مهماني در سيره‌ي معصومين(علیهم‌السّلام) و تفاوت آن در جامعه‌ي كنوني/ الهه سادات حسيني
مهمان‌داری و به مهمانی‌رفتن در اسلام جزء مکارم اخلاق و از امور پسندیدهای است که بر آن تأکید فراوانی شده و فضايل ارزشمندی را درباره‌‌اش برشمرده اند تا در سایه ی این فضايل، افراد جامعه ی انسانی را به ارتباط و معاشرت با یکدیگر تشویق نمایند. اهمّیت این امر از آن جهت است که انسان‌ها از حال یکدیگر مطّلع شده و الفت و دوستی و کمک بین آن‌ها افزایش یابد.
در آیات قرآن و سیره ی معصومین(علیهم‌السّلام) آدابی برای ضیافت مطرح می شود که با رعایت آن ها میتوان از تكّلفات و ناخرسندی طرفین جلوگیری کرد و به برگزاری مهمانی های متعادل و به دور از تجمّل و تکلّف پرداخت.
یکی از آداب معاشرت اسلامی دید و بازدید مؤمنین از یکدیگر، یا همان مهمانی است. مهمانی دو طرف دارد. یکی مهمان میشود و دیگری میزبان است. یکی بر سر سفره ی دیگری می نشیند و طعام میخورد و دیگری اطعام می کند و هر دوی این‌ها لذّت‌بخش است. اسلام ضمن دعوت مؤمنین به این مهم، برای آن فضايل بی شماری ذکر کرده است که یادآوری آن ها میتواند در ترغیب افراد برای برگزاری ضیافت مفید فایده واقع شود.
فضیلت مهمان و مهمانی:
ارزش و فضیلتی که برای مهمان‌داری بیان شده است آنجاست که پیامبر اکرم (صلّي‌الله‌علیه‌و‌آله) می‌فرمایند: « مَنْ زارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ إِلَى مَنْزِلِهِ لَا لِحَاجَهِ مِنْهُ إِلَيْهِ كُتِبَ مِنْ زُوَّارِ اللَّهِ وَ كَانَ حَقِيقاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُكْرِمَ زَائِرَه» کسی که برادر مؤمن خود را در منزلش دیدار کند بدون این که کاری با او داشته باشد از زائران خداوند شمرده میشود و بر خداست که زائر خود را گرامی دارد. (مجلسی، ص 364)
یکی دیگر از فضايلی که برای مهمانی بیان می شود زنده شدن قلب ها و برپا داشتن آیین اهل بیت (علیهم‌السّلام) است به گونه ای که امام محمّد باقر (علیه‌السّلام) در این باره می فرمایند: « تَزَاوَرُوا فِي بُيُوتِكُمْ فَإِنَ ذَلِكَ حَيَاةٌ لِأَمْرِنَا رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْيَا أَمْرَنَا»: به دیدار یکدیگر در منزل هایتان بشتابید زیرا موجب می شود که امر ما زنده شود. خداوند بیامرزد بنده ای که امر ما را زنده کند». (مجلسی،ص460)
پیامبر (صلّي‌الله‌علیه‌و‌آله) مهمان را هدیه ی آسمانی معرّفی نموده اند که سبب افزایش روزی میزبان و آمرزش گناهان او و اهل منزلش می شود. (مجلسی، ص461)
از این رو بزرگان علاقه ی زیادی به پذیرایی از مهمان داشته و آن را سبب نزول رحمت الهی میدانسته اند، امّا این فضیلت ارزشمند تابع اصول خاصّی است که باید در آن لحاظ شود. از جمله این که فرد باید بر انتخاب فردی که می‌خواهد با او رفت و آمد کند دقّت کرده و مراوده‌اش با کسانی باشد که اسلام به او اجازه داده است.
با چه کسانی معاشرت کنیم؟
اسلام، بر اساس اصل تشخیص مصلحت افراد برای مؤمنین حکم عدم مراوده با برخی افراد را داده است که عبارتند از: کافر محارب، منافقان، منحرفان، بدعت گذاران، فاسقان.
اسلام، افراد کریم وخردمند را در نمونه ی مناسب برای برقراری ارتباط دانسته و بهره‌گیری از کرم و خرد آنان را سبب گرایش انسان به این صفات و تأثیرگذاری در او می داند. (کلینی، ص 495)
در هر مجلس این نکته نیز باید در نظر گرفته شود که مهمانی نیز مانند هر تعامل اجتماعی دیگری آدابی دارد که اگر رعایت گردند و میزبان و مهمان هر دو وظایفشان را در قبال دیگری به انجام رسانند، اسباب خشنودی یکدیگر را فراهم مي‌كنند و در نهایت سبب خشنودی خداوند می شوند. برخی از این آداب باید از جانب مهمان (آداب مهمانی رفتن) و برخی توسّط میزبان (آداب مهمانی دادن) رعایت گردد تارضایت طرفین را به همراه آورد.
آداب مهمانی دادن
این آداب که باید از طرف میزبان رعایت شود شامل:
1.میزبان از افراد شایسته، پرهیزکار و اهل ایمان دعوت به عمل آورد و در دعوت خود بین فقیر و غنی تفاوت نگذارد. آن‌چه از نظر پیامبر(صلّي‌الله‌علیه‌و‌آله) زشت و مکروه است این است که هنگام صرف غذا تنها ثروتمندان بر سر سفره حاضر شده و افراد بیبضاعت مورد بیاعتنایی قرار گیرند و دعوت نشوند. (مجلسی، ص 448)
2.میزبان نباید مهمان خود را به کار گمارد. هم‌چنین نباید اهل منزلش را نیز به خاطر پذیرایی از مهمان به مشقّت بیندازد. پیامبر‌اکرم(صلّي‌الله‌علیه‌و‌آله) ناخرسندی از مهمان را ناخرسندی از خداوند دانسته و می فرمایند: به خاطر مهمان خود را به مشقّت نیندازید تا از او ناخرسند نباشید. (فیض کاشانی، ص31)
3.بر سر سفره ی غذا، میزبان اوّلین کسی باشد که شروع به خوردن میکند و آخرین کسی باشد که از غذا دست میکشد. (فیض کاشانی، ص61)
از حقوق مهمان بر عهده ی میزبان این است که او را تا دم در بدرقه کند، در حدیثی امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام) ازپیامبر(صلّي‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل می‌فرمایند: از حقوق مهمان آن است که او را تا در خانه بدرقه کنی. (مجلسی، ص 59)
4.میزبان برای اطعام مهمان خویش نیز باید آدابی را رعایت کند از جمله این که غذا را زود بیاورد و مهمانش را منتظر نگذارد قبل از آوردن غذا میوه بیاورد زیرا میوه در هضم غذا بسیار مؤثّر است تا مهمان کاملاً از غذا دست نکشیده است سفره را جمع نکند و ... (فیض کاشانی، صص 35-38) میزبان آن چه را مهمان نیاز دارد برایش فراهم آورد، حتّی اگر ناچیز باشد. در حدیثی از پیامبر(صلّي‌الله‌علیه و‌آله) نقل شده است که می فرمایند: «إِنَ مِنْ حَقِ الضَّيْفِ أَنْ يُعَدَّ لَهُ الْخِلَال» : همانا از حقوق مهمان آن است که برایش خلال فراهم آوری. (مجلسی،ص 455)
مهمان نیز در مقابل وظایفی دارد که رعایت آن ها موجب می شود تا از زحمت مهمانی که بر دوش میزبان قرار گرفته است کاسته شود. این آداب که تحت عنوان آداب مهمانی رفتن بررسی می شود در ذیل آورده شده است.
آداب مهمانی رفتن:
1.مهمان وظیفه دارد شرایط راحتی میزبان را فراهم کند. مثلاً اگر میزبان او را بین چند نوع غذا مخیّر‌کرد آن غذایی را طلب کند که فراهم کردنش برای میزبان آسان تر باشد و وقتی میزبان غذا را تدارک دید، حتماً از آن میل کند. امام صادق(علیه‌السّلام) از قول پیامبر(صلّي‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل می‌فرمایند که یکی از موارد جفا کاری این است که کسی فرد را به طعام دعوت کند و او نپذیرد و یا بپذیرد ولی چیزی نخورد. (کاشانی، صص 202-221)
2.مهمان بین دعوت غنی و فقیر تفاوت نگذارد و به خاطر دوری راه از پذیرش دعوت سربازنزند. در حدیثی، پيامبر(صلّي‌الله‌علیه‌و‌آله) پذیرش دعوت مسلمان را جزئی از دین شمرده و حتّی طیّ پنج میل راه را برای آن لازم می دانند. (مجلسی، ص 447)
3.به جهت آن‌که روزهدار است دعوت میزبان را رد نکند؛ بلکه اگر دید که افطار کردنش باعث خوشحالی برادر مسلمانش می شود افطار کند و اگر ثابت شد که در باطن از افطار کردن او خوشحال نمیشود، به بهانه ای روزه اش را افطار نکند.
4.خیلی زود به مهمانی نرود و میزبان را قبل از آمادگی کامل غافل‌گیر ننماید. خیلی دیر هم نرود و میزبان را منتظر نگذارد.
5.بالای مجلس ننشیند و هر جا كه پيدا شد بنشیند و اگر میزبان جایی را برای نشستن به او نشان داد، همان جا بنشیند زیرا به فرمایش امام صادق (علیه‌السّلام) صاحب خانه به خانه و حريم‌هاي آن آشناتر است. (حر عاملی، ص 90)
6.مهمان نباید بیش از سه روز در منزل میزبان بماند، زیرا پیامبر(صلّي‌الله‌علیه‌و‌آله) می فرمایند: «مهمان تا دو شب مورد اکرام و پذیرایی قرار می گیرد و اگر شب سوم فرا رسید دیگر از اهل خانه محسوب شده و هر چه بود می خورد». (حر‌عاملی، 456)
7.مهمان همان طور که برای ورود به منزل میزبان باید از او اجازه داشته باشد و دعوت شده‌باشد برای خروج ازمنزل او نیز باید اذن او را در نظر بگیرد و درمدّتی که در منزل اوست نيز به رضایت قلبی‌اش توجّه كند.
*اين مقاله در مدرسه علمیه نرجس(علیها‌السّلام)، براي درس روش تحقيق ارائه شده‌است.
فهرست منابع
*قرآن كريم
1. حر عاملی، محمد بن الحسن، آداب معاشرت از دیدگاه معصومین(علیهم السلام)، ترجمه محمد علی فارابی، و یعسوب عباسی علی کمر، مشهد، آستان قدس رضوی، 1382 ش.
2.حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، بیروت لبنان، احیاالتراث العربی، 1346.
3.فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، راه روشن، مشهد، آستان قدس رضوی، 1376.
4. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، محجه البیضاء، قم، جامعه مدرسین قم، 1361.
5.گروه مؤلف اخلاق، آداب اسلامی (1)، بی جا، واحد تدوین کتب درسی، 1378.
6.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، مکتب الاسلامیه، بی تا.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 20