درسي از محضر استاد طاهايي (رحمهاللهعليها)
امام حسن عسكری (عليهالسّلام) به شيعيان خود میفرمايند: « أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْوَرَعِ فِي دِينِكُمْ وَ الِاجْتِهَادِ لِلَّهِ وَ صِدْقِ الْحَدِيثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ طُولِ السُّجُودِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ فَبِهَذَا جَاءَ مُحَمَّدٌ ص أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلَيْهَا بَرّاً أَوْ فَاجِراً فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ يَأْمُرُ بِأَدَاءِ الْخَيْطِ وَ الْمِخْيَطِ- صِلُوا عَشَائِرَكُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ أَدُّوا حُقُوقَهُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ إِذَا وَرِعَ فِي دِينِهِ وَ صَدَقَ الْحَدِيثَ وَ أَدَّى الْأَمَانَةَ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ قِيلَ هَذَا جَعْفَرِيٌّ فَيَسُرُّنِي ذَلِكَ وَ يَدْخُلُ عَلَيَّ مِنْهُ السُّرُورُ وَ قِيلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ وَ إِذَا كَانَ عَلَى غَيْرِ ذَلِكَ دَخَلَ عَلَيَّ بَلَاؤُهُ وَ عَارُهُ وَ قِيلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ فَوَ اللَّهِ لَحَدَّثَنِي أَبِي ع أَنَّ الرَّجُلَ كَانَ يَكُونُ فِي الْقَبِيلَةِ مِنْ شِيعَةِ عَلِيٍّ ع فَيَكُونُ زَيْنَهَا آدَاهُمْ لِلْأَمَانَةِ وَ أَقْضَاهُمْ لِلْحُقُوقِ وَ أَصْدَقَهُمْ لِلْحَدِيثِ إِلَيْهِ وَصَايَاهُمْ وَ وَدَائِعُهُمْ تُسْأَلُ الْعَشِيرَةُ عَنْهُ فَتَقُولُ مَنْ مِثْلُ فُلَانٍ إِنَّهُ لآَدَانَا لِلْأَمَانَةِ وَ أَصْدَقُنَا لِلْحَدِيثِ». (الحديث، فرهنگ سخنان امام عسكري، ص380)
شما را سفارش میكنم به تقواي الهي، پارسايي در دينتان، كوشش و تلاش براي خدا، راستگويي، اداي امانت به هركس كه شما را امین شمارد، چه نيكوكار و چه بدكار، طول سجود، خوش همسايگي، چرا كه حضرت محمّد (صلّياللهعليهوآله) همین را آورده است. در عشيرههاي آنان (اهل سنّت) نماز بخوانيد، در تشييع جنازههايشان حاضر شويد، از بيمارانشان عيادت كنيد، حقوقشان را ادا كنيد، همانا هر كدام از شما هرگاه در دين خود پرهيزكار باشد و در گفتارش راستگو و در كردارش امانت دار و اخلاقش با مردم نيكو باشد، گفته میشود: اين شيعه‌ي من است و اين مرا خوشحال میكند....
توصيههاي امام عسكري (عليه السّلام) در اين سفارش مهم شامل چند بخش است. در ابتدا سفارش به تقوا و ورع مینمايند كه اين سيرهی آباء و اجداد طاهرينشان است. سپس به دستورات اخلاقي نظير راستگويي و اداي امانت و ... اشاره مینمايند و در نهايت نكاتي را پيرامون آداب معاشرت بيان مینمايند. اينك فصلهاي مهم اين حديث گرانسنگ را مرور میكنيم.
1) سفارش به تقوا: «اوصيكم بتقوي الله»: تقوا تنها به معناي پرهيزكاري نيست بلكه داراي مفهوم گستردهاي میباشد كه ابعاد مختلفی را دربرمیگيرد. به عنوان مثال تقواي زبان اين است كه از دروغ و غيبت پرهيز نموده و از گفتن سخن حق و دفاع از مؤمنين خودداري ننمايند. در جايي كه لازم است حكمت بگويد و آن جا كه سزاوار است لب فروبندد. سخن ملايم و جدال نيكو در جاي خودش به كار رود و از فحش و ناسزا و بدگويي پرهيز شود. پس میبينيم تقوا هم در جنبه‌ي منفي زبان است و هم در جنبهی مثبت. وقتي من تقواي واقعي خواهم داشت كه همه‌ی جوانب را در نظر بگيرم.
2) توصيه به ورع: «والورع في دينكم»: ورع از تقوا بالاتر است.
امام عسكري عليه السّلام در سخن ديگري میفرمايند: «اورع النّاس من وقف عندالشّبهه» (تحف العقول،ص519): پارساترين مردم كسي است كه در مورد شبهه توقّف كند.
توقّف كردن نزد شبهه یعني انسان كاري را كه نمیداند حلال است یا حرام، انجام ندهد و چيزي كه حلال و حرام بودن آن معلوم نيست، نخورد. البتّه از نظر فقهي چيزي را كه حلّيت یا حرمت آن مشخّص نيست، استفاده كردنش جايز است، روي اجراي اصل اصالهالصّحه یا اصل برائت؛ یعني، میگويد: من ذمّهام بري است از حرمت اين شيء پس میتوانم بخورم. امّا شخص با ورع از چيزهايي كه شبههناك است پرهیز میكند.
3) سعي و كوشش براي خدا: «... والاجتهاد للّه»، شما میدانيد انسان پيوسته در سعي و كوشش است. هر انساني به صورتي و شكلي تلاش دارد و هيچ وقت بيحركت و بدون هدف نيست در اين جا امام (عليه السّلام) میفرمايند: هدف و سعي و كوشش خود را در راه خدا قرار دهيد.
4) راستگويي: «... صدق الحديث ...» دروغ یكي از علایم بيايماني است، یعني: مؤمن دروغ نمیگويد. من خودم هر وقت میخواهم كسي را بشناسم درجات ايماني او را از راستگويياش میشناسم كه اگر یك مرتبه از او دروغ بشنوم یا یك مرتبه انساني را به دروغ گويي هدايت كند، مثل اين كه آن شخص در نظر من از آسمان به زمین میخورد و ديگر قابل اعتماد نيست.
از ائمهی اطهار در چندين روايت نقل شده است كه به طولاني بودن ركوع و سجود شخص نگاه نكنيد، چرا كه اين امري است كه به آن عادت نموده و اگر آن را رها كند به خاطر آن گرفتار وحشت و اضطراب میگردد و به جاي آن به راستگويي و اداي امانتش نظر كنيد (تفسير صافي،ج2،ص237).
انسان هيچگاه از راستگويي در زندگي ضرر نمیكند، همانطور كه پيامبر(صلّي الله عليه وآله) میفرمايند: «النّجاه في الصّدق كما انّ الهلاك في الكذب».
كذب داراي انواع قولي و عملي است. چه بسا زبان چيزي می گويد ولي اعضا و جوارح طور ديگري عمل میكنند كه اين خود نفاق است و منافق دروغگوست. علي (عليه السّلام) در دعاي كمیل میفرمايند: «حتّي تكون أعمالي و أورادي كلّها وِرداً واحداً...»
5) اداي امانت: «...أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلَيْهَا بَرّاً أَوْ فَاجِراً...» از صفات بارز مؤمنان اداي امانت است. در بيان اهمیّت امانتداری همین بس كه امام صادق (عليه السّلام) میفرماید: کسی که به علی (علیه السّلام) شمشير زد و او را به شهادت رساند اگر مرا امین خود قرار دهد و از من نصيحت و مشورت بخواهد و من آن را قبول كنم، امانت را به او باز خواهم گرداند(تفسير صافي، ج2،ص 237). امانت تنها چيزي نيست كه نزد كسي بگذارند و او آن را حفظ كرده و صحيح برگرداند؛ بلكه شامل اسرار، مجالس و گفتگوهاي بين افراد می شود. اسرار را نمیتوان فاش نمود مگر در صورتي كه پوشیدن آن به دين یا جامعه ضرر برساند که براي جلوگيري از آن ضرر افشای آن سخن اشكال ندارد آن هم به كساني كه بتوانند دفع ضرر كنند.
6) سجدههاي طولاني: «... طُولِ السُّجُودِ...» اگر میخواهيد محبوب خدا شده و به او نزديك شويد، سجدهی زياد بكنيد. هر وقت موقعيتي به دست میآوريد به سجده برويد چون نزديكترين حالات بنده به خدا، حالت سجده است؛ قبل و بعد از نمازتان سجده كنيد؛ وضو که میگيريد سجده كنيد؛ به نعمتي میرسيد سجده كنيد و در همه‌ی حالات نیز. همیشه لازم نيست طولاني باشد؛ اگر وقت نداريد فقط سرتان را روي مهر بگذاريد بگوييد «شكراًللّه» یا «سبحان ربّي الاعلي و بحمده» یا اين فرمايش مولا علي (عليه السّلام) را بگوييد: « إِلَهِي كَفَى بِي عِزّاً أَنْ أَكُونَ لَكَ عَبْداً وَ كَفَى بِي فَخْراً أَنْ تَكُونَ لِي رَبّاً إِلَهِي أَنْتَ لِي كَمَا أُحِبُّ وَفِّقْنِي لِمَا تُحِب»: «معبودا بس است مرا اين عزّت كه بندهی توأم و بس است مرا اين افتخار كه تو پروردگار مني، تو چناني كه دوست دارم. مرا چنان كن كه دوست داري(مفاتيح الجنان، مناجات منظوم امیرالمؤمنين). مردي به رسول خدا سلام الله عليه عرض كرد دعا كنيد كه خدا مرا به بهشت برد. حضرت فرمودند: من دعا میكنم، ليكن تو با سجده هاي زياد و طولاني كمك كن. «اعنّي بكثره السّجود»(تهذيب، ج2، ص23).
در سخن ديگري از امام صادق (عليه السّلام) آمده است «عليك بطول السّجود فإن ذلك من سنن الاوّابين»
امام صادق (عليه السّلام) می فرمايند: «بر تو باد طول دادن سجده، زيرا اين كار، شيوهی فرمانبرداران است»(میزان الحكمه، ج5، ص213).
بخشي از روايت امام عسكري (عليه السّلام) به آداب معاشرت یعني حسن هم جواري و صله‌ي رحم و ساير دستورات اخلاق اجتماعي میپردازد. در واقع محور اصلي فرمايش امام در اين بخش، سفارش نسبت به فامیل است كه با آنها وصل كنيد و قطع ننمايید: «صِلوا في عشائركم» شما می دانيد هسته‌ي مركزي اجتماع را معمولاً خانواده تشكيل می دهد و بعد فامیل است هر چه اينها پيوندشان با یكديگر بيشتر بوده و به هم پيوستهتر باشند رشتهی اتّصال اجتماع قويتر میشود. اگر بخواهيم جامعهاي پيوسته به هم و بدون از هم گسيختگي داشته باشيم در درجه‌ی اوّل باید به پيوند خانوادگي اهمیّت بدهيم. اسلام در اين مورد سفارش زيادي نموده است.
وقتي به قرآن مراجعه میكنيم در مییابيم اين كتاب آسماني سلسله مراتب سفارشهایش را ابتدا از پدر و مادر شروع كرده و سپس به ذويالقربي و مساكين و ... می پردازد.
«... وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينِ وَ الْجارِ ذِي الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبيل...»: «به پدر و مادرخود نيكي كنيد. هم چنين به خويشاوندان و یتيمان و مسكينان و همسايه‌ی نزديك و همسايه‌ی دور و دوست و همنشين و واماندگان در سفر...» (نساء/36).
اين نشان می دهد كه اگر می خواهيد یك جامعه‌ی متّحد و پيوسته به هم داشته باشيد و وحدت در جامعه‌ي شما باشد. نقطه‌ی آغاز، خانواده و پدر و مادرند كه به منزله‌ی اصل و ريشه‌ی خانواده هستند. همین طور ترتيب را رعايت كنيد تا به مردم برسيد.
امام عسكري (عليه السّلام) در ضمن سفارش به اين اخلاق و آداب اجتماعي توصيههايي نظير شركت در تشييع جنازه و عيادت بيماران (واشهدوا جنائزكم و عودا مرضاهم) دارند. در اين گونه موارد افراد قبل از اين كه بيگانگان بيايند از خانواده و فامیل خود انتظار دارند الآن كه مصيبتي به او رسيده یا گرفتاري اتّفاق افتاده نزديكترين افرادشان مثل خواهر، برادر، مادر و دوستان به سراغشان بيايند. در جملهی بعد می فرمايند: «و ادوا حقوقهم»: حقوق خویشانتان را ادا كنيد. صله‌ی رحم یكي از حقوق است و تنها محدود به احوال پرسي و رفت و آمد نمی شود. اين ها مصاديق كم رنگ و ناچيز از آن هستند در حالي كه اصل آن اطلاع و آگاهي از احوالات فامیل و رسيدگي به آن ها و سعي در برطرف كردن غم و غصّه‌ی ايشان و اداكردن حقوقشان است. امام عسكري عليه السّلام اداي حقوق همه‌ی افراد اعم از پدر و مادر و شوهر و اقوام شوهر و... را سفارش می نمايند.
در پايان حديث نتيجه‌ی دستورات عملي و اخلاقي با عنوان ويژگي هاي شيعيان در چند جمله خلاصه بيان می فرمايند: «فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ إِذَا وَرِعَ فِي دِينِهِ وَ صَدَقَ الْحَدِيثَ وَ أَدَّى الْأَمَانَةَ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ قِيلَ هَذَا جَعْفَرِيٌّ فَيَسُرُّنِي ذَلِكَ»: «هر كدام از شما هرگاه در دين خود پرهيزكار باشد و در گفتارش راستگو و در كردارش امانتدار و اخلاقش با مردم نيكو باشد، گفته می شود اين شيعه‌ی من است و اين مرا خوشحال میكند».
شما اگر رفتار انساني اسلامی با مردم داشته و پرورش یافته‌ی مكتب دين باشيد بايد هر لحظه در مقام اصلاح و مبارزه با نفس عمل كرده تا نشان دهيد كه اسلام چنين پرورشي دارد. اداي حقوق فامیل در فرمايش حضرت عسكري (عليه السّلام) همه‌ي اين مسائل را شامل می شود، غيبت نزديكان و فامیل را نكرده به آنها تهمت نزنيد سوءظن نداشته باشيد و به آنها كمك نماييد.
به طور مسلم اين گونه رفتار نمودن موجب سرور و خوشحالي و آبروي دين و اهل بيت عليهمالسّلام می گردد.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 19