عوامل استحكام خانواده در مكتب فاطمي/نرجس مقدم
مقدمه
جلوههای رفتاری فاطمه(س)در جهت تحکیم بنیان خانواده، چه در ابتدای پیوند خانواده و چه در ادامه ي آن براي به سرانجامِ خیر رساندنش، لوحی سرشار از انديشه است که ما را جهت بهتر شدن زندگی خانوادگی به تفکر وا می دارد؛ از همين رو به برخی از جلوههای تحکیم خانواده در زندگی حضرت زهرا(س)میپردازیم؛
1ـ سنخیت
برای این که زن و مرد مسلمان بتوانند در چارچوب مکتب خویش، همسر ایده آلی بیابند و هم چون دو قطب غیر همنام، همدیگر را جذب کنند، به چند معیار اساسی باید توجه شود. در مسألهی گزینش همسر یک نوع عدم تجانس، به مقتضای آفرینش، میان زن و مرد هست که سبب تکامل و به وحدت رسیدن آنها میشود؛ اما از سوی دیگر چند نوع تجانس و سنخیت هم لازم است که در قرآن و احادیث اسلامی روی آنها تکیه شده است. از جملهی آنها سنخیت در کفائت است.
مقصود از ازدواج تنها، آمیزش جنسی و تلاقی فیزیکی نیست، بلکه آمیزش و اتحاد جانها نیز مورد عنایت است. چگونه ممکن است دو انسانی که هیچ تشابه روانی با يكديگر ندارند، بتوانند عمري را با تفاهم در زیر یک سقف بگذرانند و از کثرت و تباین، به وحدت کامل و توافق برسند؟
بسیارند کسانی که از کفو بودن زن و شوهری، هم طبقه بودن آنها از لحاظ ثروت و مقامات مادی را، میفهمند؛ این گونه برداشتها نه منطقی است و نه اسلامی. کفائت از لحاظ رفعت و علوّ مرتبهی انسانیت شخص در اسلام مطرح است. (احمد بهشتی، بخش سنخیت و تضاد)
در منابع اسلامی آمده است: «اگر خداوند فاطمه(س)را برای علی(ع)خلق نمی کرد بر روی زمین از آدم به بعد، هیچ کس با او کفائت نداشت». (حسین شیخ الاسلامی، ص7) فاطمه و علی نه تنها در انسانیت و در ایمان و در عفت سنخیت داشتند، بلکه کفائت را هم طبق این حدیث دارا بودند.
2ـ بینش توحیدی
یکی از بنیادی ترین مبانی تحکیم خانواده، بینش زن و مرد نسبت به آن است که بايد بینشی توحیدی باشد. پیشینهی ازدواج، خواستگاری، ملاکهای همسرگزینی، مهر، جهاز و...، همه و همه در زندگی فاطمه(س)توحیدی است و نور الهی سراسر عناصر و شاخصههای زندگی خانوادگی حضرت زهرا(س)را میپوشاند. (مهدیه سادات مستقیمی، ص139)
بینش توحیدی، یعنی در همهی امور خدا را دیدن، یعنی اگر مهرم کم بود به خاطر خدا باشد و اگر عروسی ام ساده بود، به خاطر خدا باشد، اگر فساد و ابتذال در جشن و عروسی ام نبود به خاطر ذات اقدس الهی باشد و اگر در زندگی زناشویی ایثار و فداکاری و گذشتی صورت گرفت خدا مّد نظرم باشد و در واقع محور زندگی ام بر محور خدایی باشد.
3ـ رضایت
الف: رضایت زوجین نسبت به اصل ازدواج
اگر در اندیشهی یکی از زوجین، ناخشنودی و نارضایتی از اصل ازدواج وجود داشته باشد، این عامل، تأثیرات منفی بسیاری در زندگی مشترک باقی خواهد گذاشت. بنابراین، اگر دختری با اجبار خانواده ازدواج کند و خود تمایلی به آن نداشته باشد یا به واسطه ي علاقه و میل به حال، جاه و جمال مردی، همسر وی شود، در حالی که از لحاظ دین خدا از او رضایتی ندارد، این ازدواج، ازدواج ممدوحی نمی تواند باشد و سبزی صلح و مودت در آن دیری نخواهد پایید. (همان، ص144)
حضرت فاطمه(س)رضایت خود را از ازدواج با علی(ع)این گونه اعلام میفرماید: «رضیت بما رضی الله و رسوله»:
«من به آن چه که خدا و رسول خدا(ص)راضی اند، راضی و خشنودم». (علامه مجلسی، ج43، ص150)
ب: رضایت خانواده
در مسألهی ازدواج، بايد رضایت پدر و مادر را جلب کنید؛ البته مقصود این نیست که حق انتخاب را به آنها بدهید. جلب رضایت پدر و مادر در ازدواج، افزون بر کاهش درصد خطا و ایجاد آرامش شما، در حقیقت کسب رضایت الهی است. این رضایت، توأم با دعای خیر آنان، به طور قطع باعث برکات فراوان در زندگی و سرمایه ای بزرگ برای آیندهی شما خواهد بود. (حسین دهنوی، ص79)
در زندگی فاطمه(س) رضایت پیامبر(ص)یک امر مسأله ي حتمی است که بر کسی پوشیده نیست. شاهد این امر حمایتهای بي شماري است که پیامبر(ص)از علي(ع)میکردند.
4ـ مدیریت اقتصادی بهینه
در بسیاری از زندگیها، تعیین مهریه، تاریخ عروسی، نحوهی برگزار مراسم، لباس عروس و داماد، مکان عروسی و خانهی عروس و داماد سبب بسیاری از دعواها و کینههای خانوادگی میشود و همین امر موجب تزلزل بنیان خانوادهها میگردد.
حضرت علی(ع)در تعیین مهریه، به زرهی که بر تن داشت بسنده کرد. در خواندن خطبهی عقد حضرت زهرا(س)جمعی از اصحاب در منزل رسول خدا(ص)جمع شدند و خطبه توسط حضرت رسول(ص)خوانده شد. مراسم ازدواج مشروع و ساده برگزار گردید و حضرت زهرا (س) با تکبیر به خانهی بخت رفت و جهاز ایشان هم بیش از 17 قلم نبود. (هاشم رسولی محلاتی، صص55-47)
امکانات مالی و عایدات افراد جامعه با هم یکسان نیست؛ بنابراین سطح زندگی آنان هم یکسان نخواهد بود. هر خانواده باید برنامهی زندگی خود را مطابق با درآمدش ایجاد نماید چون در غیر این صورت آن خانواده همیشه گرفتار قرض و ناراحتی خواهد شد. بنابراین باید چشم و هم چشمی را کنار بگذاری. سعادت واقعی در لباس، فرش و اسباب گران قیمت نیست؛ بلکه در همسر خوب بودن و مادر خوب بودن است. (زین العابدین کاظمی خلخالی، صص257-256)
آن چه از تاریخ زندگانی حضرت زهرا(س)به دست ما رسیده است گواه این مطلب است که ایشان همواره این نکته را در زندگی خود پیاده نموده اند.
در یکی از روزها صبح گاهان امام علی(ع)فرمود: «فاطمه جان آیا غذایی داری تا از گرسنگی بیرون آیم؟ آن بانو(س)فرمود: نه، سوگند به خدایی که پدرم را به نبوت و شما را به امامت برگزید، دو روز است که در منزل غذای کافی نداریم. امام علی(ع)با تأسف فرمود: فاطمه جان، چرا به من اطلاع ندادی تا به دنبال غذا بروم؟ فاطمه(س)فرمود: ای اباالحسن! من از پروردگار خود حیا میکنم که چیزی را که تو بر آن توان و قدرت نداری، از تو درخواست کنم». (اربلی، ج1، ص476)
5ـ دعا و صدقه
دعا و صدقه از عوامل بسیار مهمی هستند که میتوانند یک ازدواج را بیمه نمایند. هیچ ازدواجی در عالم محقق نمی شود، مگر این که در معرض بعضی بلاهاي جزئی یا کلی در اصل یا فروعاتش قرار میگیرد. استفاده از فرمولهای غیبی که در باب آثار دعا و صدقه وارد شده است، میتواند حلّال برخی مشکلات اصلی و فرعی بنای ازدواج باشد. (مهدیه سادات مستقیمی، ص149)
در زندگی حضرت زهرا(س)، در همه ی مراحلش، این مسأله بسیار واضح وجود دارد.
تکبیر گفتن حضرت رسول(ص)در هنگام شنیدم پاسخ مثبت از حضرت زهرا(س)دعا کردن ايشان به هنگام مشاهدهی جهیزیه ي کم حضرت زهرا، هدیه دادن زهرا(س)، لباس عروسی اش را به سائل و سفارش رسول اکرم(ص)به حضرت علی(ع)به خواندن ذکر در شب عروسی نيز مؤید این مطلب است. (هاشم رسولی محلاتی)
6ـ پذیرش همسر
اگر همسرمان را دوست داریم، سعی در عوض کردن او ننمايیم. پذیرش خصوصیات هر کس آسان تر از انکار خصوصیات اوست. درک مرد او را آزاد میسازد. هیچ لحظه ای با شکوه تر از آن نیست که همسر احساس کند که خصوصیات او را درک میکنند، زیرا باعث اعتماد به نفس او شده و بار فشار روانی از دوشش برداشته میشود.
روان شناسان بیان کرده اند که از نیازهای اولیهی یک مرد، علاوه بر یک عشق گرم و داغ، پذیرش و تحسین او از سوی همسرش میباشد. (راضیه محمدزاده، ص42)
شاهد این مدعی این است که پیامبر(ص)در طلیعهی زندگی علی(ع)و فاطمه(س)، نخست دیدگاه آنان را نسبت به همسری با یکدیگر جویا میشود، آن گاه که از علی(ع)میپرسد: همسرت را چگونه یافتی؟» جواب میشنود: «چه قدر او یاور خوبی در راه اطاعت خداست».
و زمانی که از فاطمه(س)سؤال میکند که «تو همسرت را چگونه یافتی؟» این بانوي گران قدر در پاسخ میگوید: «علی بهترین شوهر است». (هاشم رسولی محلاتی، ص70)
7ـ مایهی روشنی چشم یکدیگر
یکی از عوامل استحکام بنیان خانواده این است که زن و شوهر مایهی روشنی چشم هم دیگر باشند، و با دیدن هم شاد شوند.
پشتوانهی عالی قدر اسلام فرمود: «یکی از چیزهایی که مرد مسلمان را اصلاح میکند، این است که زنی داشته باشد که وقتی به او نگاه میکند، شاد گردد و هنگامی از خانه خارج میشود، شوهر را در قلب و اعماق وجود خود حفظ کند و هرگاه به او دستوری میدهد، اطاعت کند».
مسلماً قضیه یک بعدی نیست. زن هم نیاز به شوهری دارد که جایی در دل وی باز کند و به دیدنش شاد گردد؛ چگونه میشود متوقع بود که، زن در غیاب شوهر، در کمند علاقهی به او، حافظ خانه و ناموس و زندگی اش باشد ولی آن شوهر، به اصطلاح قره العین وی نباشد؟(احمد بهشتی، بخش معیارها در تشکیل خانواده)
در زندگی حضرت زهرا(س)این مسأله کاملاً مشهور بوده، طوری که حضرت علی(ع)درباره حضرت زهرا(س)میفرمود: وقتی به خانه میآمدم و به حضرت زهرا(س)نگاه میکردم تمام غم و اندوهم برطرف میشد». (هاشم رسولی محلاتی، ص118)
8ـ محبت
اولین قدم و مهم ترین توشه در راه زندگی و آیین همسرداری، مودّت و محبّت است، همان مودّتی که خداوند مهربان، به رایگان در دسترس زن و شوهر قرار داده. «وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً» و سعی زوجین باید در زنده نگه داشتن و حفظ آن باشد. روح و وجود ما برای ادامهی زندگی نیاز به محبت دارد، پس روح و جان خود و همسرمان را از محبت لبریز کنیم. (راضیه محمد زاده، ص32)
جلوههای بروز محبت در زندگی، بسیار متفاوت و گوناگون است. حسن خلق و خوش رویی، نرم خویی و مهربانی، ادب در کلام و رفتار، توجه و لبخند، درک و فهم طرف مقابل، حُسن جویی و مثبت اندیشی، احترام و قدردانی و... همه و همه از مصادیق محبت و مودت است. (همان)
در زندگی حضرت فاطمه(س)عبارات محبت آمیز و سرشار از احترام به علی(ع)بسیار است، از جمله ایشان در عبارتی خطاب به همسرشان در مقام اظهار محبت میفرماید: «رُوحِي اروُحکَ الْفِدَاءُ نَفْسِي لِنَفْسِكَ الْفِدَاءُ» «روح من فدای روح تو باد و جان من سپر بلای تو باد». (حائری مازندرانی، ج1، ص196)
9ـ قدرشناسی
منتظر نباشیم که در مقابل کار بزرگ و غیر منتظره ای از همسر خود تشکر کنیم؛ بلکه بیاموزیم تا در برابر هر کار کوچکی توجه نشان داده و قدردانی خویش را ابلاغ کنیم. با لبخند و بیان تشکری، زن میتواند احساس رضایت خویش را از مرد نشان دهد. مرد نیاز به قدرشناسی و تشویق دارد تا بتواند هم چنان محبتش را ارائه دهد. او نیاز دارد تا بداند وجودش مؤثر است و کارهایش زندگی را بهتر میکند. (راضیه محمدزاده، ص34)
حضرت فاطمه(س)همسر زندگی اش را که پیشتازترین مرد میدان خیرات و حسنات بود، به خوبی درک مینمود و هر چند که علی(ع)احتیاجی به تشویق در انجام خیرات نداشت، لیکن کلمات دل نشین فاطمه(س)وی را در راه استقامت بر انواع خیرات، دلگرمی میبخشید. (مهدیه سادات مستقیمی، ص165)
فاطمه (س) تا اندازه ای با علی(ع)در خیرات و حسنات هماهنگ بود که علی(ع)وی را رکن خود خواند و بعد از وفات وی فرمود: «... و هنگامی که فاطمه(س)به شهادت رسید من دومین رکن خود را نیز از دست دادم». (مجلسی، ج43، ص173)
10- گذشت و صبوری
یکی از عوامل ماندگاری و پویایی عشق و محبت در زندگی، گذشت و فداکاری و تحمل مصایب و مشکلات آن میباشد. هر رابطه ای گرفتاریهایی دارد، گرفتاریها ممکن است به دلایل مختلف پیش آید. در این اوقات مهم ترین کار این است که سعی کنیم با محبت، بها دادن و تقویت رفتار یکدیگر، با هم رابطه برقرار کنیم. (راضیه محمدزاده، ص35)
به یاد داشته باشیم که لذت بردن از زندگی و حفظ و بقای آن، نیاز به فداکاری و بردباری و چشم پوشی از بسیاری از خطاهای طرف مقابل دارد. این عفو از ناحیهی زن، که مظهر رحمت و بخشایش و جلوه ای از سخاوت الهی است، زیباتر و شایسته تر است. (همان)
نمونههای گذشت و فداکاری فاطمه(س)بسیار است از جمله:
ایثار در شب عروسی، گردنبند با برکت، ایثار در پذیرایی از عرب مهمان، ایثار به پدر، به خانواده، ایثار به خادم و... (علی اکبر بابازاده، صص110-103)
11ـ آراستگی
یکی از اصول حاکم بر خانوادهی آرمانی، آراستگی ظاهر و باطن همسران برای یکدیگر است. علی(ع)میفرماید: «جمال الباطن، حسن السریره»؛ «زیبایی باطن، حسن نیت و زیبایی درون است». دل و جان فاطمه(س)در کمال حسن نیت، خلوص و صمیمیت نسبت به همسر بزرگوارش بود و حسن خلق او جمیل ترین زیباییهای باطنی را در برابر چشمان مبارک علی(ع)به تماشا میگذاشت. (مهدیه سادات مستقیمی، ص161)
حضرت فاطمه(س)به عنوان زینت و استحباب، انگشتری به دست میکرد و از قول رسول خدا(ص)انگشتر را تبلیغ میفرمودند: «قَالَتْ فَاطِمَةَ(س)قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص)مَنْ تَخَتَّمَ بِالْعَقِيقِ لَمْ يَزَلْ يَرَى خَيْراً» «هر کس انگشتری عقیق به دست کند، همواره خیر میبیند». (حر عاملی،ج5، ص88، باب 52)
قراینی در زندگی حضرت فاطمه(س)وجود دارد که نشان میدهد این بانوی بهشتی، سعی مینمودند در محیط خانواده و خانه، عطرآگین و آراسته باشند و موهبت زیبایی و جمال بی مثالی را که خداوند به ایشان ارزانی داشته بود، با زینت و تجمل، جلا و شکوهی دیگر بخشیده و آن را برای علی(ع)عرضه نمایند. (مهدیه سادات مستقیمی، 1383، ص163)
ام سلمه میگوید: «از ریحانهی پیامبر(ص)عطر خواستم گفتم: سرورم! آیا بوی خوشی نزد خویش دارید. ایشان فرمود: آری و بی درنگ شیشهی عطری آورد و اندکی از آن را بر کف دستم ریخت. بوی خوشی از آن برخاست که هرگز به مشامم نرسیده بود». (مجلسی، ج43، ص95)
12ـ تقسیم کار در خانواده
یکی از اصول لازم و ضروری خانوادهی موفق، تقسیم مناسب و منصفانهی مسئولیتها در خانه و خانواده است. پیوند مودت و محبتی که بین زن و مرد در خانواده به وجود میآید، در صورتی مستدام و مستحکم باقی میماند که علت آن دوام یابد. علاقه و مودت میان زن و شوهر، علل و وجوه متفاوتی دارد؛ که یکی از این علتها همکاری متقابل آن ها برای گرداندن امر معاش و فروعات آن است. این عامل هم چنان که میتواند یک عامل مثبت قلمداد شود، گاه نیز میتواند به عنوان یک عامل مخرّب عمل کند. یکی از معیارهای تقسیم کار عادلانه این است که شئونات و ویژگیهای مسلّم جسمی و روحی زن و مرد در این امر، مورد توجه قرار گیرد. (مهدیه سادات مستقیمی، ص167)
امام باقر(ع)فرموده اند: «حضرت فاطمه(س)، کارهای منزل را با حضرت علی(ع)این گونه تقسیم کردند که خمیر کردن آرد، نان پختن، تمیز کردن و جارو زدن خانه به عهدهی فاطمه(س)باشد و کارهای بیرون منزل از قبیل جمع آوری هیزم و تهیهی مواد اولیهی غذایی را علی(ع)انجام دهد. (همان)
13ـ خوب شوهرداری کردن
یعنی محیط خانه را محیط محبت و صمیمیت کند، کاری کند که مردخانه وقتی پس از برخورد با مشکلات و سختی کار روزانه با تنی خسته به خانه آمد، با دیدن قیافه و شنیدن سخنان زن و مشاهدهی وضع داخل خانه خستگیهایش برطرف شود و ملال و اندوهش به یک سو رود. (هاشم رسولی محلاتی، ص117)
چنان که حضرت علی(ع)در مورد حضرت زهرا(س)میفرمود: «وقتی به خانه میآمدم و به زهرا نگاه میکردم تمام غم و اندوهم برطرف میشد». (همان، ص118)
14ـ هنرمندی و هنر آفرینی در زندگی
بدون شک انسانهایی که صحنهی زندگی خود را با نوعی هنر، زینت بخشند، فرصت هرگونه بی حالی، تنبلی، کسالت، خستگی کاذب و بی حوصلگی را از خود گرفته، از خود یادگارانی ماندگار باقی خواهند گذاشت. آثاری که در چهرههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و یا سیاسی، رخ نشان میدهد و گاه مسیر تاریخ را به عرصه ي روشن حقیقت رهنمون میسازد.
«شعر» شایسته، هنری پر بها است که در هر زمان، به ویژه در صدر اسلام، ارزش والایی داشته است و فاطمه(س)در این عرصه، نمونههای ارزشمندی از خويش بر جای گذاشته است.
در لحظههای آغازین زندگی خود با علی غنچهی لب را به ستایش شوهر نمونه اش گشود و با اشعاری زیبا فرمود:
«افتخار و عزت بالا از آنِ ما شد و ما در میان فرزندان عدنان سربلند شدیم؛
تو به بزرگی و برتری رسیده و از همه ی آفریدهها والاتر شدی و جن و انس از عظمت تو عقب ماندند».
و نیز در عرصههای دیگر زندگی با بیان اشعاری که از روی ذوق و استعداد بی نهایت ایشان برخاسته بود، نشاط، شادمانی و زندگی را به همسر و فرزندانشان هدیه کردند؛ و این خود نکتهی بس ظریف و والایی است که بسیاری از دختران و خانمها میتوانند از این عرصه زندگی خود را رونق بخشند.
البته لازم به یادآوری است که همیشه ذوق شعری لازم نیست در افراد باشد بلکه خانمها و آقایان با ذوق و سلیقه میتوانند از کتابهای شعری که در زمینههای مختلف انتشار یافته استفاده نمایند و یا با یک پیامک ساده محبت خود را به همسرانشان ابراز دارند.
فهرست منابع
قرآن.
1. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، تهران، الاسلامیه.
2. بابازاده، علی اکبرف سیری در سیرهی حضرت زهرا(س)، قم، نشر سنابل، 1384.
3. بهشتی، احمد، خانواده در قرآن، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1361.
4. حائری مازندرانی، مهدی، کوکب الدری، قم، مکتب الحیدریه، 1374.
5. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، تهران، مؤسسه آل البیت، 1104ق.
6. دهنوی، حسین، گلبرگ زندگی، قم، نشر خادم، چ9، 1388.
7. رسولی محلاتی، هاشم، زندگانی حضرت زهرا و دختران آن حضرت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ16، 1386.
8. شیخ الاسلامی، حسین، مسند فاطمه زهرا3، شرح و ترجمهی حیدر علی حیدری، قم، انصاریان، 1386.
9. طباطبای، فاطمه، فاطمه زهرا الگوی همهی جانبهی انسان عصر حاضر، مجله بانوان شیعه، ش4، تابستان 1384.
10. طبرسی، الاحتجاج، ملاحظات سید محمد باقر خرسان، مرکز الجاث العقائدیه.
11. کاظمی خلخالی، زین العابدین، زناشویی راز خوشبختی، تهران، نشر محمد، چ11، 1376.
12. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت ـ لبنان، مؤسسه الوفاء، 143هـ.ق.
13. مستقیمی، مهدیه سادات، آرمان پذیری خانواده در مکتب فاطمی، مجله کتاب زن، زمستان 1383، ش26.
14. محمدزاده، راضیه، همسر اگر این گونه میبود، تهران، مرکز فرهنگی منیر، 1383.