 6 ماه آینده ترسیم کرده بود. یعنی فعالیت های احتمالی، دیدارها و برنامه های خود را نگاشته بود.7
2ـ هدفگذاری فعالیت ها: هدف مانند قطب نمای هواپیماست که رسیدن به مقصد را نشان می دهد امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرماید: «بزرگترین جهل، جهل انسان است نسبت به کار خویش».
3ـ برنامه ریزِ روزانه: برای پرهیز از روزمرگی، تهیه فهرست واقع بینانه ای از کارهایی که باید در طول روز انجام گیرد به ترتیب اولویت و در نظر گرفتن زمان تنظیم گردد.
4ـ اولویت بندی.
5ـ انعطاف پذیری برنامه: برای بروز حوادث پیش بینی نشده که معمولاً 60% تا70% برنامه مطابق پیش بینی که کرده اید پیش می رود اما گاه مشکلات و مسائل غیره منتظره ممکن است نظام برنامه ی افراد را به هم بزنند که انعطاف پذیری برنامه و روش اتخاذی هر فرد در مقابل این گونه حوادث است و شاخص هوش و خلاقیت نیز به کمک برنامه می آید.
6ـ مرحله ی آخر مدیریت برنامه و اجرای آن است که لازمه ی این مطلب اعتماد به نفس، اراده و پشتکار و امید می باشد.8
معرفی مختصری از سارقان زمان
آن چه که آفتی برای برنامه ریزی و اجرای آن است نشناختن خوب سارقان زمان می باشد که به برخی از آن ها اشاره می کنیم: تعارفات بیش از حد، تلفن، ملاقات با ملاقات کنندگان احتمالی در اوج مشغله که نیازمند تمرکز بیشتر هستیم، خودمحوری: دوری از کمک گرفتن در کارها از دیگران، عدم تقسیم انرژی (در طول برنامه).9
ضرورت برنامه ریزی و استفاده مطلوب از زمان در ماه مبارک رمضان نمود بیشتری می یابد. اساساً برنامه ماه مبارک رمضان برنامه انسان سازی است که انسان های معیوب10 را به انسان های سالم و انسان های سالم را به انسان های کامل تبدیل می کند برنامه ی ماه مبارک رمضان برنامه ی تزکیه نفس، اصلاح معایب و رفع نواقص است برنامه ی تسلط عقل و ایمان و اراده بر شهوات نفسانی و برنامه دعاست پس اگر بنا باشد ماه مبارک رمضان بیاید و انسان سی روز گرسنگی و تشنگی و بی خوابی بکشد دیگر نمی توان گفت روزه آن اثر لازم را بر انسان گذاشته است. اسلام نمی خواهد مردم بی جهت دهانشان را بر روی حلال خدا ببندند بلکه قصدش رسیدن به امور معنوی و باطنی و ملکوتی است.11
متناسب با بحث ما این سؤال مطرح است که آیا ماه مبارک رمضان و اعمال مربوط به آن مانع فعالیت های روزمره می گردد؟ پاسخ این است که این ماه مبارک هرگز مانع فعالیت های روزمره و شخصی افراد نیست.
البته بسیارند کسانی که می گویند موفق نمی شویم در روز مقداری قرآن بخوانیم و یا مناجات و دعا با خدا داشته باشیم، رازش این است که برنامه ندارند. نقل می کنند که شیخ انصاری با این که مرجع تقلید است و از مادر خویش سرپرستی می کند و به کار درس و تعلیم خود می رسد با این حال هر روز یک جزء قرآن، نماز جعفر طیار و زیارت جامعه و زیارت عاشورا می خواند.12
حال، در این ماه مبارک با وجود ادعیه و اعمال نافع بسیار، آیا وقت ما برکت پرداختن به این امور را دارد یا نه؟ باید گفت: شرط برکت داشتن در هر زمانی به ویژه ماه مبارک رمضان داشتن اصل مهم برنامه ریزی است که قبلاً هم بیان شد یعنی «به روز بودن برنامه» برای استفاده کامل از ماه رمضان. بهتر است هرکس متناسب با موقعیت شغلی و وضعیت جسمانی و روانی خویش، برنامه ریزی نماید. به عنوان یک راهکار بهتر است وقت خود را به چند بخش تقسیم کنیم بخشی را صرف علم و معرفت و دانش افزایی، بخش دوم را صرف عبادت و مناجات و بخش سوم: خواب و استراحت به مقدار کافی از دیگر توصیه های این ماه مبارک که می توان به آن اشاره نمود تا کیفیت استفاده از ماه رمضان را افزایش دهد:
ـ تلاوت چند نوبت قرآن در شبانه روز برای مثال 15 دقیقه در روز و 15 دقیقه در شب و تدبر در آن.
ـ تقسیم دعاها، اگر دعاها طولانی است مقدار آن را تقسیم نموده و طی چند روز آن را بخوانند.
ـ مداومت بر ذکر زبانی و توجه به معانی آن.
ـ شرکت در مجالس وعظ و بیان احکام و معارف دینی.
ـ عدم پرخوری
ـ سعی بر دائم الوضو بودن
ـ پرهیز از صحبت های غیر ضروری و تماشای برنامه های تلویزیونی غیر ضروری و مواردی از این قبیل.13
ـ ساده برگزار نمودن افطاری و سحری تا وقت بیشتری برای عبادت باقی بماند.
ـ سعی در درک لذایذ معنوی، تفکر و مطالعه در فهم بیشتر سرای آخرت و ذکر مداوم آیات عذاب الهی و پناهندگی به خدا و شناخت نفس و روان خود.
ـ توجه به تقوای چشم و گوش و زبان
ـ حالت استقبال و انتظار نسبت به اوقات نماز و اهمیت به آداب قلبی نماز که شامل (حضور، خشوع، طمأنینه و نشاط و...) می شود.
ـ و پرداخت صدقه خالصانه در هر روز این ماه و فعالیت جهت تأمین نیازمندی های فقرا.14
بحث دقیق تر و کامل تری که باز در این جایگاه لازم است بدان توجه شود این است که اساساً ماه مبارک رمضان، همراه خود وسعت وقت را به ارمغان می آورد. در تعریف روزه حقیقی و روزه دار واقعی، شرایط کمالی مطرح می شود که روزه زبان، گوش و سایر اعضا، برای روزه دار است وقتی قرار باشد گوش انسان غیبت و یا لغوی را نشنود و زبان نگوید، دهان نخورد، چشم دیده بر حرام بپوشاند. همه ی این ها به انسان وسعت وقت می دهد چه بسا که انسان در غیر این ماه، اشتغالاتی از این قبیل دارد که وقت بسیاری را از او می گیرد و شاید بی دلیل نیست که علت تامه برکت یک چیز است و آن اعراض از لغو است14 «وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا»15؛ «وقتی با لغوی در مسیر سیر به سوی خدا می روند برخورد می کنند از آن می گذرند».
بار دیگر به آثار و برکت این ماه مبارک از کلام رهبری آیت الله خامنه ای می پردازیم: ماه رمضان در هر سال، قطعه ای از بهشت است که خدا در جهنم سوزان دینای مادی ما آن را وارد می کند و به ما فرصت می دهد که خودمان را بر سر این سفره الهی در این ماه وارد بهشت کنیم. بعضی ها همان سی روز را وارد بهشت می شوند بعضی به برکت آن سی روز همه ی سال را و بعضی همه ی عمر را.16 و یادآور می شویم که نظم نقش بسیاری در برکت وقت در هر زمانی دارد. امام علی (علیه السلام) در واپسین لحظات به امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) و سایر فرزندانشان می فرمایند: «اوصیکُما ... بِتَقویَ الله وَ نَظمِ اَمرِکُم»؛ «شما را به تقوای الهی و نظم و برنامه ریزی در کارها سفارش می کنم». 17
1. عصر، آیات 2-1.
2. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، صص725-724.
3. رک: مهارتهای زندگی، صص41-40.
4. رک: همان، ص43.
5. رک: همان، ص44.
6. رک: نشریه حدیث زندگی، سال 82، ش13، ص58.
7. مهارتهای زندگی، ص43.
8. نشریه حدیث زندگی، صص61-59.
9. رک: مهارتهای زندگی، صص95-92.
10. مقصود (عیوب روحی است).
11. رک: انسان کامل، ص28.
12. رک: 40 مجلس، احمد دهقان، قم، انتشارات ناصر، 1382، ص253.
13. رک: پرسشها و پاسخهای برگزیده ویژه نامه ماه مبارک رمضان، صص32-30.
14. ر.ک: با امام در میهمانی خدا، صص53-10.
15. سوره ی فرقان، آیه ی 72.
16. بیانات رهبر انقلاب در دیدار مسئولان نظام، 6/8/83، ن ک: google.com واژه برکت وقت.
17. google.com واژه برکت وقت؛ سید جواد حسینی، اهمیت ضرورت و فوائد برنامه ریزی در اسلام.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 13