تقویت چشم از دیدگاه طب اسلامی

سُرمه و اثرات آن / معصومه مصطفوی نژاد

یکی از اندام‌های مهم بدن چشم است که مراقبت از آن به فهم دریافت‌های حسی و لذّت بردن بهتر و بیشتر از نعمت‌های الهی کمک می کند. در عصر جدید به علت بعضی از مشاغل که فعّالیت زیاد چشم را می‌طلبد، بازی‌های رایانه‌ای، استفاده از نور غیر استاندارد، خوردن فست فود و غذاهایی که از نظر غذایی ارزش آن پایین است و استعمال بعضی از وسایل آرایش کم کیفیّت زمینه‌ی بعضی از بیماری‌های چشم و ضعف قوای بصری را فراهم ساخته، از این رو در این مقاله به اختصار بعضی از دستورات اسلام درباره‌ی تقویت چشم خواهد آمد.

تقویت کننده‌های چشم

1ـ پرهیز از امتلاء (زیاده روی در خواب و بیداری و جماع)

2ـ سرمه‌ی سنگ (اثمد): سنگ سیاه براق که پودر می‌شود و پودرش را به چشم می‌زنند. معادن آن در مشرق زمین است و مرغوب ترین نوع آن سنگ اصفهانی است. برای شناخت نوع اصلی آن از تقلّبی: پودر اصلی چون از سنگ است سنگین است و نوع تقلّبی آن مثل آرد سبک است. (در عطاری سنگ آن به فروش می‌رسد اما پودر کردن آن سخت است، در مکّه و مدینه، اطراف حرم پودر آن به فروش می‌رسد).

احادیث

قال الرضا (علیه السلام): «مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلْیکْتحِل؛ کسی که به خدا و آخرت ایمان دارد سرمه بکشد». (مجلسی، 97/73)

قال الباقر (علیه السلام): «الِاكْتِحَالُ بِالْإِثْمِدِ يُنْبِتُ الْأَشْفَارَ وَ يُحِدُّ الْبَصَرَ وَ يُعِينُ عَلَى طُولِ السُّجُودِ؛ سرمه با اثمد مژگان را برآرد و چشم را تیز کند و به دراز کردن سجده کمک کند». (مجلسی، 97/73)

آداب سرمه کشیدن

فقه الرضا (عليه السلام): «إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَكْتَحِلَ فَخُذِ الْمِيلَ بِيَدِكَ الْيُمْنَى وَ اضْرِبْهُ فِي الْمُكْحُلَةِ وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ فَإِذَا جَعَلْتَ الْمِيلَ فِي عَيْنَيْكَ فَقُلِ اللَّهُمَّ نَوِّرْ بَصَرِي وَ اجْعَلْهُ فِيهِ نُوراً أَبْصُرُ بِهِ حَقَّكَ وَ اهْدِنِي إِلَى طَرِيقِ الْحَقِّ وَ أَرْشِدْنِي إِلَى سَبِيلِ الرَّشَادِ اللَّهُمَّ نَوِّرْ عَلَيَّ دُنْيَايَ وَ آخِرَتِي؛ چون خواهی سرمه کشی میل را به دست راست گیر و در سرمه دان بزن و بگو: بسم الله و چوبش در چشم نهادی بگو: بار خدایا روشن کن چشمم را و نوری در آن نِه که حقّ تو را ببینم و ره‌نمایم به راه حق و بکشانم به راه درست. بار خدایا دنیا و آخرتم را نورانی کن». (مجلسی، 95/73؛ دانش نامه احادیث پزشکی، 300-301/1)

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله): «إِذَا اكْتَحَلَ  اَحَدُکُم  فَلْيَكْتَحِل‏ وَتراً؛ هر کس از شما سرمه کشید به شمار دفعات فرد، سرمه بکشد (حال یا هر چشمی را فرد سرمه بکشد به شمار دفعات فرد، سرمه بکشد یا جمع دفعات سرمه کشیدن هر دو چشم فرد باشد)». (دانش نامه احادیث پزشکی، 305-304/1)

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را شیوه بود که در چشم راست سه میل می‌کشید از سرمه و در چپ دو تا و فرمود: هر که خواهد سه بار سرمه بکشد و هر زمانی خواهد، هر که کم و بیش کند گناهی ندارد، بسا روزه بود و سرمه می‌کشید و سرمه دانی داشت که در شب از آن سرمه می‌کشید و سرمه او اثمد بود. (آداب و سنن، ترجمه جلد 1 بحار، ص64)

فواید

1ـ معنوی: اثرات معنوی عمل به سنت رسول الله (صلی الله علیه و آله) و ائمه‌ی معصومین (علیهم السلام) در روح و روان انسان و تقرب نزد خداوند و نیز کمک به طولانی کردن سجده، افزایش نور چشم در فراگیری علم و قرائت قرآن و... .

2ـ تقویت چشم: قال الباقر (علیه السلام): «الِاكْتِحَالُ بِالْإِثْمِدِ... وَ يُحِدُّ الْبَصَرَ وَ...؛ سرمه کشیده با اثمد... نور چشم می‌افزاید (باعث تیزبینی می‌شود)». (مجلسی، 97/73)

یکی از دانشجویان دانشگاه امام صادق (علیه السلام) پس از چهار ماه استفاده از سرمه‌ی سنگ، نمره‌ی 2 چشم چپ او صفر شد و نمره‌ی 3 چشم راستش1 شد). (برگرفته از سلسله مباحث مطرح شده توسط دکتر رضا منتظر درباره‌ی طب اسلامی)

3ـ رویش و تقویت مژه‌ها: قال الباقر (علیه السلام): «الِاكْتِحَالُ بِالْإِثْمِدِ يُنْبِتُ الْأَشْفَار...؛ سرمه کشیدن با اثمه مژه‌ها را می‌رویاند...». (مجلسی، 97/73)

4ـ اشک ریزش: قال الصادق (علیه السلام): «الْكُحْلُ يُنْبِتُ الشَّعْرَ، وَ يُجَفِّفُ الدَّمْعَةَ؛ سرمه‌ی سنگ... آب ریزش چشم را خشک می‌کند». (مجلسی، 97/73)

5ـ نورانیت چهره: امام صادق (علیه السلام): «چهار چیز سبب نورانیت سیمای انسان می‌شود. نگاه کردن به صورت زیبا، آب جاری، سبزه و سرمه کشیدن نزد خوابیدن». (آداب و سنن، ترجمه شانزدهم بحارالانوار، ص62)

6ـ جلوگیری از آب سیاه و آب مروارید: امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «سرمه وقت خوابیدن امان می‌سازد از آب آوردن چشم». (همان، ص64)

7ـ برای دهان و دندان‌ها مفید است؛ دهان را خوش بو آب آن را گوارا می‌سازد.

الامام الصادق (علیه السلام): «الْكُحْلُ يُعْذِبُ الْفَم‏؛ سرمه کشیدن دهان را تر و تازه می‌کند».

الامام الصادق (علیه السلام): «الْكُحْلُ بِاللَّيْلِ يُطَيِّبُ الْفَمَ وَ مَنْفَعَتُهُ إِلَى أَرْبَعِينَ صَبَاحاً؛ سرمه کشیدن در هنگام شب دهان را خوشبو می‌کند و منفعت آن تا 40 روز باقی می‌ماند». (دانش نامه احادیث پزشکی، 389-388/1)

8ـ تأثیر آنتی بیوتیکی سرمه

اثرات ضد میکروبی سرمه اثمد بر 5 نوع باکتری گرم مثبت و گرم منفی در محیط invitro و تأثیر سرمه بر بیماری بلفاریب مزمن مشخص شده است. (این تحقیق در دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی کرمان انجام شده، در سال‌های 80-1379)

3ـ مسواک: امام صادق (علیه السلام): «السِّوَاكُ يَذْهَبُ بِالدَّمْعَةِ، وَ يَجْلُو الْبَصَرَ؛ مسواک زدن، اشک ریزش را می‌برد و دیده را جلا می‌دهد». (دانش نامه‌ی احادیث پزشکی، 535-534/1)

4ـ کوتاه کردن موی سر: الامام الکاظم (علیه السلام): «إِنَّ الشَّعْرَ عَلَى الرَّأْسِ إِذَا طَالَ ضَعُفَ الْبَصَرُ، وَ ذَهَبَ بِضَوْءِ نُورِهِ، وَ طَمُّ الشَّعْرِ يَجْلُو الْبَصَرَ، وَ يَزِيدُ فِي ضَوْءِ نُورِهِ؛ موی سر چون بلند شود، بینایی ضعیف می‌گردد و نور دیده از میان می‌رود، اما کوتاه کردن موها، دیده را روشن می‌سازد و نور آن را افزون می‌کند». (همان)

5ـ استفاده از رنگ‌های مناسب: در محیط‌هایی که نامحرم نیست و یا پوشیدن رنگ شاد باعث حرمت‌شکنی نمی‌شود می‌توان از رنگ‌های روشن عوض رنگ تیره استفاده کرد.

«الکافی عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) وَ فِي رِجْلِي نَعْلٌ سَوْدَاءُ فَقَالَ يَا حَنَانُ مَا لَكَ وَ لِلسَّوْدَاءِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ فِيهَا ثَلَاثَ خِصَالٍ تُضْعِفُ الْبَصَرَ وَ...». (الکافی، 465/6)

الکافی به نقل از حنان بن سدیر: در حالی که کفش سیاه پوشیده بودم، به امام صادق (علیه السلام) وارد شدم. فرمود: ای حنان! تو را به رنگ سیاه چه کار؟ آیا نمی‌دانی که در آن سه ویژگی است؟ دیده را ضعیف می‌کند، ...».

البته قابل ذکر است پوشیدن رنگ تیره اگر دایمی باشد و هم در داخل و خارج منزل را شامل شود می‌تواند این عوارض شدید را در پی داشته باشد ولی در مدّت‌های غیر طولانی چنین مشکلی وجود ندارد.

6ـ گرفتن ناخن‌ها در هر پنج شنبه: الکافی عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ خَلَفٍ قَالَ: رَآنِي أَبُو الْحَسَنِ (علیه السلام) بِخُرَاسَانَ وَ أَنَا أَشْتَكِي عَيْنِي، فَقَالَ:... خُذْ مِنْ أَظْفَارِكَ فِي كُلِّ خَمِيسٍ قَالَ: فَفَعَلْتُ، فَمَا اشْتَكَيْتُ عَيْنِي إِلَى يَوْمَ أَخْبَرْتُكَ». (کافی، 491/6)

کافی به نقل از علی بن اسباط، از خلف: امام رضا (علیه السلام) مرا در خراسان دیده در حالی که چشم درد داشتم. فرمود: آیا می‌خواهی تو را به کاری رهنمون شوم که اگر آن را انجام دهی چشمانت درد نکند؟ گفتم: چرا.

فرمود: هر روز 5 شنبه، قدری از ناخن‌هایت بگیر.

راوی گوید: من آن کار را انجام دادم و از آن پس تا امروز که این روایت را نقل می‌کنم، به چشم درد مبتلا نشدم.

7ـ شستن دست‌ها قبل و بعد از غذا

8ـ حجامت: برای تقویت نور دیده حجامت توصیه شده است چرا که خون کثیف را از بدن دور می‌کند و سلول‌های استخوان ساز را مجبور می‌کند تا خون تمیز و مورد نیاز را تولید کنند؛ البتّه در مورد چشم حجامت سر توصیه شده و آن یک وجب بالای بینی خصوصا برای کسانی که کار خواندنی دارند، می‌باشد.

9ـ نگاه به خطوط قرآن و  خواندن آیات آن و خواندن آیت الکرسی.

10ـ خوردن پیاز، شلغم، به، خرما، کندر و... با توجّه به مقدار زیاد ویتامین A در این غذاها.

11ـ نگاه به زیبایی‌ها و سبزه و آب جاری، نگریستن به آب زمزم، به ظرف سبز رنگی که پر از آب است.

12ـ چکاندن آب مرزنجوش به داخل چشم.

 زیان رساننده‌های به چشم

ـ قرار گرفتن چشم در سرما و برف (چه در سرما و گرمای شدید قرار گرفتن و چه خوردن چیزهای بسیار سرد و بسیار گرم و یا جابه‌جایی از جای بسیار سرد و گرم مضر است).

ـ خوردن غذاهای غلیظ مثل گوشت گاو، کلّه پاچه و... .

ـ افراط در مطالعه‌ی خطوط ریز.

ـ به پشت خوابیدن.

ـ حرکت در دود و غبار.

ـ خیره شدن به اشیاء برّاق (قابل توجه است که استفاده از تخته‌های وایت برد در مدارس با توجّه به برّاق بودن آن برای چشم مضر است).

 فهرست منابع:

1ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامع لدرر اخبار الائمه الاطهار، تهران، اسلامیه، بی‌تا.

2ـ کمره ای، محمد باقر، آداب و سنن، ترجمه‌ی جلد 16 بحار الانوار، تهران، اسلامیه، چاپ اول، 1365.

3ـ محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه احادیث پزشکی، قم، دارالحدیث، چاپ چهارم، 1384.

4ـ محمدرضا، منتظر، خیراندیش، حسین و دیگران، سلسله مباحث مطرح شده در دانشگاه رضوی، مرکز تحقیقات طب اسلامی، سنتی دانشگاه رضوی، تابستان 1389. 

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 19