رسم تربیت کودک در سیره ی امام رضا (علیه السلام)/مرضیه اکبریان
مقدمه
تربيت يعني شكوفايي استعداد. استعدادهايي كه آينده ی كودك را مي سازد و سعادت و شقاوت او را رقم مي زند. پس از آن جا كه آينده ی كودك به اين شكوفايي و تربيت وابستگي كامل دارد پس بايد مورد توجه خاص والدين قرار گيرد تا غفلت ها و ناآگاهي ها به جاي سعادت، شقاوت را براي او رقم نزنند و او را در تيرگي هاي مسيري كه توشه ی آن را پشت اين جهل به جا گذاشته، تنها رها نسازند. بر همين اساس بر اين شديم تا به بهانه ی سالروز ميلاد امام رضا (عليه السلام) و با توجه به موقعيت خاص ايشان در دوري از يگانه فرزند دلبندشان سيره ی تربيتي این امام همام را بررسي کنیم. تا در پرتو لطف و عنايت ايشان و با توكل بر خدا فرزنداني شايسته، صالح و سالم تربيت نماييم. با توجه به استمرار امر تربيت فرزند، ابتدا مراحل قبل از ازدواج و سپس مراحلي را كه بعد از تولد فرزند در سيره ی ايشان يافت شد را ذكر مي نماييم.
تربيت امری تدريجي و مسلّم
تربيت عبارت است از پرورش دادن؛ يعني، استعدادهاي دروني را كه به صورت بالقوه در يك شيء موجود است به فعليت درآوردن؛ البته بايد توجه داشت كه تربيت جرياني مستمر و فعّاليتي تدريجي است كه نه مرز مي شناسد و نه زمان و مكان؛ بلكه امري به درازي عمر است و به پهناي ابعاد وجودي عالم اكبر، يعني انسان. درخت تربيت زود ثمر نمي دهد و نبايد انتظار داشت يك شبه يا چند ماهه در اين امر ظريف و پيچيده معجزه انجام گيرد، بلكه بايد سال ها قبل از تولد زمينه ی تربيت صحيح را فراهم كرد و بعد از تولد هم بايد به تدريج و با صبر و حوصله آن را به فعليت رساند كه در دو مرحله ی قبل و بعد از تولد اين مسأله را بررسي مي كنيم.
الف: انتخاب همسر شايسته
صفوان بن يحيي از امام رضا(عليه السلام) نقل كرد كه هيچ سودي براي مرد بهتر از همسر صالح كه هنگام ديدن وي، شوهر خوش حال شود و در غياب شوهر نگهدار خود و اموالش باشد نيست.
بر والدين لازم است كه به كمك دخترانشان براي آنان شوهران شايسته و صالحي انتخاب كنند. در سفارشي ديگر از امام رضا(عليه السلام) در پاسخ كسي كه گفته بود دخترم خواستگاري دارد كه همه ی ملاك ها و معيارهاي همسر خوب را دارد فقط اخلاق بدي دارد، فرموده بودند: اگر بد اخلاق است دخترت را به ازدواج او در نياور.
ب: رعايت آداب ازدواج
زن و مرد بايد ضمن رعايت ساير آداب نكاح از خداوند فرزند صالح و عالم طلب كنند. در كتاب فقه الرضا كه منسوب به امام رضا (علیه السلام) است در سفارش به زوجين در برخورد اول زن و مرد خطاب به شوهر چنين آمده است كه:
هنگامي كه زن به خانه ی تو آمد، او را به طرف قبله بنشان بگو: «خدايا او را به امانت گرفته ام و با ميثاق تو بر خود حلال كرده ام. پروردگارا از او فرزند با بركت و سالم روزي ام كن و شيطان را در نطفه ام شريك مساز و سهمي براي او قرار مده».
ج: ايام بارداري
توجه به وضعيت رواني همسر و گستراندن بستر آرامش در منزل، و تغذيه ی مناسب و سالم از ضرورت هاي اين دوره است كه علاوه بر غذاي سالم و مقوي استفاده از برخي از ميوه ها و خوراكي ها مي تواند در آينده و شخصيت كودك و صفات او مؤثر باشد. لذا معصومين خوردن برخي از خوراكي ها را در اين دوره سفارش كرده اند، محمد بن سنان از امام رضا(عليه السلام) نقل كرده است كه آن حضرت فرمودند: همسران باردارتان را كندر دهيد؛ اگر حمل آن ها پسر باشد پاكيزه قلب و دانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد خوش اخلاق و زيبا مي شود و نزد همسرش منزلت مي يابد. البته به خوبي مشخص است كه خوردن خوراكي ها به تنهايي نمي تواند باعث بروز اين صفات شود و عوامل ديگري هم در پيدايش اين صفات مؤثر است.
مراحل بعد از تولد
اولين گام
پس از تولد، كودك به جهاني نو قدم مي گذارد، در اولين گام بايد آواي توحيد را در گوش نوزاد زمزمه كرد و فضاي هستي اش را از شميم توحيد و بندگي عطرآگين ساخت و با افشاندن بذر توحيد سرزمين وجودش را در لاله هاي زيباي ذكر الهي سرشار كرد. امام رضا (عليه السلام) در اين باره فرموده اند: هنگام تولد فرزند در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگوييد.
نام گذاري
هر واژه اي حكايت از معنايي مي كند و زيبايي و نازیبایی یک واژه ارتباط مستقيم با معناي آن دارد. اگرچه معنا امري اعتباري است و در نام گذاري چندان مورد توجه نيست ولي هنگام به كار بردن واژه ها معاني ناخودآگاه تداعي مي شود. نام نيكو باعث سربلندي و افتخار و نام زشت باعث سرشكستگي و احيانا احساس حقارت است. اسم همواره با انسان است و آثار خوب و بدش همواره تا پايان عمر همراه او خواهد بود. ائمه نام نيكو براي فرزندان خود بر مي گزيدند و ديگران را نیز به اين امر سفارش مي كردند. امام رضا(عليه السلام) نام زيباي محمد را براي فرزندش انتخاب كرد و از تأثير اين نام چنين پرده برداشت: خانه اي كه در آن نام محمد باشد روز و شبشان را با خير و نيكي به پايان مي رسانند.
البته جالب است بدانيم كه روانشناسي مثل آقاي قائمي از گزينش نام خوب به عنوان يكي از شيوه هاي پذيرش كودك كه عامل سلامت رواني پيشرفت كودك در آينده است نام برده اند. (علي قائمي، 1370: ص130)
مراقبت از كودك
كودك به ويژه در روزهاي اوليه به مراقبت بيشتر خصوصاً از طرف مادر نياز دارد. مراقبت از سلامت جسماني تغذيه مناسب، تأمين آرامش و سلامت رواني و تأمين نيازهاي عاطفي نوزاد در رشد جسماني، عاطفي و تكامل معنوي اش تأثير دارد، به ويژه در نخستين روزهاي زندگي كه نوزاد به خاطر بيگانگي با محيط جديد و ضعف و ناتواني به مراقبت و توجه افزون تر نيازمند است. حكيمه خواهر امام رضا (عليه السلام) گفته است وقتي زمان وضع حمل خيزران مادر حضرت جواد (عليه السلام) رسيد امام رضا (عليه السلام) مرا صدا زد و گفت: «هنگام وضع حمل پيش او حاضر باش و همراه او و قابله درون اتاق برو». آن گاه چراغي را روشن گذاشتند و در را بستند، هنگام وضع حمل خيزران چراغ خاموش شد و او از اين اتفاق ناراحت شد در اين وضعيت بوديم كه حضرت جواد (عليه السلام) به دنيا آمدند در حالي كه بر روي ايشان چيز نازكي مانند پارچه بود؛ نورش تمام اتاق را روشن كرد. او را در آغوش گرفتم و پرده را از او جدا كردم در اين موقع امام رضا(عليه السلام) وارد شدند، جواد را گرفتند وی را در گهواره گذاشتند و به من فرمودند: «يا حكيمه الزمي مهده» حكيمه مراقب گهواره ی او باش.( علي همت بناري، همان)
مراقبت از نوزاد و برآوردن نيازهاي اوليه ی او به وسيله ی مادر و اطرافيان مي تواند پايه ی شكل گيري اعتقادهاي كودك باشد چراكه او را خوش بين به اين دنيا مي كند. دنيايی كه موجودي مهربان همواره در كنار اوست تا زماني كه او هرچه نياز دارد برايش فراهم آورد، خدماتي كه شايد از ديد ما ناچيز باشد ولي اين مهر و عاطفه و رسيدگي، انقلابي در درون نوزاد به وجود مي آورد كه مي تواند او را براي بقا و حسن ظن به دنيا ياري رساند؛ بنابراین ائمه (علیهم السلام) به اين امر سفارش بسیار كرده اند. روان شناسان نيز برآورده شدن نياز را عامل رشد، حركت، سلامت، ورزیدگي و مهارت خودشناسي و... مي دانند و به رعايت آن اذعان دارند. (همان، 1370: ص37-30)
كودك و سلامتي
از ويژگي هاي اسلام تأكيد بر پرورش همه ی ابعاد زندگي انسان است؛ هر چند در تربیت اسلامي پرورش ابعاد معنوي هدف اصلي و نهايي است، امّا دست يابي به آن در پرتو داشتن جسمي سالم و رواني با نشاط امكان پذير است.
در سيره ی تربيتي امام رضا(عليه السلام) علاوه بر تأكيد بر ساير ابعاد به رعايت بهداشت، تغذيه ی سالم و نيز عوامل غير مادي مؤثر در سلامتي مانند صدقه و عقيقه توجّه خاص شده است، آن حضرت در بخشي از مطالبي كه براي مأمون نوشت چنين نگاشت: عقيقه كردن براي پسر و دختر و تراشيدن موي سر نوزاد در روز هفتم و معادل وزن موهای او طلا و نقره صدقه دادن، لازم است.
و در سخني به نقل از پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمودند: فرزندانتان را در روز هفتم ختنه كنيد زيرا باعث پاكي بيشتر و رشد سريع تر آنان مي شود. (علي همت بناري، همان)
علاوه بر اين تغذيه ی سالم و مقوي فرزند نيز مورد توجه حضرت بود. يحيي صنعاني مي گويد: در مني بر حضرت وارد شدم در حالي كه جواد (عليه السلام) در دامان حضرت نشسته بود و حضرت به او مویز مي داد. (همان، قبله حاجات علي بن موسي الرضا، محمد نجفي يزدي، ص87)
صحبت با كودك
اگرچه قدرت درک كودك اندك است و توان فهم معناي كلمات را ندارد؛ در عين حال سخن گفتن والدين با او نشانه ی توجه آن ها به اوست. كودك اين توجه را نوعي اظهار محبت و ابراز عاطفه مي داند و گاه با تمام ضعف و نقصان لبخند مي زند و زماني با حركت دست و پا به آن پاسخ مي دهد؛ علاوه بر اين، مشاهده ی چگونه سخن گفتن والدين به ويژه حركت لب آن ها زمينه ی مساعدي براي آموزش سخن گفتن او پديد مي آورد. حكم بن عمران مي گويد: به امام رضا(عليه السلام) گفتم از خدا بخواه به تو فرزندي دهد. ايشان فرمودند: من صاحب يك فرزند مي شوم و او وارثم خواهد شد. زماني كه جواد(عليه السلام) به دنيا آمد، حضرت به اصحابشان فرمودند: فرزندي به دنيا آمد كه شبيه موسي بن عمران شكافنده ی درياست و مثل عيسي بن مريم مادرش پاك و مطهر است و... راوي در ادامه مي گويد: «و كان طول ليله نيا غيه في مهده» حضرت در طول شب گهواره ی او را تكان مي داد و با فرزند خود بازي مي كرد. (علي همت بناري، همان، طاهره بهره مند، سيره ی اخلاقي امام رضا(عليه السلام)
آري بازي زندگي كودك و دنياي اوست؛ براي او مايه ی سرور است، درس است، تجربه و تمرين است و فوايد بسياري براي كودك دارد. قائمي در كتاب خانواده و نيازمندي هاي كودكان بعضی از فواید بازی به اين شرح نام مي برد: پرورش تن، شادابي روان، تعديل عواطف، تمرين نقش ها، پرورش عقلاني و... (همان: ص95-94)
محبّت
محبّت از نيازهاي اساسي و فوق العاده مهم كودك مي باشد كه برخي روان شناسان آن را جزء نيازهاي فطري و طبيعتی انسان ذكر كرده اند و عدم آن موجب پيدايش و بروز بسياري از نابساماني هاي رواني و رفتاري می شود در مواردي حتي موجب تن دادن به لغزش هاست. (همان، ص136)
مهم ترین مسأله در محبت و عاطفه به فرزندان اظهار آن است؛ چه بسا والديني كه فرزندان خود را بسيار دوست مي دارند ولي از ابراز و اظهار اين دوست داشتن غافل و يا ناتوانند. از بهترين جلوه هاي محبت كه در سيره ی تربيتي امام رضا(عليه السلام) نيز به چشم مي خورد مي توان به در آغوش كشيدن، بوسيدن و ابراز محبت به فرزندشان اشاره كرد. امام گاهي اوج محبت خود را با جمله ی زيباي «بأبي انت و امي انت لها يعني الامامه»: (پدر و مادرم به فدايت تو براي مقام امامت شايستگي داري) نشان مي دادند. اباصلت مي گويد: هنگامي كه امام جواد (علیه السلام) به بستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا (عليه السلام) از بستر برخاست به سوي او رفت، دست بر گردنش انداخت او را به سينه فشرد و ميان دو چشمش را بوسيد و با او سخن گفت... و اين حركت امام رضا (عليه السلام) در بستر شهادت خود نشان دهنده ی نهايت عشق و علاقه به فرزند گراميشان است. (سيد محمد نجفي يزدي، ص57؛ محمد باقر مجلسي، بی تا: ص1195، علي همت بناري، همان؛ محمد باقر مجلسي، ج12، صص278-277؛ ابراهيم حسيني ليلابي، بی تا: ج2، ص175)
گاهي والدين در مقابل اصرار زياد كودك بر خواست هاي غير معقول يا غير ممكن او رفتاري تند و نامناسب ابراز مي كنند ولي حتي در چنين موقعيتي نيز رفتار محبت آميز مناسب و مؤثرتر است. اميه بن علي مي گويد: در سالي كه امام رضا (عليه السلام) حج به جا آورد و سپس به خراسان رفت، من در مكه همراه امام بودم. امام جواد هم همراه ایشان بود. امام با خانه ی كعبه وداع كرد؛ وقتي طوافش تمام شد به طرف مقام (ابراهيم) رفت و در آن جا نماز گزارد. امام جواد (عليه السلام) كه خردسال بود بر دوش موفق (غلام حضرت) طواف داده مي شد. وقتي به حجر اسماعيل رسيد همان جا نشست. اين امر مدّتي طول كشيد. موفق به او گفت: جانم به فدايت! جواد در حجر نشسته و بر نمي خيزد. امام رضا (عليه السلام) به طرف امام جواد (علیه السلام) آمد و فرمود: «برخيز اي حبيب من!» جواد (علیه السلام) گفت: «چگونه برخيزم در حالي كه شما با كعبه چنان وداع مي كنيد كه گويا هرگز به سويش باز نمي گرديد». (براي بار سوم) حضرت فرمودند: «برخيز اي حبيب من!» و اين بار جواد برخاست». از اين حديث به خوبي روشن مي شود كه امام رضا (عليه السلام) در مقابل اصرار فرزند خویش هرگز به او تندي نكرد، بلكه با جملات محبت آميزي چون «قم يا حبيبي»! و با صبر و حوصله ایشان را قانع ساخت. (محمد باقر مجلسي، بي تا، ص1186؛ علي همت بناري، همان)
نكته ی ديگری كه در ابراز محبت بايد به آن توجه كرد، اندازه در محبّت است كه بايد دور از افراط و تفريط باشد. براي ارائه ی ملاكي از ميزان محبت مي توان اين نشانه ها را ذكر كرد: در آن جا كه طفلي تن به بيماري، خراب كاري، طغيان، یا ادا درآوردن مي دهد، نشانه ی آن است كه از محبت سير شده است و بايد به دادش رسيد و در زمانی كه ديديد طفلي محبت والدين را مي خواهد بستري که به آن لوسی و طلبکاری کند بدانید زیادی محبت دیده و در اعمال محبت باید کنترل داشته باشید. (علي قائمي، همان، ص142)
احترام:
یکی از سرمایه های ذاتی و فطری در باطن هر انسان عزیز، حبّ ذات است که یکی از بهترین و اساسی ترین پایه های ثابت تربیت کودک است که مربی لایق می تواند از این غریزه استفاده کرده و بسیاری از صفات پسندیده را در کودک پرورش دهد. احترامی که امام رضا (علیه السلام) برای امام جواد (علیه السلام) قائل بود از این شیوه بسیار بهره می برد. محمد ابن ابی عباد که به تصویب فضل بن سهل امور نگارش امام رضا (علیه السلام) را به عهده گرفته بود می گوید: ایشان همواره از فرزند بزرگوارشان محمد با کنیه نام می برد و نزد عرب صدا زدن شخصی با کنیه نشانه ی بزرگداشت و احترام است و می فرمود: ابوجعفر به من چنین گفت و من به ابوجعفر چنین نوشتم و با آن که امام جواد (علیه السلام) در مدینه به سر می برد و کودکی بیش نبود حضرت رضا (علیه السلام) به وی بسیار احترام می گذاشت و نامه هایی که از جواد (علیه السلام) به او می رسید با کمال بلاغت و نیکویی پاسخ می داد. (چهل حدیث از سیره رضوی، محمد احمدیان، بی تا: ص61و62؛ محمدجواد مروجی طبسی، 1383: ص81- علی همت بناری، همان)
روان شناسان از جمله مظاهر احترام به کودک را بزرگ و مهم دانستن او، پذیرش و محبّت به او، سلام کردن به او، هم بازی شدن و... می دانند که در سیره ی امام رضا (علیه السلام) نیز این موارد رعایت شده و به نحو احسن مورد استفاده قرار می گرفته است.
تشویق
تشویق در تربیت کودک و نوجوان بسیار مؤثّر است. تشویق به جا و مناسب در فرزندان ایجاد شوق و انگیزه و آنان را برای انجام کارهای بزرگ تر آماده می کند. در واقع تشویق، نردبان پیشرفت و موفّقیت آنان است که این شیوه نیز مورد توجّه حضرت رضا (علیه السلام) بوده است: زکریا بن آدم می گوید: خدمت امام رضا (علیه السلام) بودم که حضرت جواد (علیه السلام) را نزد ما آوردند. او که حدود چهار ساله بود دست ها را بر زمین نهاد و سرش را به طرف آسمان بلند کرد و به فکر فرو رفت. امام رضا (علیه السلام) به او فرمود: «جانم به فدایت! در چه موضوع چنین اندیشه می کنی»؟ حضرت جواد فرمود: «در آن چه نسبت به مادرم انجام داده اند. به خدا قسم، آن ها را از قبر بیرون می آورم. می سوزانم و خاکسترشان را به دریا می ریزم». امام رضا (علیه السلام) در مقابل این سخن نیکویش او را به خود نزدیک ساخت. بین دو چشمش را بوسید و فرمود: «پدر و مادرم به فدایت! تو برای امامت شایستگی داری».
نظارت والدین:
نظارت مستمر و حساب شده بر وضعیت اخلاقی، تحصیلی و رفتاری فرزند یک ضرورت انکارناپذیر است. البته این نظارت باید حتی الامکان غیرمستقیم و به جا باشد. نکته ی مهم این است که نظارت به حضور والدین و به ویژه پدر در کانون خانواده اختصاص ندارد، بلکه حتی وقتی پدر برای مدتی از خانواده فاصله دارد باید هم چنان از وضعیت فرزند خود آگاه باشد و بر کار وی نظارت داشته باشد. سفارشات پیش از سفر و مکاتبه در طول سفر امری ضروری و کارساز است. امام رضا (علیه السلام) که به دلیل ستم فرمان روایان، ناگزیر مدتی دور از خانواده به سر می بردند به شکل های مختلف چون نامه و پیام های شفاهی از دور بر وضعیت فرزندشان نظارت داشتند و راهنمایی لازم را به وی ارائه می دادند. در این باره به دو نمونه از رفتار ایشان اشاره می کنیم که. انشاء الله سودمند باشد:
الف- قبل از سفر: ابی محمد وشاء از امام رضا (علیه السلام) نقل می کند که حضرت فرمود: هنگامی که می خواستم از مدینه به خراسان حرکت کنم اهل و عیال خود را جمع کردم و از آن ها خواستم با صدای بلند بر من بگریند؛ سپس دوازده هزار دینار بین آن ها تقسیم کردم و گفتم من هرگز به سوی شما برنمی گردم؛ سپس دست جواد را گرفتم و وارد مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شدم؛ دست او را بر قبر گذاشتم و از رسول خدا نگهداریش را طلب کردم. جواد راز کارم را دریافت و گفت: پدر و مادرم به فدایت به سوی دشمن می روی؟ و ابی محمد می گوید: حضرت به وکلا و خدام خود سفارش کرد که به سخنان جواد گوش فرا دهند و از او اطاعت کنند و با او مخالفت نورزند و بعد از وفات ایشان از وی تبعیت کنند وآن ها را آگاه کردند که جواد (علیه السلام) امام بعد و جانشین ایشان است. (محمدباقر شریف القرشی، ص447-446، علی همت بناری، همان)
ب- بعد از سفر: ابی ابن نصر می گوید: امام رضا (علیه السلام) در نامه ای به حضرت جواد (علیه السلام) چنین نوشته بود: ای اباجعفر به من اطلاع دادند که خدام به هنگام خروج، شما را از در کوچک بیرون می برند؛ این به خاطر بخل آن هاست تا از شما به کسی خیری نرسد. (فرزندم) به حقی که بر گردن تو دارم از تو می خواهم که ورود و خروجت فقط از در بزرگ باشد و هنگامی که خواستی از خانه خارج شوی طلا و نقره با خود به همراه داشته باش و هر کس از تو چیزی خواست، عطا کن. اگر عموهایت از تو طلب کردند، کمتر از 50 دینار عطا نکن، بیشتر از آن در اختیار توست و... فرزندم این سفارش من به خاطر رشد توست. پس به دیگران انفاق کن و از خدای صاحب عرش ترس فقر و تنگدستی نداشته باش. (همان، صص447-446)
با توجه به این روایت می شود به خوبی این درس را از امام (علیه السلام) آموخت که همواره وقتی درخواستی از فرزندانمان داریم سعی کنیم که دلیل و علّت آن چه را حکم می کنیم، بیان کنیم تا او با میل و رغبت بیشتری کار را انجام داده و آگاهانه دست به این عمل بزند و بداند که خواسته ی ما به نفع او و برای او است.
خوداتکایی
آدمی موجودی است به به شدت محتاج و در دوران خردسالی برای رفع نیازهایش وابسته به دیگران است. وابستگی او به مادرش آن چنان است که آنی از او جدا نمی شود و حتی در جزئی ترین مسأله ای که برایش پدید می آید به او رجوع می کند. این که کودک در خوردن، آشامیدن و پوشیدن به مادر تکیه دارد به خاطر رفع نیاز است و احساس عجز و درماندگی در رفع نیاز، اما او نمی تواند و نباید همیشه در آن وضع و حال بماند. این کودک متکی به دیگران بعدها باید مورد اتکاء واقع شود و نه تنها نیازهای خود، بلکه نیازهای دیگران را نیز برآورده سازد. (علي قائمي، همان، ص390)
امام رضا (علیه السلام) به خوبی برای فرزندشان جواد (علیه السلام) آینده نگری می کردند، چون می دانستند ایشان در کودکی مسئولیت رهبری جامعه ی اسلامی را به عهده می گیرد پس با واگذاری مسئولیت ها به ایشان قدرت و مدیریت و رهبری را در او تقویت می کردند.
حنان بن سدیر می گوید: پیوسته حضرت جواد (علیه السلام) با این که کودک و نوجوان بود اداره ی امور حضرت رضا (علیه السلام) را در مدینه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهی می کرد و هیچ یک از آنان با وی مخالفت نمی کردند و این عدم مخالفت خدام با ایشان به این معناست که ایشان با وجود سن کم به خوبی از عهده ی مدیریت امور بر می آمدند به طوری که همه از ایشان اطاعت کرده، مطیع سخنانش بودند. (علي همت بناري، همان)
البته باید در نظر داشت که اگر امام رضا (علیه السلام) این چنین مسئولیت خطیری را بر عهده ی طفل خود گذاشتند، می دانستند که ایشان از عهده ی آن بر می آیند و توانایی انجام این امور را دارند و لذا چند مرتبه در متن هم ذکر شد که به مناسباتی فرمودند: تو شایستگی امامت را داری. پس ما نیز در واگذاری مسئولیت برای مستقل شدن فرزند نبايد اين نكته را فراموش كنيم كه واگذاري مسئوليت نبايد از اندازه و توان كودك بگذرد و الاّ زمينه را براي تجاوز و زورگويي و تحكم به او فراهم كرده، به كودك و روان او ضربه وارد می كنيم.
پرورش عقلاني كودك و منطقي بارآوردن وی سبب مي شود که درست بينديشد، منطقي تصميم بگیرد و رفتار کند و در صورت لزوم بدون هيچ هراسي از ديدگاه خود دفاع نماید. سيره ی امام رضا (عليه السلام) از اين منظر الگويي كامل براي همه ی رهروان ايشان است.
بنان بن نافع نقل مي كند كه روزي مأمون از جايي كه حضرت جواد (عليه السلام) با كودكان بازي مي كرد مي گذشت، كودكان از ترس ميدان بازي را ترك و فرار كردند و تنها حضرت جواد در میانه ی ميدان ايستاد. مأمون تعجب كرد و از او پرسيد: چرا تو با كودكان دیگر فرار نكردي؟ حضرت جواد (عليه السلام) فرمودند: من گناهي مرتكب نشدم كه از ترس فرار كنم. جاده هم تنگ نيست كه نياز داشته باشد آن را برايت باز كنم از هر جا کمي خواهي عبور كن. مأمون از حاضر جوابي كودك شگفت زده شد و سؤال كرد: تو كيستي؟ حضرت فرمودند: من محمد بن علي بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابيطالب هستم.
آري! نتيجه ی احترام به كودك و اعطاي مسئوليت و اعتماد به او كودك را با استقلال، با اراده و اعتماد به نفس بار مي آورد و از او يك انسان با شخصيت مي سازد. كودكي كه از ابتدا، ارزش خود را در كنار والدين و با كمك آن ها درك كند روزي كه بزرگ شد يك عنصر مستقل اجتماع است؛ خود را زبون و خوار نمي بيند و پستي و حقارت در حريم فكر او راه ندارد.
بخشي از سيره ی امام رضا (عليه السلام) در امر تربيت فرزند را در اختيار شما قرار داديم به اميد اين كه با رعايت آن ها بتوانيم اندكي خود را به اين معصومین نزديك كرده و خود را شبيه ايشان نماييم و از آن مهم تر فرزنداني تربيت كنيم كه مورد رضاي امام رضا (علیه السلام) و خداوند متعال باشند و توجه داشته باشيم كه در اين راه فرصت ها را از دست ندهيم و همان طور كه حضرت علي (عليه السلام) مي فرمايند: قبل از اين كه زمين خالي دل كودكانمان با امور غير الهي كشت شود ما به اين امر مبادرت كرده و آن ها را در مسير تربيت الهي قرار دهيم و به قول سعدي:
هركه در خرديش ادب نكنند در بزرگي فلاح از او برخاست
چوب تر را چنان كه خواهي پيچ نشود خشك جز به آتش راست
فهرست منابع:
1- احمديان محمود، جهل در سيره رضوي، نشر معروف، بي تا و بي جا.
2- بهره مند، طاهره، سيره ی اخلاقي امام رضا (عليه السلام)، (نرم افزار شمس الشموس)
3- پاك نيا، عبدالكريم، ويژگي هاي امام رضا (عليه السلام) خصائص الرضويه، شميم كوثر، بي تا و بي جا.
4- حسيني ليلابي، سيد ابراهيم، آمال الواعظين، نسيم كوثر.
5- شريف القرشي، محمد باقر، پژوهشي دقيق در زندگي امام علي بن موسي الرضا(عليه السلام)، سيد محمد صالحي، دار الكتب الاسلاميه.
6- فلسفي، تربيت كودك و وراثت، نرم افزار گنجينه آثار
7- قائمي، علي، خانواده و نيازمندي هاي كودكان، اميري، شهريور 70.
8- مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، موسي خسروي، كتابفروشي اسلاميه.
9- مجلسي، محمدباقر، جلاء العيون،بي تا، بي جا.
10- مروجي طبسي، محمد جواد، حقوق فرزندان در مكتب اهل بيت، قم، بوستان كتاب، 1383.
11- مطهري، مرتضي، تعليم و تربيت در اسلام، تهران، صدرا، 1382.
12- مظاهري، علي اكبر، هشدارهاي تربيتي، قم، هجرت، 1374.
13- نجفي يزدي، سيد محمد، قبله حاجات علي بن موسي الرضا، عصر ظهور
14- همت بناري، علي، امام رضا و تربيت فرزند، ماهنامه كوثر، ش17، نرم افزار شمس الشموس.