* طاهره رحیم زاده
خوردن و آشامیدن در نگاه دین بهره‌گیری از نعمت الهی در مسیر بندگی خداست. از همین رو در آموزه‌های دینی برای این رفتار توصیه‌هایی آمده؛ از جمله نهی از خوردن و آشامیدن بسان بیگانگان. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند: امیرمؤمنان(علیه‌السلام) پیوسته می‌فرمود: « امور این امّت همواره به خیر و صلاح خواهد بود، مادامی که بسان عجم‌ها (بیگانگان) غذا نخورند و لباس نپوشند، پس هرگاه چنین کردند خدا خوارشان می‌کند» (المحاسن، ص۴۱۰).
در حدیث دیگری پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) می‌فرماید: «هرکس غذای حلال بخورد فرشته‌ای بالای سرش بایستد و برایش آمرزش بخواهد تا از خوردن فارغ شود» (الدعوات، ص۲۵).
در حدیث معراج آمده: ای احمد! اگر خوردن و آشامیدنت پاک باشد در حفظ و حمایت من هستی(ارشاد القلوب، ص۲۰۳).
در این بحث تلاش شده مسائلی از احکام ماهیان از دیدگاه فقه بیان شود: از جمله صید ماهی، حکم ماهی فلس‌دار و ماهی بدون فلس، انواع ماهیان فلس‌دار، فروش کنسروهای ماهی در بازار مسلمین، حکم تخم ماهی، حکم میگو و صدف و کوسه و چند مسأله‌ی دیگر.
ماهی فلس‌دار
مسأله: از حیوانات دریازی حلال نیست مگر ماهی فلس‌دار، پس سایر حیوانات دریایی غیر از ماهی پولک‌دار حرامند، مثل صدف، مار ماهی، نرمتنان دریایی… حتّی آنچه همنام حیوانات خشکزی حلال گوشت است مثل گاو‌آبی و اسب‌آبی، همچنین دوزیستان حرام گوشتند. مثل قورباغه، خرچنگ و لاک‌پشت. پرندگان دریایی هم حکمشان مثل حکم پرندگان خشکزی است (تحریر الوسیله امام خمینی، ج۲، کتاب اطعمه و اشربه، م۱، منهاج الصالحین آیت الله سیستانی، ج۳، ص۸۷۷۴).
مسأله: ماهی حلال آن ماهی است که فلس (پولک) داشته باشد (تمام فقها).
«فلس Scale» عبارت است از پولک‌های ریز و درشت که در بدن ماهی دیده می‌شود.
گاه ماهیانی که به هر دلیل دچار صدمه می‌شوند و تعدادی از فلس‌های خود را از دست می‌دهند، مورد هجوم باکتری‌ها و قارچ‌ها قرار گرفته، بیمار می‌شوند. بنابراین فلس‌ها بهترین مانع در مقابل عوامل فساد گوشت ماهی هستند.
در همین راستا ممکن است یکی از علل حرام بودن ماهیان بی‌فلس عادت آنان به پلیدخواری باشد. ماهی‌های بدون فلس و خرچنگ‌ها پلید خوارند و از جسد ماهی‌های دیگر تغذیه می‌کنند. (اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج۸، ص۱۱۸؛ ماهیان آب شیرین ایران، ص۵).
مسأله: به طور کلّی هر ماهی که فلس داشته باشد حلال است و ماهی بی‌فلس حرام است. لازم نیست تمام بدن ماهی فلس داشته باشد و اگر بعضی از جاهای بدن حتّی اطراف دم یا اطراف سر فلس داشته باشد کافی است و لازم نیست همیشه در بدن ماهی باشد و اگر بدانند فلس دارد لکن خودش را به چیزی می‌ساید و فلسش می‌ریزد، حلال است؛ یا ماهیانی که فلسشان سست است و در دام می‌ریزد حلالند (مجمع المسائل آیت الله گلپایگانی، ج۳، ص۶۳، سؤال۱).
مسأله: برای حلّیت ماهی، وجود یک فلس هم در آن کافی است. چه در اصل خلقت تک فلسی باشد چه فلس‌ها در اثر سست بودن و تماس با اشیاء اطراف از بدن ماهی جدا شده باشند (المسائل الشرعیه، ج۲، ص۲۶۶، سوال۵).
مسأله: ماهی‌ای که به نظر متخّصصین فلس دارد ولی فلس‌های آن میکروسکوپی (ذرّه‌بینی) است نه ماکروسکپی و با چشم غیرمسلّح دیده نمی‌شود چه حکمی دارد؟ آیا برای حلّیت ماهی کافی است یا خیر؟
امام خمینی(ره): ملاک، وجود فلس است در ماهی، اگر اصل فلس داشتن ثابت شود، آن ماهی حلال است و دیده شدن با چشم مسلّح یا غیر مسلّح مدخلیتی در حکم ندارد.
مقام معظّم رهبری: اگر فلس دارد حلال است هرچند خیلی ریز باشد و با چشم غیرمسلّح دیده نشود.
آیت الله سیستانی: حلیّت آن مشکل است، لازم است احتیاط شود.
آیت الله مکارم شیرازی: کافی نیست و پولک باید با چشم عادی دیده شود (مجموعه استفتائات جدید، ج۲، س۱۲۲۱).
اسامی تعدادی از ماهیان فلس‌دار که فلس‌هایشان با چشم دیده می‌شوند به نظر جمعی از متخصّصین ماهیفروش عبارتست از: اردک کاهی (کدر جنوب)، حلوای سیاه (جنوب)، سرخوشوریده (بوشهر و چابهار)، حلوای کفشک (جنوب)، میش جنوب، قزل آلا، سفید شمال، کپور. این ماهی‌ها دارای فلس می‌باشند (احکام ماهی‌ها، نشریه مذهبی نور، ص۴).
شک در فلس در ماهی
مسأله: زمانی که شک شود در وجود فلس در ماهی و عدم وجودش، آن ماهی چه حکمی دارد؟
امام خمینی: بنا را بر فلس‌دار بودن می‌گذاریم و آن ماهی محکوم به حلّیت است (استفتائات امام، ج۲، ص۵۰۲، س۲۱).
مقام معظم رهبری : حلال است.
آیت‌الله مکارم: خوردن آن اشکال دارد.
آیت‌الله فاضل لنکرانی: محکوم به حرمت است.
آیت‌الله سیستانی: بدون احراز وجود فلس خوردن آن جایز نیست (احکام ماهی‌ها، نشریه مذهبی نور، ص۶و۷، س۱۶).
کنسروهای ماهی
مسأله: کنسروهای ماهی که در بازار مسلمین به فروش می‌رسد و مشکوک الفلس است، خریدن و خوردن آن چه حکمی دارد؟ آیا فرقی بین فروشندهی شیعه مذهب و سنّی وجود دارد یا نه؟ (با توجّه به این که بعضی از فرق اهل سنّت ماهی بدون فلس را حلال می‌دانند).
مقام معظّم رهبری: حلال است و فرقی نمی‌کند.
آیت‌الله مکارم: آنچه در بازار مسلمین فروخته شود حلال است (مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج۳، ص۱۵۶).
آیت‌الله سیستانی: کنسروهایی که در بازار شیعه فروخته می‌شود چنانچه احتمال داده شود که از ماهی فلس‌دار است حلال است مگر آن‌که از بلاد کفر یا بلاد غیر شیعه وارد شود و احتمال داده نشود که بازار شیعه در ارتباط با آنها تحقیق کرده باشد (مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج۳، ص۱۵۷)؛ احکام ماهی‌ها، نشریه مذهبی نور، ص۸، س۱۸).
میگو و ماهی سمنقور
مسأله: «میگو Shrimp» که آن را «روبیان» نیز می‌نامند، از حیوانات آبی حلال و دارای فلس است ولی «ماهی سمنقور» که از حشرات خشکی است و نام ماهی بر آن نهاده‌اند حرام است مگر برای درمان در مقام ضرورت و اضطرار (تحریر الوسیله، ج۲، ص۱۴۱، م۳؛ منهاج الصالحین آیت‌الله سیستانی، ج۳، م۸۷۸؛ توضیح المسائل آیت‌الله مکارم، مسأله ۲۲۵۵، استفتائات جدید، جلد اول، ص۲۸۲).
تخم ماهی
مسأله: «تخم ماهی Fish Spawn» تابع خود ماهی است. پس تخم ماهی حلال، حلال است هرچند صاف باشد و تخم ماهی حرام، حرام است هرچند خشن باشد.
(تحریرالوسیله امام خمینی، ج۲، ص۱۴۲، م ۴)؛ (منهاج الصالحین آیت‌الله سیستانی، ج۳، م۸۸۰).
خاویار ماهی فلس‌دار
سؤال: خوردن خاویار ماهی فلس‌دار چگونه است؟ حلال است (جامع الاحکام آیت‌الله صافی گلپایگانی، ج۲، س۲۰۳۳).
ماهی‌گیری و ماهی مرده
سؤال: تور ماهی‌گیری را به دریا می‌اندازند و پس از ۶ یا ۷ ساعت تور را ا آب می‌کشند، ماهی‌هایی که در این تور به دام افتاده‌اند به خصوص ماهی‌هایی که در ساعات اوّلیه گیر کرده‌اند همگی مرده‌اند و تور در آب بوده، حکم این ماهی‌ها چگونه است؟ آیا این چنین ماهی‌گیری (که بنادر جنوب کشور همگی این چنین ماهی می‌گیرند) محکوم به حلّیت است یا حرمت؟
امام خمینی: ماهی اگر داخل آب بمیرد اگرچه داخل تور ماهی‌گیری باشد، خوردن آن حرام است. (استفتائات امام خمینی، ج۲، ص۴۹۴، س۲).
مسأله: گاه در بلاد غیر اسلامی بر روی قوطی‌های کنسرو ماهی، اسم ماهی یا شکل آن را می‌بینیم که از نوع ماهیان فلس‌دار است، آیا حق داریم در شناسایی نوع ماهی اعتماد بر آن اسم یا آن شکل نماییم همراه علم به این که دروغ گفتن در چنین اموری باعث خسارت و ضرر مالی بزرگ به شرکت و بی‌اعتباری آن و توقیف از ناحیه ی قانون می‌شود؟
آیت‌الله سیستانی: ملاک، اطمینان است. اگر اطمینان حاصل شود به صدق نوشته یا شکل، عمل بر طبق آن جایز است و در غیر این صورت نمی‌توان به نوشته یا شکل اعتماد کرد (الفقه المغتربین، ص۱۵۶، س۱۸۰)
صید ماهی:
۱. اگر ماهی فلس‌دار را زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، پاک و خوردن آن حلال است، اما اگر در آب بمیرد، چون خون جهنده ندارد پاک است ولی خوردن آن حرام است (توضیح المسائل، امام خمینی، م۲۶۱۵).
۲. صیّاد ماهی لازم نیست مسلمان باشد و در موقع گرفتن، نام خدا را ببرد، ولی مسلمانی که از آن ماهی استفاده می‌کند، باید بداند که آن را زنده گرفته‌اند و در خارج آب مرده است (توضیح المسائل امام، م۲۶۱۷؛ آموزش فقه، ص۳۲۰).
۳. خوردن ماهی زنده، اشکال ندارد (رساله امام، م۲۶۱۹).
مسأله: اخیراً عدّه‌ای از صیّادان نقل می‌کنند که ماهی را به وسیله‌ی برق صید می‌کنند. ماهی صید شده در آب می‌میرد مرده‌ی آن را از آب بیرون می‌آورند، این چنین ماهی از نظر حلّیت و حرمت چه حکمی دارد؟
آیت‌الله مکارم شیرازی: اشکال دارد، مگر این‌که بیرون از آب بمیرد (استفتائات جدید، ج۱، آیت الله مکارم شیرازی، ص۲۸۰).
گوشت داخل صدف
مسأله: چون در رساله‌های عملیه نامی از «صدف» و حکم آن دیده نشده و متخصّصین فن، نظر می‌دهند که گوشت داخل صدف از بهترین گوشت‌هاست و مصداق جدّی «لحماً طریّاً» می‌باشد و دارای خواص بی‌شماری است و بعضاً اطبّا برای معالجه ی بعضی از امراض تجویز می‌کنند لطفاً حکم آن را در صورت اختیار و اضطرار و معالجه بیان فرمایید؟
آیت‌الله مکارم شیرازی: تنها در صورت ضرورت بی‌اشکال است (استفتائات جدید، جلد اوّل، ص۲۸۱، س۹۸۵ از آیت الله مکارم شیرازی).
کوسه ماهی
مسأله: متخصّصین فن نظر می‌دهند که کوسه ماهی هم مانند ماهیان دیگر دارای فلس و قشر (به نام فلس میخی یا دندانه‌ای) است که با دست کشیدن روی پوست آنها محسوس است و از نوع ماهی‌های غضروفی است، بنابراین حکم کوسه ماهی چیست؟
آیت‌الله مکارم شیرازی: اگر در نظر عرف، فلس دارد حلال است و تفاوتی میان ماهی‌ها نیست (استفتائات جدید، ج۱، س۹۸۷، ص۲۸۲).
مواد غذایی وارداتی
مسأله: استفاده از سوسیس، کنسروها و مواد غذایی که از کشورهای خارجی وارد می‌شود چه صورت دارد؟
مقام معظّم رهبری: در مورد مواد غذایی غیرگوشتی اگر یقین به حرمت و نجس بودن آن نباشد اشکال ندارد، لکن مواد گوشتی اگر از کشور غیراسلامی وارد شده باشد و با فرض این که تذکیهی آن محرز نیست حلال نمی‌باشد (مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج۳، ص۱۵۵).
آیت‌الله سیستانی: در مورد گوشت باید ذبح شرعی آن احراز شود و در مورد ماهی باید فلس‌دار بودن آن احراز شود و معلوم شود که زنده صید شده یا با تور و مانند آن صید شده است (همان، ص۱۵۵).
آیت‌الله مکارم شیرازی: مواد گوشتی که از کشورهای خارجی غیر مسلمان آورده شود حرام است (همان، ص۱۵۶)
آیت‌الله صافی گلپایگانی می‌فرماید: استفاده از غذاهایی که از گوشت حیوان تهیه شده یا روغن حیوانی در آن به کار رفته باشد جایز نیست (همان، ص۱۵۶).
منابع
۱.استفتائات جدید، جلد اوّل، ص۲۸۱، س۹۸۵ از آیت الله مکارم شیرازی.
۲.مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج۳، ص۱۵۵.
۳.رساله امام خمینی، م۲۶۱۹.
۴.تحریرالوسیله امام خمینی، ج۲، ص۱۴۲، م ۴؛
۵. الفقه المغتربین، ص۱۵۶، س۱۸۰
۶.المحاسن، ص۴۱۰.
۷. الدعوات، ص۲۵.
۸. جامع الاحکام آیت‌الله صافی گلپایگانی، ج۲، س۲۰۳۳.
۹.المسائل الشرعیه، ج۲، ص۲۶۶، سوال۵.
۱۰.احکام ماهی‌ها، نشریه مذهبی نور، ص۶و۷، س۱۶.
۱۱. منهاج الصالحین آیت‌الله سیستانی، ج۳، م۸۸۰.
