زینب برزوراده
جايگاه حقوقى انسان در فرهنگ اسلامى بر آشنايان به آن پوشيده نيست؛ بدین ترتیب كه او از نطفه‌ی آغازين و حتّى يك روزه داراى ارزش و حق است و بر ديگران لازم است آن را رعايت كنند وگرنه موجب ضمان است. منظور از جنین در این مطلب جنین قبل از دميده شدن روح است چرا که بعد از چهارماهگى، جنين در حكم انسان كامل است و حرمت سقط آن شديدتر و ديه‌ی آن، ديه‌ی انسان كامل است (فاضل لنکرانی، بی‌تا، ص 109).
حکم کلّی سقط جنین و خوف خطر جانی برای مادر
بنابر حکم اوّلیه هیچ یک از مراجع، سقط جنین را جایز نمی‌دانند و تنها در صورتی که ادامه‌ی حاملگی برای مادر خطر جانی داشته باشد و پزشک مورد اعتماد به این مسأله اذعان کند و جنین زیر چهار ماه باشد، اجازه‌ی سقط جنین را می‌دهند.
امام خمینی: «اگر خوف خطر جانى هست با تشخيص دكتر مورد وثوق، قبل از ولوج روح مانع ندارد». (امام خمینی، 1422ق، ج3، ص 288، س 24)؛ ایشان هم‌چنین می‌فرمایند: «بايد تا آخرين ساعات امكان حفظ حيات مادر منتظر بمانند، چنان‌چه در آن هنگام جنين در وضعى باشد كه امكان ادامه‌ی حياتش نيست سقط او جهت حفظ حيات مادر مانعى ندارد» (همان، ص 286، س 19).
آیت الله بهجت در پاسخ به سؤالاتی درباره‌ی سقط جنین با شرایط زیر: 1. پيش از ولوج روح و يا سقط جنين پس از ولوج روح در صورتى كه بقاى جنين در رحم مادر، باعث فوت وى شود؛ 2. این‌که مادر مبتلا به بیماری سختی مثل سرطان باشد که برای درمان احتیاج به دادن اشعه می‌باشد و حفظ جان او متوقّف بر آن است؛ 3. اگر امر داير شود بين موت مادر يا حمل، می‌فرمایند:
«در تمامی موارد مذكور، جايز است؛ ولى در تمام اين موارد اگر حفظ جنين از هلاكت پس از سقط ممكن باشد (مانند قرار دادن در رحم ديگرى يا لوله‌ی آزمايشگاه) حتماً بايد جنين هم حفظ شود» (بهجت، ج4، ص 73، س 4830).
آیت الله فاضل وجود سه مورد را برای جواز سقط لازم می‌دانند: «الف: با تشخيص پزشك متخصّص و مورد اطمينان، بقاى حمل براى مادر خطر جانى داشته باشد؛ در اين صورت سقط جنين جايز است هر چند پرداخت ديه لازم مى‌شود. ب: در صورتى كه مادر درد غير قابل تحمّل فعلى دارد؛ (مقصود از درد فعلى، دردى است كه هم‌اكنون مادر را آزار مى‌دهد، نه دردى كه در آينده به آن مبتلا مى‌شود). در چنين صورتى معالجه‌ی مادر لازم و ضرورى است هرچند در ضمن معالجه جنين -چه روح به آن دميده شده باشد و چه هنوز دميده نشده باشد- سقط شود. ج: اگر بقاى جنين موجب مرگ مادر و جنين -هر دو- بشود» (فاضل لنکرانی، بی‌تا، ص 113، م 278).
مقام معظّم رهبری می‌فرمایند: «سقط جنين شرعاً حرام است و در هيچ حالتى جايز نيست مگر آنكه استمرار حاملگى براى حيات مادر خطرناك باشد كه در اين صورت سقط جنين قبل از ولوج روح، اشكال ندارد. ولى بعد از دميدن روح جايز نيست حتّى اگر ادامه‌ی حاملگى براى حيات مادر خطرناك باشد مگر آنكه استمرار باردارى، حيات مادر و جنين هر دو را تهديد كند و نجات زندگى طفل به هيچ وجه ممكن نباشد ولى نجات زندگى مادر به تنهايى با سقط جنين امكان داشته باشد» (خمینی، 1424ق، ج2، ص 946، استفاتائات رهبری، س 1265).
نظر آیت الله سیستانی: «سقط جنین جایز نیست حتّی اگر در مرحله‌ی نطفه باشد، مگر در صورتی که ادامه‌ی حاملگی باعث ترس از ضرری شدید و غیر قابل تحمّل برای مادر شود که در این صورت قبل از دمیده شدن روح مادر می‌تواند جنین را سقط کند و امّا بعد از دمیدن روح به هیچ وجه جایز نیست» (رک: سیستانی، ص 579، م 73).
آیت الله مکارم نیز در این باره می‌فرمایند: «تنها در صورتى كه يقين يا خوف خطر يا ضرر مهمّى براى مادر داشته باشد در مراحل اوّليه (که هنوز خلقت جنین کامل نشده) جايز است» (مکارم، ص 245، س 927).
آیت الله صافی نیز معتقدند: «بعد از ولوج روح جایز نيست و قبل از ولوج روح در صورتى كه حفظ جان مادر متوقّف بر سقط باشد، جواز قابل توجيه است» (صافی، 1415ق، ص 65، س 78).
سقط جنین ناقص الخلقه
بیشتر مراجع محترم تقلید سقط جنین را صرفاً به خاطر ناقص الخلقه بودن، ابتلا به بیماری‌های لاعلاج، عقب‌ماندگی ذهنی و مشکلاتی که در زندگی با آن مواجه می‌شوند، مجاز نمی‌دانند؛ (رک: خویی، ج1، ص 334، س 915؛ تبریزی، 1427ق، ج6، ص 479، س 1709؛ فاضل، بی‌تا، ص 116، س 287؛ بهجت، ج4، ص 75، س 4834؛ خمینی، 1424ق، ج2، ص 945، استفتاءات رهبری، س 1262؛ صافی، 1415ق، ص 65، س 77) و فقط آیت الله مکارم شیرازی با شرایط خاصی این کار را مجاز می‌دانند؛ ایشان در این باره می‌فرمایند:
«هرگاه جنين در مراحل ابتدايى باشد و به صورت انسان كامل در نيامده باشد، و باقى ماندن جنين در آن حالت و سپس تولّد ناقص آن، باعث عُسر و حرج شديد براى پدر و مادر گردد، با اين شرايط مانعى ندارد. و احتياطاً بايد ديه را بدهند» (مکارم، ص 248، س 940).
منابع:
1. خمينى، سيد روح اللّه، استفتاءات (امام خمينى)، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه‌ی مدرسين حوزه‌ی علميه‌ی قم، 1422ق.
2. ................................، توضيح المسائل (محشّى- امام خمينى)، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه‌ی مدرسين حوزه‌ی علميه‌ی قم، 1424ق.
3. موسوى خويى، سيد ابو القاسم، صراط النجاة (المحشّى للخوئي)، قم، مكتب نشر المنتخب، 1416 ه ق.
4. بهجت گيلانى فومنى، محمد تقى، استفتائات (بهجت)، قم، دفتر حضرت آيت الله بهجت، 1428 ه ق.
5. حسينى سيستانى، سيد على، المسائل المنتخبة (للسيستاني)، قم، دفتر حضرت آيت الله سيستانى، 1422 ه ق.
6. مكارم شيرازى، ناصر، احكام بانوان (مكارم)، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب(ع)، 1428 ه ق.
7. خامنه‌اى، سید على، أجوبة الاستفتائات (فارسى)، قم، دفتر معظم له در قم، 1424 ق.
8. جواد بن على تبريزى، صراط النجاة (للتبريزي)، قم، دار الصديقة الشهيدة، 1427 ه ق.
9. ...............................، استفتائات جديد (تبريزى)، قم، بی‌نا، چ1.
10. ...............................، منهاج الصالحین (للتبريزي)، قم، مجمع الإمام المهدي(عج)، 1426 ه ق.
11. صافى گلپايگانى، لطف الله، استفتائات پزشكى (صافى)، قم، دار القرآن الكريم، 1415 ه ق.
12. .......................................، جامع الأحكام (صافى)، قم، انتشارات حضرت معصومه(س)، 1417ق.
13. موسوى گلپايگانى، سيد محمد رضا، مجمع المسائل (للگلبايگاني)، قم، دار القرآن الکریم، 1409ق.
14. موحدى لنكرانى، محمد فاضل، جامع المسائل (فارسى - فاضل)، قم، انتشارات امير قلم، چ11.
15. .........................، احکام پزشکان و بیماران، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 33