سمیّه جوادی
1. وظیفهی خلیفه‌ی خدا در آبادانی زمین
«وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُّجِيبٌ» (هود/61)؛ «او شما را برای عمارت و آباد ساختن زمین بر‌گماشت. پس شما از خدای خود آمرزش بخواهید و به درگاه او پناه ببرید و از لغزش و گناهان توبه کنید که البته خدا به همه نزدیک است».
خداوند از انسان خواسته تا با بهره‌گیری از مواهب طبیعی به آبادانی زمین بپردازد و زندگی مناسبی برای خود فراهم کند. باب استفعال در لفظ استعمار (وَاسْتَعْمَرَكُمْ)در این‌جا به آن معناست که به جدّ از شما خواست تا زمین را آباد کنید (ر.ک: جوادی آملی، 1388، ص 27و 28).
2. طبیعت تجلّی حکمت خدا
همه‌ی عناصر طبیعت، تجلّی ذات حق تعالی و ساخته و پرداخته حکمت بی‌همتای اوست. بنابراین در ذات خود از ارج و اعتباری ویژه برخوردار است. نقش هستی ارزش دارد تا چه رسد به اینکه همه‌ی جلوه‌ها و نمودهای آن بر اساس حکمت محض و خیر و سودمندی آفریده شده باشد. بنابراین هستی و عناصر طبیعت از سه نظر دارای تقدیس و شایسته تکریمند:
1- آفریده‌ی دانای مطلقند.
2- پدید آورنده و استمرار بخش زندگی‌اند و خالق زیبایی، سرور و نشاط و آرمشند.
3- نفس وجود و هستی و عناصر سازنده آن پویا، زنده و هوشیارند:
«تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالأَرْضُ وَمَن فِيهِنَّ وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدَهِ وَلَكِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا» (اسراء/44)؛ «هیچ چیزی نیست مگر اینکه تسبیح خدا را، ولی شما تسبیح ایشان را نمی‌فهمید و خداوند بردبار و آمرزنده است».
3. ضرورت بهره وری بهینه از منابع طبیعی
قرآن کریم گاهی با بیان «فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»(جمعه/10)؛ و زمانی با عبارت «أمَّنْ هَذَا الَّذِي هُوَ جُندٌ لَّكُمْ يَنصُرُكُم مِّن دُونِ الرَّحْمَنِ إِنِ الْكَافِرُونَ إِلَّا فِي غُرُورٍ»(ملک/20) انسان را به بهره‌گیری از منابع طبیعی فراخوانده می‌فرماید: روی دوش زمین راه بروید روزی بگیرید. لازمه‌ی این فرمان تلاش برای استخراج معادن، کشاورزی و... و بهره‌گیری هرچه بهتر از مواد خام طبیعت است. البته اطاعت این دستور الهی کار آسانی نیست بلکه نیاز به تلاش و همّت جدی دارد. این سفره‌ی گسترده نعم الهی در صحرا و دریا و اعماق کوه‌ها برای بشر پهن شده و انسان باید با تلاش و با ابزار عقل و خرد از آن‌ها بهره‌مند شود زیرا فرمان تلاش در روی زمین و آبادکردن آن به او داده شده: «ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ»(عبس/20)؛ «ما راه را برای شما آسان می‌کنیم ».(ر.ک: جوادی آملی، 1388، ص 29-33) پس شما حرکت کنید.
4. بهره‌مندی از طبیعت
شیوه‌ی بهره‌گیری انسان‌ها از منابع طبیعی در اصول و ارزش های زیر نهفته است:
1.حفظ تعادل؛ رسول خدا
فرمود: «بِالعَدل قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ» (کاشانی، 1415، ج5، ص107)؛ آسمان‌ها و زمین به عدل و تعادل و توازن برپاست.
2.پرهیز از اسراف؛ «يَا بَنِي آدَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وكُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»(اعراف/31)؛ «بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خدا اسراف‌کنندگان را دوست ندارد».
3. اصلاح زمین؛ «وَلاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ»(اعراف/56)؛ و در زمین پس از آن که سامان یافته است تباهی نکنید و خدا را از روی بیم و امید بخوانید که در آن صورت از نیکوکاران خواهید بود و رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.
بنابراین هرگونه دخل و تصرّف در طبیعت باید به کمال اصلاح بینجامد و به دور از فساد، اسراف تباهی و بیهودگی باشد.
4. محیط زیست برای رشد همه‌ی انسان‌ها و جانوران و گیاهان در همه‌ی ادوار تاریخ در زمین قرار داده‌است. در واقع توسعه‌ی پایداری که طی آن حقّ مساوی همه‌ی انسان‌ها از جمله نسل‌های آتی در برخورداری از منابع طبیعی زمین و محیط زیست تأمین و تضمین می‌شود. خداوند همه‌ی آن‌چه را در زمین قرار داده برای همه‌ی انسان‌ها در طول تاریخ قرار داده و یک یا چند نسل انسان حق ندارند آن را به نفع خود مصادره و آیندگان را محروم سازند.
5. حفظ محیط زیست در اسلام
1- چگونگی استفاده از منابع طبیعی
خداوند عزّوجل در قرآن می‌فرماید: «إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ»(قمر/49)؛ «البته ما هر چیز را به اندازه آفریدیم».
تمام مخلوقات عالم از جان‌دار و بی‌جان همه و همه حدّ و اندازه‌ای دارند که باید به طور صحیح و معقول مورد بهره‌برداری قرار گیرند تا نابود نشوند. در مفهوم این آیه و آیات مشابه حفاظت محیط زیست بر عهده‌ی انسان‌ها گذاشته شده و از تخریب آن‌ها برحذر داشته شده. پس ما در یک جامعه‌ی پایدار بایستی نیازهای خود را بدون محروم کردن نسل آتی از منابع طبیعی و الهی، به شکل معقول و منطقی و توأم با احساس مسئولیت برآورده سازیم. امام صادق می‌فرمایند: «درخت برای انسان آفریده شده پس او مکلف است به کاشتن درخت، آب دادن و مواظبت کردن از آن». (حکیمی، 1383، ج5، ص347)
یکی از عوامل عمده‌ی بروز مشکلات زیست محیطی، عدم مشارکت و احساس مسئولیت مستقیم انسان چه از لحاظ فردی و چه از لحاظ اجتماعی، نسبت به وضع خانه و سرمایه‌ای است که از گذشتگان به ارث برده و باید به بهترین صورت به آیندگان واگذارد. این خانه همان محیط زیست و آن سرمایه مجموعه نعمت‌هایی است که خداوند، مسخّر او گردانیده‌است.
2- جلوگیری از آلودگی محیط زیست
خداوند تعالی در بیانی می‌فرماید: «وَلاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ» (اعراف/56)؛ «و در زمین پس از آن‌که سامان یافته است تباهی نکنید و خدا را از روی بیم و امید بخوانید که در آن صورت از نیکوکاران خواهید بود و رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است».
برخی گفته‌اند از این آیه مطالب زیر فهمیده می‌شود:
1- حرکت فسادگری در زمین
2- خداوند زمین را بدون فساد آفریده و آن را برای زندگانی انسان‌ها جایگاه شایسته قرار داده است.
3- تخریب آبادانی‌های زمین و هدر دادن امکانات طبیعی آن از مصادیق فسادگری در زمین است. پرهیز از فسادگری در زمین سیره و روش محسنان و زمینه‌ساز دست‌یابی به رحمت الهی است. (ر.ک: هاشمی رفسنجانی، 1386، ج4، ص 47)
گذشته از آن حفیظ بودن از صفات الهی است: «...إِنَّ رَبِّي عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ»(هود/57)؛ «پروردگارم بر هر چیزی نگهبان است».
در جهان بینی اسلام تمام هستی در حوزه‌ی محافظت خداوند است و انسان به عنوان خلیفه و جانشین او وظیفهی جلوگیری از ابتذال، تلف شدن و نابودی محیط زیست را دارد. (ر.ک: ولایی، 1388، ص125و126)
منابع:
* قرآن کریم
1. جوادی آملی، عبدالله، اسلام و محیط زیست، چ3، قم، انتشارات اسراء، زمستان 1388.
2. حکیمی، محمّد رضا، محمّد و علی، الحیاة، ترجمه‌ی احمد آرام، ج5، چ5، قم، انتشارات دلیل ما، 1383.
3. فیض کاشانی، محسن، تفسیر الصافی، ج5، چ2، تهران، انتشارات الصدر، 1415ق.
4. هاشمی رفسنجانی، علی اکبر، تفسیر راهنما، ج4، چ3، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1386.
5. ولایی، عیسی، اسلام و محیط زیست، تهران، انتشارات مولانا، 1388.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 32