نبشتن زگفتن مهم‌تر شناس(جمله‌ی معترضه)

فاطمه اکبری

یک از سنّت‏ های نویسندگی اسلامی، به کاربردن جمله های معترضه‏ ی دعایی یا توصیفی در متن است. جمله‌ي معترضه یعنی جمله‏‌ای که به محتوای متن به طور مستقیم مربوط نیست، بلکه معنایی را به عنوان دعا یا وصف یا توضیح به جمله‏ ی اصلی می‌افزاید. امّا کاربرد این جمله‌ها در گذشته چگونه بوده است؟ برای توضیح دقیق این مطلب بهتر است بخشی از مقدّمه‏ ی سفر‏نامه‏ ی ناصرخسرو را با هم بخوانیم سپس جمله‏ های معترضه‏ ی آن را بررسی نماييم.

چُنين گويد ابومعين[حميد] الدين ناصر ‌بن خسرو‌القبادياني‌المروَزي ـ تجاوز‌الله‌عنه ـ كه: من مردي دبير‌پيشه بودم و از جمله‌ي متصرّفان در اموال و اعمال سلطاني و به كارهاي ديواني مشغول بودم و مدّتي در آن شغل مباشرت نموده، در ميان اقران شهرتي يافته بودم.

در ربيع‌الآخر سنه‌ي سبع و ثلاثين و اربعمائه، كه امير خراسان ابو‌سليمان جفري بيك داود بن ميكال‌بن سلجوق بود، از مَروُ‌الرّود فرود آمدم، كه در آن روز قِران رأس و مُشتري بود؛گويند كه هر حاجت كه در آن روز خواهند باري ـ تعالي و تقدّس ـ روا كند. به گوشه‌اي رفتم و دو ركعت نماز بكردم و حاجت خواستم تا خداي ـ‌تبارك و تعالي ـ مرا توانگريِ حقيقي دهد. چون به نزديكِ ياران و اصحاب آمدم يكي از ايشان شعري پارسي مي‌خواند. مرا شعري در خاطر آمد كه از وي درخواهم تا روايت كند. بر كاغذي نوشتم تا به وي دهم كه اين شعر برخوان. هنوز بدو نداده‌بودم كه او همان شعر بعينه آغاز كرد. آن حال به فال نيك گرفتم و با خود گفتم: خداي ـ‌تبارك و تعالي ـ حاجتِ مرا روا كرد.

پس از آن‌جا به جوزجانان شدم و قريب يك ماه ببودم و شراب پيوسته خوردمي. پيغمبر(صلّي‌آلله‌عليه‌و‌آله) مي‌فرمايدكه: «قولوا الحقَّ و لَو عَلي انفُسِكم».

شبي در خواب ديدم كه يكي مرا گفتي :« چند خواهي خوردن از اين شراب كه خرد از مردم زايل كند؟ اگر بهوش باشي بهتر». من جواب گفتم كه : « حكما جز اين چيزي نتوانستند ساخت كه اندوهِ دنيا كم كند». جواب دادي:«در بيخودي و بيهوشي راحتي نباشد. حكيم نتوان گفت كسي را كه مردم را به بيهوشي رهنمون باشد، بلكه چيزي بايد طلبيد كه خرد و هوش را بيفزايد». گفتم كه:« من اين از كجا آرم؟» گفت: « جوينده يابنده باشد» و پس سوي قبله اشارت كرد و ديگر سخن نگفت.

چون از خواب بيدار شدم آن حال تمام بر يادم بود بر من كار كرد. با خود گفتم كه:« از خوابِ دوشين بيدار شدم، اكنون بايد كه از خواب چهل ساله نيز بيدار شوم». انديشيدم كه تا همه‌ي افعال و اعمال خود بدل نكنم فرج نيابم.

روز پنج‌شنبه ششم جمادي‌الآخر سنه‌ي سبع و ثلاثين و اربعمائه، نيمه‌ي دي‌ماه پارسيان، سال بر چهارصد و چهارده يزدجردي، سر و تن بشستم و به مسجد جامع شدم و نماز كردم و ياري خواستم از باري ـ‌تبارك و تعالي ـ به گزاردن آن‌چه بر من واجب است و دست باز‌داشتن از منهيّات و ناشايست چنان‌كه حق ـ سبحانه و تعالي ـ فرموده است.

جمله‌هاي معترضه همان قسمت‌هایی است  که بین دو خط فاصله و به صورت ضخیم آمده است.

ناصر خسرو برای خودش جمله‏ی دعایی«تجاوز‌الله‌عنه» یعنی خداوند از او درگذرد را به کار برده است. چرا؟ در سطرهای بعدی می‌بینیم که درباره‏ی خود حرف حقّی را که گر چه تلخ است و به ضرر اوست می‏آورد، یعنی: «به جوزجانان شدم و قریب یک ماه ببودم و شراب پیوسته خوردمی» پس چون در گذشته گناهی را مرتکب می‏شده جمله‏ی معترضه‏ی دعایی «تجاوز‌الله‌عنه» را درباره‏ی خود به کار برده است که از دقّت وی در معنا سرچشمه می‏گیرد.

در جملات بعد، یک بار خداوند متعال را «باری» با صفت «تعالی و تقدّس» خوانده و دو بار دیگر «خدای» «تبارک و تعالی». در مورد اول چون به گناه بنده بر‌می‏گردد و می‏خواهد ذات بلند مرتبه‏ی خداوند را عاری از این گونه آلودگی‏ها و حتّی گمان‏ها بر‌شمارد، اسم «باری» و صفت «تقدّس» را که هر دو به معنی پاکی و دوری از هر گونه نقص و آلودگی است می‏آورد. امّا در مورد دوم از اسم فارسی «خدای» که به معنی «صاحب» است استفاده می‏کند و چون قصد دارد از خداوند «توانگری حقیقی» [:ثروت] بخواهد صفات «تبارک» را به کار می‏برد که از «خیر» و «برکت» می‏آید و بعد هم که به گمان خود نزدیک می‏شود، این ا سماء و صفات را تکرار می‏کند، زیرا دقیقاً می‏خواهد به همان مضمون دوباره اشاره کند.

ناصر‏خسرو در بند پایانی می‏گوید: «سر و تن بشستم و به مسجد جامع شدم و نماز کردم» در این جا نیز برای پاک شدن، توبه‌ي عملی انجام می‏دهد. پس می‌نويسد: «و یاری خواستم از باری ـ تبارک و تعالی ـ به گزاردن آن‌چه بر من واجب است چنان که حق ـ سبحانه وتعالی ـ فرموده است». در این جمله‌ها علاوه بر این که دو واژه‏ی «یاری» و «باری» نوعی موازنه را درآهنگ کلام به وجود آورده‏اند، دو مفهوم قبلی یعنی توبه و توانگری حقیقی از جمله‏ی معترضه‏ی اول و مفهوم «پذیرفته شدن توبه» از جمله‏ی معترضه‏ی دوم فهمیده می‏شود. پس این جمله‏های معترضه نیز با عبارت «سر و تن بشستم و به مسجد جامع شدم» و «گزاردن آن چه بر من واجب است...» هماهنگی کامل دارد.

آن‌چه بدان اشاره شد، بیان یکی از دقّت‏های نویسندگی و ظرافت‏های زبانی بود که از گذشتگان برای ما به جای مانده‌است كه علاوه‏ بر سفرنامه‏ی ناصرخسرو، تقریباً در تمامی آثار بنام نثر فارسی رعایت این ویژگی به چشم می‏خورد. کاربرد اسماء و صفات خداوند، جملات دعایی که برای خلفای مسلمین و پادشاهان و عباراتی که در جای خود برای سایر افراد به کار رفته است، همگی از دقّت نویسندگان آن‏ها به معنای واژگان و عبارات معترضه حکایت دارد. برای مثال درتاریخ بیهقی برای امیر محمود غزنوی همه جا عبارت «رضی الله عنه» آورده شده است که یعنی: خداوند از اوخشنود باد؛ و این بدان معناست که امیر مرتکب خطاهایی شده است که خداوند باید از او بگذرد تا آمرزیده گردد.

جا دارد  نویسندگان مسلمان، به ویژه نویسندگان جوان کشور عزیزمان، در آثار گفتاری و نوشتاری خود به این نکته ها توجّه کنند و از آن‌ها بهره‏ مند گردند.