شادی در آیات و روایات
فاطمه معززی
روان انسان در مقابل عوامل بيروني و دروني، واكنشهاي مختلفي از قبيل شادي و خوشحالي، خشم، تنفّر، ترس و اندوه از خود نشان ميدهد كه به آنها «هيجان» ميگويند. اين هيجانها بسته به عوامل پديدآورنده و نيز ديدگاه ما و انديشههاي انسان، گاه مثبت و گاه منفياند. يكي از اين جنبههاي هيجان «شادي» است، كه با واژههايي چون سرور، نشاط، وجد، سرخوشي، مسرّت و خوشحالي هممعناست .(طریقه دار،ص22) شادي براي انسان يك ضرورت است كه با آن زندگي معنا مييابد، اهميّت شادي تا حدّي است كه ميتواند بيماريهاي صعبالعلاج جسمي را درمان كند.
اسلام دين كامل و جامعي است و چون دین فطرت است به تمام نيازهاي طبیعی وفطري انسان توجّه كامل داشته است و متناسب با نیازهای واقعی وی برنامههایی ارائه كرده است (رجبزاده ،ص45)؛ اسلام، شادي و نشاط را از جمله نیازهای غریزی در انسان میداند و از این رو کسب شادکامی را نه تنها مذمّت نمیکند، بلکه بدان ترغیب و تشویق نیز مینماید و پیروان خود را به شادیهای مثبت و سازنده و برخاسته از رعایت اهداف الهی و انسانی دعوت میکند و شادی مطلق و بی حدّ و مرز و بیقیدوشرط را جایز نميداند.
شادی، یکی از نیازهای اساسی انسان در زندگی و عاملی برای رشد و موفقیّت به شمار میآید. شادی حالت مثبتی است كه در انسان به وجود میآید و در مقابل غم و اندوه قرار دارد. این امر درونی، گاه نشانههایی نیز در بیرون از خود دارد؛ مانند خنده یا گریهي شوق.
وجود آيات متعدّد در قرآنكريم، سخنانپيامبر(صلّياللهعليهوآله) و احاديث و روايات منقول از ائمهيمعصومين (عليهالسّلام) ، حاكي از اهميّت اين موضوع در اسلام است. شادی و نشاط در قرآنكریم اغلب با الفاظی همچون فرح، فرحوا ، تفریح ، تفرحوا ، تفرحون ، یفرح ، فرحون و فرحین آمده است. شادي در لغت به معنای، خوشحالی، سلامتی و فرح ميباشد. تفریح به معنای شاد كردن، فرح و خوشی؛ فرح نیز مخالف حزن و اندوه است (معجم مقایساللغه) .
فرح در قرآن در چند معنا به كار رفته است ؟
1.سركشی و بدمستی «إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ» (قصص ، 76 )
2.خوشنودی و رضا «مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَكَانُوا شِیَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ» (روم ، 32 )
3.شادمانی و خوشحالی «فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» (آلعمران، 170)
سرگرمیهای لذّتبخش و هدفدار در كلام امام رضا (عليهالسّلام) این گونه وصف شدهاست : «اجعلوا لانفسكم حظّاً من الدنيا باعطائها ما تشتهي من الحلال و ما لا يثلم المروه و ما لاسرف فيه و استعينوا بذالك علي امور الدنيا» از لذّتهای دنیوی نصیبی برای كامیابی خویش قرار دهید و خواهشهای دل را از راههای مشروع برآورید، مراقبت كنید كه در این كار به مردانگی و شرافت شما آسیب نرسد و دچار اسراف و تندروی نشوید ، تفریح و سرگرمیهای لذّتبخش، شما را در ادارهی زندگی یاری میكند و با كمك آن بهتر در امور دنیوی خویش موفّق خواهید شد. (طریقه دار،ص 21)
در تقسیمبندی اوقات و نظم روزانه، مسرّت و شادی جایگاه ویژهای دارد. از امام رضا (عليهالسّلام) نیز نقل میشود: «و اجتهدوا انيكون زمانك اربع ساعات: ساعه لله لمناجاته و ساعه لامر المعاش و ساعه لمعاشره الاخوان الثقات والذين يعرفونكم و يخلصون لكم فيالباطن و ساعه تخلون فيها للذاتكم و بهذهالساعه تقدرون عليالثلاث الساعات» اوقات فراغت خود را به چهار بخش تقسیم کنید: ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا ؛ ساعتی برای کار و فعّالیت وتأمین زندگی؛ ساعتی را برای معاشرت و مصاحبت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیبهایتان واقف ميسازند و ساعتی را به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرّت و شادی ساعات تفریح ، نیرو و توان انجام دادن دیگر وظایف خود را تأمین کنید(طریقه دار،ص21).
آیات قرآن دربارهي شادی دو دستهاند: نگاه قرآن و روایات اسلامی به نشاط و شادابی نگاه مثبت و آن را از علایم مؤمنان و اوصاف بهشتیان شمردهاست، امّا مذمّت آن به جهت تقارن با موضوعات مذموم و مکروه شریعت بودهاست.
1. مؤمنان به شادی دعوت شدهاند (شادى مؤمنان به فضل الهى و لطف او )« قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ» ( یونس: 58).
ای رسولخدا! به خلق بگو که شما باید تنها به فضل و رحمت خدا شادمان شوید (و به نزول قرآن مسرور باشید) که آن، بهتر و مفیدتر از ثروتی است که برای خود میاندوزید.
شادى مؤمنان به نصر الهى (روم/4-5) «و یَومئِذٍ یَفرَحُ المُؤمنون ... بِنصرِالله یَنصُرُ مَن یَشاءُ و هو العَزیزُ الرَّحیم» در آن روز مؤمنان شادند به یاری خدا و خدا هرکه را بخواهد یاری میرساند). شادى شهيدان به فضل الهى ( آل عمران/ 169-170 ) «و لا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبِیلِ اللهِ أمواتاً ... فَرحین بما اتهُمُ اللهُ مِن فَضلِهِ گمان نکنید کسانی که در راه خدا کشته شدهاند مردهاند... »آنان به خاطر نعمتهای فراوانی که خدا به فضل خود به ایشان داده ، خوشحالند) ، شاد کردن دیگران (کلینی، ج2 ،ص 188) ( امام صادق (عليهالسّلام) میفرمایند:«... تبسم الرجل في وجه أخيه حسنه ، وصرفه القذى عنه حسنه ، وما عبد الله بشئ أحب إلى الله من إدخال السرور على المؤمن»... تبسّم مؤمن به مؤمن و زدودن اندوه از چهرهي مؤمن از حسنات است، و زدودن گرد و غبار از چهرهي مؤمنين از حسنات است و بهترين اطاعت از خداوند و محبوبترين آن نزد خداوند خوشحال نمودن مؤمنين است.
2. شادیهای بیهوده، بی هدف و ضدّ ارزش (همراه بودن شادی با گناه،غفلت و فساد ) نکوهش میشود. خداوند در قرآن کریم در داستان قارون، از زبان قومش میفرماید: «إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحینَ.» (قصص/76) به خاطر بیاور هنگامی که قوم قارون به او گفتند: این همه شادی مغرورانه مکن که خداوند، شادی کنندگان مغرور را دوست ندارد.
شاديهاي ناپسند از جمله : 1. شاديهاي تمسخرآميز «فلمَّا جاءَهُم بِآیاتِنا إذا هُم مِنها یَضحَکُون» (زخرف/47) چون آیات ما را برآنها آورد، او را مسخره کردند و خندیدند 2. شادي به زشتيها 3. شادي به لغزشهاي ديگران 4. خندههاي بي مورد 5. شادي به گناه: امام علی (عليهالسّلام) میفرمایند:« التَّبَجُّجُ بِالمعاصِی أقبَحُ مِن رُکُوبِها» شادی به گناه زشتتر است از انجام آن. (غررالحکم و دررالکلم، ص 187) 6. شادي با دروغ7. شادي در مصيبت دیگران(حرانی،، ص489، بحار الأنوار : ج 78 ص 374 ح 28) امام عسكرى(عليهالسّلام): شادى نمودن در نزد غمزده، از ادب به دور است. 8. مجالس خوشگذراني 9. شادي در مخالفت از فرمانهاي پيامبر (صلّياللهعليهوآله) 10. شادي به خاطر مال و ثروت 11. شادي به خاطر پيروزيهاي كاذب 12. رقص و ... .
بنابراین يك مسلمان نمیتواند در شادیاش لا ابالی و بیقید باشد؛ زیرا او متعلّق به جامعهی دینی است و جوامع دینی با جوامع غربی و غیر دینی به لحاظ مبنا و اصول از هم متمایزند. لذا دو نکتهي اساسی را در خصوص شادی باید مورد توجّه قرار داد : 1. حدّ و مرزهای دین را به دقّت ودرستی رعایت کنیم؛ 2. در رعایت این مرزها از حدود معیّنی که دین ترسیم نموده تجاوز نكنيم.
شادي و خوشحالي يكي از بازتابهاي ايمان به خداوند است؛ بنابراین، مذمّت آن در برخی موارد میتواند بدين جهت باشد که در ادامه به آن اشاره میشود: گاه از جهت افراط در شادی و خارج شدن از حدّ اعتدال که با کرامت انسان سازگاری ندارد، گاه موضوع، حرام و مورد نهی الهی است و گاه افراد نا آگاه در شادمانی کاذب یا شادی های زود گذر گرفتار میشوند و گاه در اثر فرو رفتن در شادیهای زود گذر، مصلحت مهمتر و وظایف انسانی ناديده گرفته ميشود. قرآن كريم در بيان عذابهاي دوزخيان ميفرمايد: «ذلكم بما كنتم تفرحون في الارض بغير الحقّ و بما كنتم تمرحون» (مؤمنون/ 75): اين (عذاب) به خاطر آن است كه به ناحق در زمين شادي ميكرديد و از روي غرور و مستي به خوشحالي ميپرداختيد.
انواع شادی :
1. شادیهای ظاهری و سطحی ( شادیهایی که در اسلام «لهو و لعب» تعبیر میشود ) گذرا و ناپایدارند و در فرهنگ متعالی اسلام، نکوهش میشوند.
2. شادیهای حقیقی و واقعی که پایدار و بادواماند و سلامت را حفظ میکنند.
معیارهای شادی:
غم و شادی افراد با توجّه به عقاید و باورهای آنها متفاوت است. گرچه شادی از نیازهای اوّلیهی انسان است، ولي با ثروت اندوزی از راه حرام، استفاده از موسیقی های مبتذل، شرکت در مجالس گناه و فساد و با تمسخر و غیبت نمیتوان خوشی و شادی واقعی و بیپایانی را برای خود فراهم کرد، زيرا هر يك از این موارد موجب غم و اندوه درونی در دنیا و حسرت و پشیمانی در آخرت است. آنچه اسلام آن را شادی مینامد و ضروری میداند، نشاط و شادمانیای است که با رعایت آداب و موازین اسلامی و شرعی آن به دست آمده باشد و از آن جمله :
1. شادی به اطاعت خداوند حضرت علي(عليهالسّلام) ميفرمايند: «سرور المومن بطاعه ربّه و حزنه علي ذنبه»: شادي مؤمن به طاعت پروردگار ميباشد و حزنش بر گناه و عصيان است.(غررالحکم و دررالکلم، ص181) 2. پرهیز از گناه و معصیت «خداوند را به غضب درنیاورید به خاطر رضایت و خشنودی احدی از مردم و نزدیک نشوید به مردم به وسیلهی دوری از خدا»(حر عاملي، ج 11، ص 422). 3. احیای ارزشها «شادی به سه خصلت است: وفاداری، رعایت حقوق دیگران و ایستادگی در گرفتاریها و مشکلات» (كليني، ج 78، ص 237؛ محمديريشهري، ج 4، ص 436). 4. احیای حق و از بین رفتن باطل «اما بعد: انسان گاهی مسرور می شود به خاطر رسیدن به چیزی که هرگز از دستش نمیرفت و گاهی محزون میشود به خاطر از دست دادن چیزی که هرگز به آن نمیرسد... (محمدیریشهری،ج 7 ،ص 427؛ نهجالبلاغه،نامه66). 5. همراه با اذیّت و آزار نباشد «کسی که مؤمنی را آزار دهد، مرا آزار داده است» (مجلسی، ج 67، ص 72، ؛ نهج الفصاحه، حدیث 3037). 6 . لهو نباشد« مشروبات الکلی، فحشا، قمار، آزادی جنسی، و بی بند و باری، رقص ، موسیقی و ... » آدمی را از توجّه به خدا و آخرت بازمیدارد و در هالهای از غفلت و بیخبری میکشاند، (... اِنَّ السَّمعَ وَالبَصَرَ و الفُؤادَ کُلُّ اُولئِکَ کانَ عَنهُ مَسوُولاً) «(در پیشگاه خداوند) گوش، چشم و دلها همه مسؤول هستند»(اسراء/36). 7. تحوّل معنوی: شادی، زمانی پسندیده است که در انسان تحوّلی ایجاد شود و انسان بتواند خطاهای گذشتهی خود را جبران کند و روزی که احساس کند خداوند گناهان گذشتهی او را بخشیده است.
عوامل شادی:
همهي مردم جویای شادی و زندگی خوش هستند، نوع غم و شادی هر فرد، بستگی به چگونگی شخصیّت و نگرش او دارد. خوشحالی شخصی به عفو و گذشت است و دیگری به انتقام. در نظام ارزشی اسلام، هر چیزی زمانی مطلوب است که در مسیر کمال و سعادت انسان باشد و پیامبر(صلّياللهعليهوآله) و ائمّهی معصومین (علیهمالسّلام) همواره میکوشیدند به شادیهای مردم جهت و هدف بدهند. عید و شادی مؤمن، همان لحظههایی است که بر شیطان وهواي نفس خود چیره میشود و ناراحتي او آن روزی است که مرتكب گناه ميشود.
از جمله عوامل شادي (اسراء / 36):
1.عوامل درونی نشاط: توکّل بر خدا، راضی بودن به قضای الهی ، نگرش مثبت ، ايمان ، رضايت و تحمّل، مبارزه با نگراني، اميد به زندگي، تفكّر درآفريدههاي خداوند و ...
1.عوامل بیرونی نشاط: سير و سفر، تفريح و تفرّج، ديدار با دوستان، تلاوت قرآن، صدقه دادن، توجه به رنگها، نگاه كردن به سبزه و آب روان، تبسّم و خنده ، بوي خوش، زينت كردن، پوشيدن لباسهاي روشن، ورزش، بازی، كار و سرگرمی، مطالعه و یادگیری و... .
خداوند در قرآن كريم به سياحت و سفر امر فرموده است تا انسان هم از سرنوشت و سرگذشت گذشتگان آگاهييابد و عبرتگيرد و هم از زيبايي طبيعت بهره ببرد. مسافرت و تغيير مكان زندگي و آب و هوا و ديدن مناطق و منظرههاي جديد در نشاط روحي و سلامت جسماني و تقويت روح و از بين رفتن افسردگي و كسالتهاي روحي و درمان بعضي بيماريهاي روحي بهشدّت مؤثّر است. در قرآن كريم و سنّت و سيرهي پيشوايان ديني به اين امر توجّه شده و مردم به مسافرت و گردش و تفريح تشويق شدهاند. پيامبر اكرم(صلّياللهعليهوآله) ميفرمايند:« سافروا تَصِحُّوا» مسافرت كنيد تا سالم بمانيد(حر عاملی، ج 11، ص345).
موانع نشاط و شادی:
دنیا پرستی پیامبر اکرم (صلّياللهعليهوآله) میفرمایند: «الرَّغبَهُ فی الدُّنیا تَکثُرُ الهَمَّ ... رغبت و میل افراطی به دنیا ، غم و اندوه را زیاد میکند ...» (حرّانی،ج 1)، فقر و تنگدستی: امام علی (عليهالسّلام) میفرمایند:«إنَّ الفقر مَذِلَّهُ النَفسِ مِدحَشَهٌ للعقلِ جالب للهموم» فقر سبب خواری نفس و حیرانی عقل و جلب کنندهی اندوه است (تمیمیآمدی دررالکلم،ج2،ص365). ثروت: امام علی(عليهالسّلام) میفرمایند: «القَنیَّه احزانٌ» ثروت سبب اندوه است (همان،ج1،ص369). حسادت: امام علی(عليهالسّلام) میفرمایند:« الحسودُ کثیر الحسرات مُتضاعفُ السیئات» حسود غم و اندوهش فراوان و گناهش دو برابر است(محدّث نوری،ج 12،ص 22)، محرومیّتها، گناه و ... نمونههايي از شاديهاي اهل بيت(عليهمالسّلام):
1. احياي مکتب اهل بيت (عليهمالسّلام) 2. دعا، روزه، نمازو... 3. شادي ائمه از شادکردن مؤمنين
4. شادي بر پيروزيها 5. نيکي و احسان 6. تبسّم و لبخند 7. عفو و بخشش 8. انفاق و کمک به فقرا 9. صله دادن و ...
عوامل شادي در آخرت:
1. مهرباني به ايتام 2. مهرورزي به بيوگان 3. سعي در رفع گرفتاري و نیازهای مسلمين 4. توجّه به فقرا و مساكين
آثار و فواید شادیهای پسندیده :
1. سلامت روان؛ 2. سلامت جسم؛ 3. رشد علمي و تحصيلي؛ 4. رشد اقتصادي؛ 5. امنیت اجتماعی 6. رشد معنوی؛ 7. استحکام خانواده.
سلامتی، از ارکان لازم و اساسی پیشرفت و کمال در هر زمینهای است و از همه مهمتر، زمینهي مناسبی برای عبادت خداوند متعال فراهم میآورد و فردی که سلامتیاش را از دست بدهد، فعالیّت در راه رسیدن به آرمانهای الهی برایش دشوار خواهد بود.
پيامدهاي شاديهاي ناروا:
1. جنگ و دعوا: امام علی (عليهالسّلام) میفرمایند: « رُبَّ طَرَبٍ یَعُودُ بالحرب» چه بسا خوشی و شادی که به جنگ و دعوا منتهی می شود (محمدی ری شهری، ج 7،ص 426)، 2. حوادث و اتفاقات ناگوار 3. ذلّت و رسوايي 4. هلاکت و سقوط 5. عذاب الهي: پیامبر اکرم(صلّياللهعليهوآله) میفرمایند:«مَن أذنبَ ذَنباً و هو ضاحکٌ دَخَلَ النارَ و هو باکٌ»کسی که گناه کند در حالی که می خندد در قیامت داخل آتش جهنم میشود در حالی که گریان است (شیخ حر عاملی، ج 15، ص 34).
منابع:
1.تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد، غررالحکم و دررالکلم ،ج 2 ،ص 365، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم ، 1384.
2.حرّانی، حسن بن شعبه، تحفالعقول ،ج1 ، ص 489، انتشارات جامعهي مدرّسین قم، 1404ه.ق.
3.رجب زاده ، محبوبه، شادي و نشاط در آموزه های دینی، چاپ اول،1389.
4.شیخ حرّ عاملی، محمدبنحسن، وسائلالشیعه، موسّسهی آل البیت علیهم السلام ، قم ، 1409ه.
5.طریقه دار، ابوالفضل، شرع و شادی، انتشارات حضور، چاپ دوم، 1383.
6.علّامه مجلسی ، محمد باقر ، بحارالانوار، ج 67، ص 72، مؤسسهی الوفاء بیروت ، لبنان ،1404 ه.ق.
7.کلینی، محمدبن یعقوب، اصول الكافي،دار الكتب الإسلاميه، تهران، 1365.
8.محمدی ری شهری، محمد ، میزان الحکمه ، ج 4، مترجم :حمید رضا شیخی ، دارالحدیث ، قم ،1383.
9.نوری ،حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل ، ج 12 ،ص 22، مؤسّسهی آل البیت(علیهمالسّلام)،قم: 1408 ه.
*سايت هايي كه به آنها رجوع شده و مطالبي از آن استفاده شده است: سایت حوزه نیوز،سایت ایران،سایت اندیشه قم.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 20