در کنار ارتقای سطح دانش و علم متربّی در رشته‌ها و زمینه‌های مختلف، باید رشد دینی و مذهبی را در اولویت قرار داد.
آموزش با درون مایه دینی/ مهلا حیدری
انسان برای اصلاح فکر، عقیده و در نهایت پرورش اصول عالی انسانی و اخلاقی و کسب آرامش و سعادت در این دنیا و آن دنیا، نیازمند یک برنامه‌ی جامع تربیتی با درون مایه‌ی دینی به ویژه در امر مقدس تعلیم و تربیت و نظام آموزش و پرورش است.
حال این سؤال پیش می‌آید که کدام تعلیم و تربیت سبب شکوفایی استعدادهای متربیان می‌شود؛ به عبارتی آیا هر نوع آموزشی با هر نوع محتوایی به رشد و تعالی انسان می‌انجامد یا اینکه آموزش باید بر اساس یک سری مبانی، اصول و ضوابط خاص و ویژه باشد؟
حضرت علی می‌فرمایند: «خيرُ العلومِ ما أصلَحَك»؛ بهترین دانش‌ها، دانشی است که تو را اصلاح کند (منتخب میزان الحکمه، ص404). احادیثی از این قبیل به لزوم و ضرورت آموزش و تعلیم با درون مایه دینی توصیه و تأکید دارند.
بدین ترتیب نهاد آموزش و پرورش باید به لزوم تطابق و همسویی اهداف و برنامه‌های آموزشی با مبانی اسلامی و اخلاقی در کنار رشد و ارتقای علمی فراگیران و متربّیان توجّه کافی داشته باشد تا بتواند به مخاطب خویش در جهت رشد مکارم اخلاقی، یاری رساند.
امّا متأسفانه علی‌رغم این همه تأکید و توجه به لزوم انطباق برنامه‌های تربیتی با آموزه‌های دینی که در لسان آیات و روایات وجود دارد، در عصر حاضر سهل انگاری و غفلت نسبت به این امر مهم، به چشم می‌خورد.
نظر به اینکه نظام آموزش و پرورش به عنوان یک نهاد رسمی زیر نظر حکومت یک کشور و جامعه اداره می‌شود، کلیه‌ی سیاست‌ها و قوانین اعمال شده روی سیستم آموزشی توسط حکومت ، تأثیر مستقیم و چشمگیری بر روند رشد و ترقی و کمال متربیان و به عبارتی، سعادت و شقاوت افراد تحت آموزش این سیستم دارد. همچنانکه در آیات و روایات مختلفی به نقش سیاست و حکومت در صلاح و فساد مردم اشاره شده است.
بنابراین دولتمردان و سیاستمداران باید به گونه‌ای روی نهادهای مختلف یک کشور به ویژه نهاد مقدس آموزش و پرورش نظارت داشته باشند تا بتوانند موازین شرعی و اسلامی را در تمامی فعالیت‌های و اهداف آموزشی پیاده سازی نمایند.
همچنانکه از توصیه‌های ارزشمند رهبر فرزانه‌مان این است که سرلوحه برنامه‌های آموزش و پرورش و مبنای فعالیت آموزشی در مدارس باید اسلام و مسلمان سازی باشد (ر.ک: بیانات مقام معظم رهبری در مصاحبه با مجله آینده سازان، بیست و یکم مهرماه65).
در ادامه به سه بعد محتوی آموزشی ، محیط آموزشی، مربیان آموزشی درآموزشی و پرورش اشاره شده و سپس لزوم و ضرورت پیاده سازی مبانی اسلامی در هر یک از ابعاد و تأثیر آن در عملکرد متربیان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
اول: محتوی آموزشی
مسلماً زمانی نظام آموزش و پرورش منجر به تعالی و رشد متربیان خود خواهد شد که از محتوی غنی برخوردار باشد. طبق احادیث اهل بیت، محتوی آموزشی برای فراگیران شامل موارد مختلفی است.
معصومین در آموزش به فرزندان و کودکان، نخست به آموزش خواندن و نوشتن و به اصطلاح «کتابت» می‌پرداختند (حسینی زاده، ص174). همچنین از جمله علومی که طبق احادیث توصیه شده، فراگیران در جهت یادیگری آن تلاش کنند، عبارتند از: آموزش عقاید، قرآن، حدیث، احکام، فقه، شعر دینی و مهارت‌هایی همچون تیراندازی و شنا و علوم مورد نیاز روز حرفه و صنعت(ر.ک: مفاتیح الحیاه، ص76).
بنابراین در کنار ارتقای سطح دانش و علم متربّی در رشته‌ها و زمینه‌های مختلف، باید رشد دینی و مذهبی را در اولویت قرار داد. به عبارتی محتوای آموزشی باید به نحوی طراحی و اجرا شود که به ترویج بی‌بندوباری، ارزش زدائی دینی و به بیانی تغییر نظام ارزشی متربی که مغایر با هدف آفرینش انسان است و سبب انحلال و نابودی وی می‌شود نینجامد و در مقابل به گونه‌ای تدوین شود که شایسته‌ی موجودی باشد که می‌خواهد به مقام «خلیفة اللهی» برسد. براساس آموزه‌های دین، یکی از اصول تعلیم و تربیت اصل انطباق با اسلام است (ر.ک: مصباح یزدی، ص302).
به این ترتیب، تمامی ارگان‌های نظارتی و اجرایی مربوطه در سطوح مختلف باید بر اساس مبانی اسلامی و تحت نظر ولایت فقیه، منابع و متون آموزشی را تدوین و به مرحله‌ی اجرا در بیاورند و حتی در مورادی که خطر زیر پا رفتن سلطه غرب و سیاست‌های شوم استعمارگران و مستکبران وجود دارد، باید هوشیاری کامل در این زمینه داشته باشند تا دچار تأثیرپذیری از الگوهای انحرافی و تحریف از مسیر اسلام نشوند. همچنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «... وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرينَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ سَبيلاً»؛ و خدا هیچ راه سلطه‌ای به سود کافران بر ضد مؤمنان قرار نداده است (نساء/141).
دوم: محیط آموزشی
در حقیقت عناصر موجود در محیط مدرسه، از قبیل جو عمومی مدرسه، معلمان و کارکنان مدرسه و فعالیت‌های مختلف آموزشی تأثیر زیادی در رشد شخصیتی، اجتماعی و همچنین رشد دینی و اخلاقی دانش آموزان دارند و این به جهت الگوبرداری دانش آموزان از فضا و محیط مدرسه است.
همچنین بهره‌گیری از شیوه‌های آموزشی به ظاهر نوین در مراکز آموزشی مختلف حتّی مهد کودک‌ها که به نوعی سبب ترویج فرهنگ غربی و الگوبرداری از سیستم‌های آموزشی غیر مذهبی است باید مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد. والدین نیز باید دقت لازم را در انتخاب نوع محیط آموزشی داشته باشند و جهت ارتقای سطح علمی فرزندان خود، از محیط‌هایی بهره ببرند که از سلامت معنوی لازم برخوردار باشند.
بنابراین می‌توان گفت رسالت مجریان مربوط در محیط‌های آموزشی این است که در کنار فعالیت‌های علمی که به ارتقای سطح دانش فراگیران کمک می‌کند، برگزاری جلسات و گردهمایی‌های آموزشی با مضامین مذهبی و اخلاقی را تحت نظارت کارشناسان و متخصصین علوم دینی به طور ثابت در دستور کار خود قرار دهند. یعنی باید سازندگی دینی در کنار سازندگی علمی اتفاق بیفتد.
سوم: معلم
از دیرباز نقش و جایگاه معلم در فرآیند تعلیم و تربیت دانش آموزان نقشی مهم و آشکار بوده است. یک معلم نقش برجسته و چشمگیری در جهت بارور کردن ارزش‌های اخلاقی و نمود عملی در زندگی متربیان دارد. بنابراین باید افرادی به عنوان معلم و مربی در مدارس و محیط‌های آموزشی استخدام و به کار گرفته شوند که از جهت باورها و اعتقادات دینی و رفتارهای اسلامی مورد تأیید قرار گرفته و از سلامت معنوی و صلاحیت لازم برای انجام رسالت خطیر خویش برخوردار باشد. همچنانکه در آیات و روایات بر روی این موضوع تأکید شده است:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ»(صف/2)؛ ای مؤمنان چرا چیزی را می‌گویید که خود به آن عمل نمی‌کنید . نیز در فرمایش امام صادق که می‌فرمایند: «كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ»(صف/2)؛ مردم را به وسیله غیر زبان‌هایتان (با عمل) به سوی خیر دعوت کنید.
جمع‌بندی
فرآیند تعلیم و تربیت در یک جامعه اسلامی زمانی منجر به رشد و تعالی متربیان خویش می‌شود که سیاست گزاران و کلیه ارگان‌هایی که بر نهادهای آموزشی نظارت دارند، در طراحی و پیاده سازی اهداف و برنامه‌های آموزشی، بهره‌گیری از مبانی اصیل و ارزشمند اسلامی را به جای الگوگیری و تبعیت از فرهنگ غربی، در اولویت قرار دهند؛ زیرا تنها در این صورت است که نظام آموزش و پرورش توانسته رسالت خطیر خویش را در قبال مخاطبان گسترده خویش که همچون اماناتی ارزشمند هستند، به نحو شایسته به انجام رساند، در غیر این صورت هدف والای تعلیم و تربیت که استکمال و رسیدن به قرب الهی است مورد غفلت قرار گرفته و ضایع خواهد شد.
منابع
1. قرآن کریم
2. شریف رضی، نهج البلاغه، (ترجمه سید جعفر شهیدی)، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368.
3. محمدبن‌علی‌بن‌الحسین بن بابویه قمی (الصدوق)، من لایحضره الفقیه، قم، نشر جامعه مدرسین حوزه، 1404ق.
4. رهنمایی، سید احمد، درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1387.
5. فاطمه خاموشی (طاهایی)، رهنمودهای تربیت دینی، مشهد، نشر به نشر، 1389.
6. دلشاد تهرانی، مصطفی، سیری در تربیت اسلامی، تهران، انتشارات دریا، 1387.
7. مرکز مطالعات تربیت اسلامی وزارت آموزش و پرورش، کودک، نوجوان و جوان از دیدگاه مقام معظم رهبری، ج2، قم، نشر تربیت اسلامی، 1380.
8. جوادی آملی، عبدالله، مفاتیح الحیات، قم، نشر اسراء، 1391.
9. گروه نویسندگان زیر نظر محمد تقی مصباح یزدی، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، انتشارات مدرسه، 1391.
10. شاملی، عباسعلی، ملکی، حسن، کاظمی، حمیدرضا، برنامه درسی، ابزاری برای نیل بر تربیت اخلاقی، فصلنامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال سوم، شماره دوم، زمستان1389ش.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 34