باز شناسي معروف و منكر در كلام امام رضا (ع )/ مائده رضايي
فقه اهل‌بيت (عليهم‌السّلام) تنها فقه راستين و مبيّن احكام واقعي اسلام ناب محمّدي است. امّا پس از ماجراي سقيفهي بني ساعده و در پي تغيير جريان امامت كه مراجعه به اهل‌بيت (عليهم‌السّلام) ممنوع شد، جامعه ي اسلامي در مسير اجراي احكام دين، دچار انحراف و پراكندگي گرديد و مذاهب تفسيري و فقهي بريده از ثقل اصغر (اهل‌بيت) پديدار گشتند و در پي آن بدعت‌ها در احكام و عقايد ظهور كرد. مانند مذاهب فقهي چهارگانه ي اهل سنّت كه درست در مقابل پيشوايان فقه جعفري امام صادق (عليه‌السّلام) قرار گرفتند (گرجي، ص117). لذا ائمّه (عليهم‌السّلام) از جمله امام رضا (عليه‌السّلام) نسبت به تبيين صحيح احكام و فروع دين اهتمام خاصّي ورزيدند.در شماره قبل بحث اصول دين را بيان نموديم در اين شماره به فروع دين و احكام منقول از نگاه امام رضا (عليه السلام) مي‌پردازيم.
احاديث امام رضا (عليه‌السّلام) بسيارند (عطاردي، ج2، ص425-137) امّا در اين مقاله به اختصار برخي از آن ها را از نامه ي جوامع شريعت به ترتيب ابواب فقهي نقل مي‌كنيم:
* واجبات فقهي (فروع دين)
1. طهارت
الف. وضو: امام رضا (عليه‌السّلام) دستور وضو را مطابق قرآن توصيف مي‌كنند: «الْوُضُوءُ كَمَا أَمَرَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الْيَدَيْنِ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَيْنِ وَاحِدٌ فَرِيضَةٌ وَ اثْنَانِ إِسْبَاغٌ وَ مَنْ زَادَ أَثِمَ وَ لَمْ يُؤْجَرْ»؛ وضو آنطور كه خداوند در كتابش [قرآن] فرمان داده، شستن صورت و دستان، مسح سر و پاها، يك بار شستن واجب و بار دوم مستحب و بيشتر از آن گناه و بدون پاداش است (حرّاني، ص439).
اين در حالي است كه فقهاي اهل سنّت سه بار شستن را جايز ميدانند (طوسي، ج1، ص80).
امام در ادامه مبطلات وضو را برمي‌شمرند: گاز [معده و روده]، ادرار، مدفوع، خوابيدن و جنابت (حراني، ص439). امّا اكثر اهل سنّت تنها خوابيدن درازكش را مبطل ميدانند، ولي خوابيدن در حال ايستاده يا ركوع يا سجود حتّي اگر شخص به خواب عميق فرو رود [و در آن حال گاز از روده‌اش خارج شود] باز هم وضويش صحيح مي‌ماند؛ مگر اينكه يقين به عروض حدث پيدا كند (طوسي، ج1، ص108).
امام رضا (عليه‌السّلام) مسح بر جوراب و كفش را باطل و مخالف با فرمان خدا و رسول و قرآن ميدانند و چنين وضويي را پذيرفته و جايز نمي‌دانند. دليلشان نيز عمل رسول خدا در ترك مسح بر كفش پس از نزول سوره مائده است (حرّانی، ص439).
ب. غسل: امام رضا (عليه‌السّلام) در جوامع شريعت به برخي از غسل‌هاي واجب و مستحب اشاره مي‌كنند و از ميان مستحب‌ها برخي را به دليل اهمّيّت و آثار فردي و اخرويشان در کنار غسل‌هاي واجب برمي‌شمرند.
غسل‌هاي واجب عبارتند از: جنابت، احتلام (رؤياي آميزش جنسي)، حيض و مسّ ميت. مهمترين غسل‌هاي مستحب عبارتند از: جمعه، فطر و قربان، ورود به مكّه و مدينه، زيارت، احرام، روز عرفه، شب‌هاي اوّل، نوزدهم، بيستويكم و بيستوسوم ماه رمضان (حرّاني، ص439).
حضرت به احكام حائض نيز اشاره مي‌كنند كه اقلّ آن 3 و اكثرش 10 روز بوده و زن نبايد در اين مدّت نماز و روزه به جا آورد و پس ازاتمام بايد غسل و فقط روزه‌ها را قضا كند (همان، ص441).
2- نماز
نماز كامل‌ترين شكل اظهار بندگي در برابر خداست که آثار بسياري براي نمازگزار دارد. مهم‌تر از همه ياد خداست؛ چنانكه قرآن كريم ميفرمايد: «نماز انسان را از گناهان بزرگ و آشكار و زشتي‌ها باز مي‌دارد و بدون شك ياد خدا بزرگ‌تر و مهم‌تر است» (عنكبوت/45).
نماز به دو نوع واجب و مستحب تقسيم مي‌شود، نمازهاي واجب در كلام امام رضا (عليه‌السّلام) عبارتند از:
الف. نمازهاي شبانه روز: ظهر و عصر و عشاء هر كدام 4 ركعت، مغرب 3 و صبح 2 ركعت.
نمازهاي نافله ي شبانه روز مجموعاً 34 ركعت: 8 ركعت نافلهي ظهر، 8 ركعت عصر، 4 ركعت مغرب و 2 ركعت نشسته نافله ي عشاست كه معادل يك ركعت است، 8 ركعت نيز هنگام سحر نافله ي شب و 3 ركعت وتر و 2 ركعت پس از وتر كه نافله ي صبح است.
از مستحبّات نماز اقامه ي آن در اوّل وقت و به جماعت است كه هر ركعت نماز جماعت معادل هزار ركعت فراداست؛ البته نمازي چنين اثري را دارد كه امامش عادل و شيعه باشد. (حراني ،ص 439 ،441 )
امام رضا (عليه‌السّلام) به برخي از احكام نماز چون لباس نمازگزار كه نبايد از پوست مردار و درندگان باشد، نماز مسافر كه بايد پس از مسافت 4 فرسنگ رفت و 4 فرسنگ برگشت كه معادل 12 ميل است، كوتاه (شكسته) خوانده شود، نيز اشاره مي‌كنند.
احكام ديگر نماز، قنوت‌هاست كه در نمازهاي صبح، مغرب، عشاء، جمعه و ظهر پس از قرائت و پيش از ركوع، گزارده مي‌شود. حكم ديگر نماز آشكار خواندن "بسم الله الرحمن الرحيم" ابتداي سوره ي حمد است.
ب. نماز ميّت: امام رضا (عليه‌السّلام) نماز ميّت را درست مخالف با دستور اهل سنّت توصيف مي‌كنند. به اين صورت كه شامل 5 تكبير بدون ركوع و سجود و سلام است. امام علّت سلام ندادن را عدم ركوع و سجود ميدانند. حضرت به ادب دفن نيز اشاره مي‌كنند كه نبايد قبر ميّت چون كوهان شتر بالا آيد بلكه بايد چهار گوش ساخته شود (حرّاني، ص439-440).
3- روزه
روزه بهترين وسيله ي رياضت و سلطه بر نفس و تقويت اراده است. لذا خداوند بارزترين اثر آن را تقوا مي‌داند (بقره/183). در دين مبين اسلام بهترين زمان براي روزه مقرّر شده و آن، ماه نزول كتب آسماني و وقوع شب قدر، شبي كه جبران كننده‌ی زيان‌هاي يك عمر طبيعي 80 ساله است. اين مقطع زماني رهاوردهاي روزه را صدچندان ميكند. لذا تعيين اوّل و آخر ماه رمضان از اهمّيّت و حسّاسيت بالايي برخوردار است.
با وجود اين خداوند محاسبه ي آن را بسيار آسان گرفته به طوري كه هر فرد عامي‌اي قادر بر تشخيص زمان آن است و آن رؤيت هلال با چشم طبيعي و بدون نياز به تجهيزات رصد فضايي است (بقره/184). امام رضا (عليه‌السّلام) در راستاي قرآن كريم همين روش را براي تعيين آغاز و انجام ماه رمضان اتّخاذ مي‌كنند: «وَ يُصَامُ شَهْرُ رَمَضَانَ لِرُؤْيَتِهِ وَ يُفْطَرُ لِرُؤْيَتِهِ»؛ ماه رمضان را بايد با ديدن هلالش روزه گرفت و با ديدن هلال [شوّال] افطار كرد (حرّاني، ص441). ناگفته نماند که به استناد ادلّهي دیگر در این مسأله اختلاف فتوا وجود دارد.
آن حضرت به عدم جواز بدعت اهل سنّت در ماه رمضان اشاره مي‌كنند و آن نماز تراويح به جماعت است (همان)؛ البته امام به روزه‌هاي واجب ديگري نيز در روايات ديگر اشاره مي‌كنند (عطاردي، ج2، كتاب الصوم).
امام از چندين روزه ي مستحب نام مي‌برند: سه روز در هر ماه و ماه شعبان كه به پيروي از پيامبر اكرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) گرفته مي‌شود (حرّاني، ص441).
4-ماليات اسلامي
در جامعه ي اسلامي مهمترين منابع ماليات، زكات [مال و فطره]، خمس، خراج و... است كه پرداختن خمس و زكات طبق نصّ قرآن و سنّت معصومان از جمله امام رضا (عليه‌السّلام) واجب است.
الف. زكات: خداوند در آيات بسياري التزام به پرداخت زكات را در كنار نماز و دوري از كار لغو، شاخصه ي انسان باايمان معرّفي ميكند: «قد أفلَحَ المُؤمِنونَ اَلَّذينَ هُم في صَلاتِهِم خاشِعونَ و الَّذينَ هُم عَنِ اللَّغوِ مُعرِضونَ و الَّذينَ هُم لِلزَّكاةِ فاعِلونَ»؛ مؤمنان رستگار شدند آناني كه در نمازشان فروتنند و آناني كه از طرب و بيهودگي روي برمي‌تابند و آناني كه زكات دهنده‌اند (مؤمنون/4-2) و در آيات ديگر به آن فرمان مي‌دهد (بقره/110،نساء/77 و...) و در آيه‌اي مصارف آن را تعيين ميكند: «انَّما الصَّدَقاتُ لِلفُقَراءِ وَ المَساکینِ وَ العاملینَ عَلَیها وَ المُؤلّفَه قُلوبُهُم وَ فِی الرِّقاب وَ الغارِمینَ وَ فی سَبیلِِ اللهِ وَ ابنِ السَّبیلِ فَریضَهً مِنَ اللهِ وَ اللهُ عَلیمٌ حَکیمٌ»؛ زكات، مخصوص فقرا و مساكين و كاركناني است كه براي [جمع آوري] آن زحمت ميكشند و كساني كه براي جلب محبّتي اقدام مي‌كنند و براي [آزادي] بردگان و [اداي دين] بدهكاران و در راه [تقويت آيين] خدا و واماندگان در راه؛ [اين] يك فريضه ي [مهم] الهي است و خداوند دانا و حكيم است (توبه/60).
ب. خمس: امام دربارهي خمس ميفرمايد: «وَاعلَموا انَّما غَنِمتُم مِن شَیءٍ فَأن لِله خُمسُه وَ لِلَّرسولِ وَ لِذِی القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکینِ و ابنِ السَّبیل اِن کُنتُم آمَنتمُ بِاللهِ و ما اَنزَلنا عَلی عَبدِنا یَوم الفُرقانِ یَوم التَّقی الجَمعانِ وَ اللهُ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیر»؛ بدانيد هرگونه غنيمتي به دست آوريد، خمس آن براي خدا و پيامبران و ذيالقربي و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه (از آن‌هاست) اگر به خدا و آن‌‌چه كه بر بنده ي خود در روز جدايي (حق از باطل)؛ روز درگيري دو گروه (باايمان، روز جنگ بدر) نازل كرديم، ايمان آوردهايد و خداوند بر هر چيزي تواناست (انفال/41).
در اين راستا امام رضا (عليه‌السّلام) به بيان نصاب اقلام زكات مي‌پردازند و به زكات فطره كه به موجب سنّت واجب است، اشاره مي‌كنند و شرط مستحقّ زكات مال و فطره را اعتقاد به ولايت و امامت ائمّه ميدانند (حرّاني، ص440-441).
ايشان هر مال را تنها يك بار متعلّق خمس ميدانند بر خلاف زكات كه مال زكوي در صورت رسیدن به حدّ نصاب، متعلّق زكات قرار ميگيرد (همان،ص440).
5-حج
حج، منظرهي جهاني توحيد، وحدت مؤمنان، عبادت است. كنگره‌ی عظيم و جهاني امّت اسلام و مظهر اقتدار و استواري آنان در راه عقيده ي توحيدي و آزمايش اخلاص آنان است. اين فريضه احكامي دارد كه متأسّفانه مورد تحريف عامّه قرار گرفته است: در كيفيت حجّ افراد و قران، مكان احرام، خصوصيات قرباني، تروك احرام (طوسي، ج2، ص265) و.... اهل‌بيت (عليهم‌السلام) به ويژه صادقين (عليهم‌السّلام) به تبيين درست مناسك حج همّت گماشتند. در اين راستا امام رضا (عليه‌السّلام) نيز احكامي را در اين خصوص بيان فرموده‌اند. از جمله:
ـ استطاعت: به موجب آيه ي كريمه: «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبيلاً»؛ براي خدا، بر مردم حجّ خانه ي كعبه واجب است؛ البته كسي كه توان راه يافتن به آن را داشته باشد.
امام رضا (عليه‌السّلام) استطاعت را در توشه‌ی سفر و وسيله ي سواري ميدانند.
ـ انواع حج: حج بر سه نوع تمتّع، افراد و قران است كه نوع اوّل براي اَفراد خارج از مكّه و قران و اِفراد براي ساكنان مكّه است. لذا امام رضا (عليه‌السّلام) حج افراد و قران با روش اهل سنّت جايز نمي‌دانند.
ـ احرام: از ديدگاه امام رضا (عليه‌السّلام) احرام پيش از رسيدن به ميقات جايز نيست.
ـ نيّت قربت: حاجي همه ي مناسك حج را بايد به نيّت امتثال امر خدا و نزديكي به او آغاز نمايد و به پايان برساند؛ زيرا خداوند فرمود: «حج و عمره را براي خدا به پايان برسانيد» (بقره/196).
ـ ويژگي قرباني: قرباني نشانه ي اخلاص حاجي در مال است. لذا بايد همچون هابيل بهترين مال را برگزيند و به معبود پيشكش برد. بعضي از خصوصيات قرباني در صحّت اين منسك شرط است مانند كامل بودن اعضاي بدن حيوان. لذا حيواني كه اخته شده، مجزي قرباني نخواهد بود.
ـ اعياد فطر و قربان: مستحبّات بسياري در اين اعياد وجود دارد از جمله تكبيرهاي پنج‌گانه كه پس از نمازهاي واجب گفته مي‌شود (حرّاني، ص442 -441).
6-جهاد
جهاد و جنگ در راه خدا مايه ي عزّت مسلمانان و ضامن توسعه و گسترش جهاني و حفظ جامعه ي اسلامي است. جهاد نزديك‌ترين راه وصول به بهشت براي همگان اعم از عالم و عامي است. امّا بايد با احكام و شرايط خود انجام شود و گرنه هر جنگي از آن آثار برخوردار نيست. جنگ، نظر به بروز خونريزي كه در دو جبهه صورت ميگيرد بايد تحت فرماندهي امام عادل صورت گيرد و تنها با اين شرط است كه كشتهي اين جهاد شهيد به شمار مي‌رود.
فروع جهاد: مسائلي بر جهاد متفرّع است مانند موارد زير:
الف. دفاع از حريم: انسان بايد در برابر متجاوز از مال، جان و خانواده ي خود دفاع كند. چه متجاوز كافر باشد يا مسلمان و اگر مدافع كشته شود، شهيد است.
ب. تقيه: تقيه سپري براي حفظ جان در حالت ضعف و عدم قدرت بر دفاع است و در واقع تاكتيكي براي دفع حملات دشمن است. نظر به مظلوميت شيعه در طول تاريخ، توصيه‌هاي بسياي از ائمّه در عمل به تقيه شده است تا حدّي كه از امام نقل شده: «تقيه دين من و پدرانم است».
متقي مي‌تواند از باب تقيه حتّي قسم بخورد ولي پس از نجات آن را بشكند و طبق آن عمل نكند.
به هر حال امام رضا (عليه‌السّلام) تقيه را در مكان آن واجب ميدانند (حرّانی، ص443-442).
ج-امر به معروف و نهي از منكر: دربارهي اهمّيت و وجوب اين فريضه از منظر امام رضا (عليه‌السّلام) در آغاز مقاله مطالبي ذكر شد.
7-نكاح
ازدواج والاترين نمود فرهنگ اسلامي و ضامن بقاي حيات بشري است. در قرآن و سنّت پيشوايان معصوم بر تشكيل خانواده توصيه‌هاي اكيدي شده است. قرآن كريم ميفرمايد: «وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى مِنْكُمْ وَ الصَّالِحينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ...»؛ افراد مجرّدتان را به ازدواج درآوريد و نيز غلامان و كنيزان درستكارتان را، اگر مستمند باشند خدا آنان را از روزي فزون خود ثروتمند مي‌سازد (نور/32).
پيامبر اكرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) نيز ازدواج را از فرهنگ خود مي‌داند و كسي را كه از اين فرهنگ رو برتابد از خود نمي‌شناسد (كليني، ج5، ص494).
ازدواج پيشينه‌اي به قدمت ظهور بشر دارد. لذا هر مردمي قوانين خاصّي براي آن وضع كرده بودند كه در اسلام برخي از قوانين امضا و برخي رد شد. از جمله ازدواج‌هاي مخالف احكام اسلام، ازدواج شغار بود كه زني مهريه ي زن ديگري قرار مي‌گرفت و برعكس (محقّق حلّي، ج2، ص301) در اين ازدواج حقوق زنان پايمال مي‌شد. لذا اسلام براي حفظ حقوق زن آن را تحريم كرد.
از جمله ازدواج‌هاي مخالف اسلام ازدواج با محارم نسبي و سببي، با بيش از چهار زن آزاد، جمع ميان دو خواهر، با مطلّقه ي ثلاث اهل سنّت؛ ازدواج با كفّار، ازدواج دائم مرد با زن كتابيه و... بود كه در مجموع امام رضا (عليه‌السّلام) هرگونه ازدواج مخالف با سنّت را نكاح به شمار نمي‌آورند (حرّاني، ص442).
ـ مراسم تولّد نوزادۀاز جمله فروع نكاح، مراسم تولّد نوزاد است كه مورد تأكيد معصومان (عليهم‌السّلام) قرار گرفته است. امام رضا (عليه‌السّلام) اين مراسم را معروف به شمار آورده و ميفرمايد: «عقيقه براي نوزاد پسر و دختر در روز هفتم از شرايع است و روز هفتم موي سر نوزاد تراشيده مي‌شود و نوزاد نامگذاري مي‌گردد و در همين روز در برابر وزن موهايش طلا يا نقره صدقه داده مي‌شود» (همان).
- حجاب: عفّت و پاكدامني از گرايشهاي نهادينه‌ی ذات بشري و برخاسته از شرم و حياي اوست كه به اين دليل مورد تأكيد اسلام قرار گرفته است. حيا از هر كسي زيبنده و از زن زيبنده‌تر است. يكي از جلوه‌هاي عملي شرم، پوشش و حجاب است كه در اسلام بر مرد و زن متناسب با هر جنس واجب شده است. از سيرهي عملي اهل‌بيت پوشاندن بدن حتّي هنگام شهادت بوده است (مقرم، ص271).
رعايت حرمت زنان نيز مورد تأكيد و عنايت آن بزرگواران قرار گرفته است. براي نمونه، دربارهي رفتار امام رضا (عليه‌السلام) نقل شده كه ايشان در مجلسي مردانه نشسته بودند كه دختر بچّه‌اي وارد شد. مردان يك به يك او را به آغوش كشيده و بوسيدند. دختر به سمت امام رفت. حضرت از سنّش پرسيدند، پاسخ داد 5 ساله است. حضرت او را از خود دور كردند (مجلسي، ج20، ص371).
امام رضا (عليه‌السّلام) حتّي حجاب كامل كنيزان ام ّولد را واجب مي‌دانستند (همان، ص354) تا چه رسد به زنان آزاد كه حجابشان طبق نصّ قرآن واجب است (نور/31).
البته احكام و آداب نكاح و اولاد بيش از اين موارد است كه خواننده را به كتاب مسند امام رضا (عليه‌السّلام) (عطاردي، ج2، ص284-255) و فقه رضوي ارجاع مي‌دهيم.
طلاق: ضدّ ازدواج است و كار حلالي است كه اگر بدون دليل و تنها به دلخواه مرد صورت گيرد، منفورترين حلال به شمار مي‌آيد ولي اگر كانون خانواده به جاي محبّت، سراسر بدخلقي، جنگ رواني و عسر و حرج گردد، طلاق پسنديده خواهد بود. طلاق به منزله ي آخرين درمان به شمار مي‌آيد كه در عين حال بايد تابع قوانين اسلام باشد. در اين راستا امام رضا (عليه‌السّلام) تحريفاتي را كه از سوي اهل سنّت در طلاق صورت گرفته به بيان صحيح احكام آن را دفع ميكند. براي مثال اهل سنّت طلاق سه گانه در يك مجلس را از جمله طلاق بائن ميدانند در حالي كه چنين طلاقي در واقع عدی و رجعي است. به اين دليل ازدواج با چنين زناني جايز نيست زيرا به فرموده ي اميرمؤمنان علي (عليه‌السّلام) شوهر دارند.
تنها طلاقي ثلاث به شمار مي‌آيد كه مطابق سنّت انجام گيرد. يعني دو عدّه در بين گذرانده شود كه زن پس از عدّهي طلاق سوم، بر شوهرش حرام مي‌شود مگر با محلّلي ازدواج كند و او به دلخواه زن را طلاق دهد يا بميرد و زن عدّه ي محلّل را به پايان برد (حرّاني، ص442؛خميني، ج2، ص332).
8-ميراث
ميراث از حدود الهي و تقسيم اموال بازمانده از ميّت ميان بستگان او، از برجسته‌ترين مظاهر مديريت اقتصادي اسلام است. هر كس به احكام ميراث عمل كند شايسته ي بهشت و برعكس هركس احكام را زير پا نهد سزاوار خلود در آتش جهنّم و كيفر دردناك است (نساء/14و13).
خداوند عادل، ميراث را مطابق حكمت و به عدالت ميان ورثه تقسيم كرده و براي هركدام سهمي معيّن و واجب نموده است. در مواردي ميراث بيشتر يا كمتر از سهم‌ها مي‌شود. در حالت اوّل مقدار زائد دوباره به نسبت سهام ميان ورثه تقسيم مي‌گردد و به عصبه (خويشان پدري) چيزي نمي‌رسد (نفي تعصيب) و در حالت دوم كه ورثه دختران وهمسر و والدين ميّتند، تنها بر دختران وارد مي‌شود و از ميراث همسر و والدين چيزي كم نمي‌گردد (نفي عول) (خميني، ج2، ص377).
امّا اهل سنّت برخلاف اين حدود، در موارد نقصان يا زياده ي ميراث از فروض به عول (نقصان در تركه ) و تعصيب (زيادي در سهم ) قائلند (طوسي، ج4، ص46و68) نخستين پايه‌گذار عول و تعصيب، عمر خطاب خليفه ي دوم بود كه كارش مورد مخالفت علماي صحابه از جمله اميرمؤمنان علي(عليه‌السّلام) و ابن عبّاس قرار گرفت.
امام رضا (عليه السّلام) نيز در مخالفت با اين بدعت فرمودند: «الْفَرَائِضُ عَلَى مَا أَمَرَ اللَّهُ لَا عَوْلَ فِيهَا وَ لَا تَعصيب وَ لا يَرِثُ مَعَ الْوَالِدَيْنِ وَ الْوَلَدِ أَحَدٌ إِلَّا الزَّوْجُ وَ الْمَرْأَةُ وَ ذُو السَّهْمِ أَحَقُّ مِمَّنْ لَا سَهْمَ لَهُ وَ لَيْسَتِ الْعَصَبَةُ مِنْ دِينِ اللَّهِ»؛ فروض بايد مطابق فرمان خداد داده شوند. عول و تعصيب جايز نيست، كسي جز همسر (زن يا شوهر) با والدين و فرزند ميّت از اموالش ارث نمي‌برد. كسي كه سهم دارد بر بدون سهم مقدّم است و عصبه (دادن باقي ارث به خويشاوندان پدري) از دين خدا نيست (حرّاني، ص443).
* واجبات اخلاقي
اخلاق وجه مميّز انسان از حيوان و عامل كمال، عروج و رستگاري دنيوي و اخروي اوست.
قرآن كريم ميفرمايد: «وَ نَفْسٍٍ وَ ما سَوَّاها*فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْويَها*قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّيَها»؛ سوگند به نفس و چيزي كه آن را درست كرد پس [ترك] گناه و تقوا را به او الهام كرد پس كسي كه او را تزكيه كند، رستگار گشته است (شمس/10-7).
تزكيه ي نفس با پيراستن آن از رذايل و آراستنش به فضايل اخلاقي است كه اين امر هدف و محتواي رسالت همه ي پيامبران بوده است. اين خصايص اخلاقي با بعثت نبي اكرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) به كمال خود رسيد چنان كه فرمود: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ»؛ من براي به سرآمدرساندن برترين صفات اخلاقي فرستاده شدم (نوري، ج11، ص687).
امام رضا (عليه‌السّلام) نيز در راستاي قرآن و رسالت انبياي الهي به بيان واجبات و محرّمات اخلاقي مي‌پرداختند كه در رساله‌ي جوامع شريعت به اين صفات اشاره شده است:
1-ايمان حقيقي: ايمان باور قلبي نسبت به چيزي است و كار قلب سالم و به دور از نفاق و رياست. لذا بايد حقيقتي فراتر از ادّعا و اقرار به زبان باشد. ايمان اگر به قلب نفوذ كند، اعمال اعضا و جوراح را راست و درست ميكند. به اين دليل قرآن كريم ايمان را از تسليمشدگان صدر اسلام كه ادّعاي ايمان داشتند امّا در عمل برخلاف دستورات رفتار مي‌كردند، نفي كرد نه اسلام را (حجرات/14).
در اين راستا امام رضا (عليه‌السّلام) به تفاوت اسلام و ايمان اشاره مي‌كنند و گناه و ايمان را قابل جمع نمي‌دانند: اسلام چيزي جز ايمان است. هر مؤمني مسلمان است امّا هر مسلماني مؤمن نيست. دزد مسلمان در حال دزدي ايمان ندارد. شراب‌خوار در حال شراب‌خواري ايمان ندارد و قاتل نفس بي‌گناه در حال قتل ايمان ندارد. كسي كه مستوجب كيفر حد شود نه مؤمن است و نه كافر (بلكه مسلمان اسمي است).
سپس ايمان را به انجام واجبات و ترك محرّمات تعريف نموده و سه ركن آن را چنين بيان مي‌كنند: شناخت قلبي، اقرار زباني و عمل با اعضا و جوارح بدن (حرّاني، ص441).
2- احسان و خدمت به والدين: نيكي به والدين در چند آيهي قرآن توصيه و در كنار اعتقاد به وحدانيت و عبادت خدا ذكر شده كه اهمّيّت آن را مي‌رساند. امام رضا (عليه‌السّلام) نيز اين كار را از واجبات شريعت شمرده و مردم را به عمل به آيه ي قرآن فرا مي‌خواند. بايد به والدين خدمت كرد ولي نبايد در راه نافرماني خدا از آنان اطاعت كرد؛ زيرا به فرمودهي نبي اكرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) اطاعت مخلوق در مخالفت با اطاعت خدا مساوي با شرك و كفر است (همان، ص443).
3 -تولّا و تبرّا: دوستي با اهل بيت نبي اكرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) و دشمني با مخالفانشان از فروع اعتقاد به امامت است. مودّت اهل‌بيت از نصوص صريح و آيات محكم قرآن است كه همه ي مسلمانان اعم از شيعه و سنّي بر آن اتّفاق نظر دارند: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»؛: بگو بر رسالتم مزدي از شما نمي‌خواهم مگر دوستي با خويشانم (اهل بيتم) (شوري/23).
تولّا و تبرّا علاوه بر بعد عاطفي، از جايگاه سياسي استراتژيكي برخوردار است؛ زيرا از يك سو باعث ثبات قدم شيعه در پيروي از امام معصوم (عليه‌السّلام) و در غيبت او، انتظار فرج و اطاعت از نايب عام اوست و از سوي ديگر موضع شيعه را در برابر دشمنان اهل بيت و دين اسلام روشن مي‌سازد و جلو هرگونه سلطهي مخالفان اسلام را ميگيرد.
صلوات يكي از نمادهاي اظهار مودّت است كه در هرجا و زماني به سهولت قابل گفتن است. حتّي در حال تقيه. زيرا ذكري زباني است كه به آهستگي مي‌توان جاري كرد.
بنا به توصيه ي امام رضا (عليه‌السّلام) دوستي با دوستان خدا و دشمني با دشمنانشان و بيزاري از دشمنان و پيشوايانشان از واجبات ديني است (حراني، ص443) كه ريشه در قرآن كريم دارد (مجادله/22،حشر/10).
4- ساير فضايل: امام رضا (عليه‌السّلام) با بيان سيرهي اخلاقي ائمه (عليهم‌السّلام) به ساير فضايل اشاره كرده‌اند:
«دین ائمّه تقوا و دوری از شبههها، پاکدامنی، راستگویی، درستکاری، کوشش و تلاش در علم و عبادت، امانت‌داری با مؤمن و کافر، سجدههای طولانی، شبزندهداری به عبادت، دوری از حرام‌ها، انتظار فرج با شکيبایی، خوشرفتاری با همنشین و همسایه، بخشندگی، بیآزاری، گشادهرویی، خیرخواهی و مهرورزی با مؤمنان است (حرّاني، ص439).
** بازشناسی منکر در کلام امام رضا (علیهالسّلام)
منکر ضدّ معروف بوده و بر فعل قبیح اطلاق میشود و تنها شامل محرّمات است. منکرات نیز چون معروفات به اعتقادات فقهی و اخلاقی تقسیم میشود. امّا در کلام امام رضا (علیهالسّلام) تعدادش بسی کمتر از معروف است. علّت را میتوان در فطری بودن احکام اسلام دانست که فطرت بشر از منکر گریزان است و این اغوای شیطان و تسویل نفس است که ابتدا منکر را در نظر انسان معروف جلوه میدهد، آنگاه انسان، به اشتباه دست به ارتکاب منکر میزند. امّا این امر مانع از معرّفی منکرات نیست.
اهمّیت نهی از منکر مساوی با امر به معروف است. بلکه میتوان گفت این دو فریضه از جانب سلبی (ترک) عبارت اخرای همدیگرند. زیرا ترک معروف نیز نوعی منکر و حرام است و بر عکس ترک منکر نوعی معروف به شمار آمده و واجب است. انسان بر ترک معروف، کیفر و بر ترک منکر، پاداش داده میشود.
امّا از جانب ایجابی معروف و منکر دو امر جدای از همند. در بخش آخر اشارهای به هر سه دسته از منكرات میکنیم.
1-منکرات اعتقادی
امام رضا (علیهالسّلام) در رساله ي جوامع شریعت به طور گذرا به منکرات اعتقادی اشاره میکنند و آن‌ها را از گناهان بزرگ برمیشمرند که عبارتند از: کفر، اطاعت از مخلوق در معصیت خدا، جبر [نفي اراده انسان] و تفویض [نفي حاكميت اراده خدا بر اراده انسان] و ... (حرّاني، ص443و445)،
2-منکرات فقهی
امام رضا (علیهالسّلام) محرّمات فقهی را از چند باب مطرح کردهاند:
الف. خوردنی‌ها و آشامیدنیها
نوشیدنیهای حرام عبارتند از خمر (شراب مست‌کننده) حتّی اگر کم باشد و به مضطران نیز توصیه میکنند از آن دور باشند، در احادیث دیگر از خون و بول هم نام میبرند.
از خوردنی‌ها به موارد ذیل اشاره کردهاند:
درندگان دارای دندان نیش بزرگ، پرندگان چنگالدار، طحال، ماهی بیاستخوان، مارماهی، ماهی در آب مرده، کوسه ماهی، ماهی بدون پولک، پرندگان فاقد چینهدان، تخم حیواناتی که دو سرش یکسان باشد، مردار، گوشت خوک و گوشت حیوانی که با نام خدا ذبح نشده باشد (حراني، ص445).
3. گناهان
قرآن كريم گناهان را به دو دسته ي بزرگ و كوچك تقسيم ميكند. از گناهان بزرگ به كبائر، فواحش و... از گناهان كوچك به لمم، سيّئات، صغيره تعبير مينمايد(رك: نجم/32، نساء/31، كهف/49 و...) كباير به طور عام و خاص مورد نهي صريح قرار گرفته اند (رك: نساء/32 و...).
گناه اعم از كوچك و بزرگ نكوهيده است. امّا شدّت نكوهش متفاوت است. بر گناه بزرگ كيفر اخروي دوزخ نهاده شده و كيفر دنيوي متناسب با نوع گناه نيز دارد (تازيانه، قتل، حبس، تبعيد و...).
امام رضا (عليه‌السّلام) كيفر مرتكب گناه كبيره را آتش دوزخ ميدانند (حرّاني، ص444) و گناهان كبيره را برمي‌شمرند كه در موضوعات ذيل جاي مي‌گيرند:
1-گناهان اقتصادي: رباخواري، قماربازي، كم فروشي، حرامخواري، غصب اموال ديگران، غارت مال يتيم.
2-گناهان حقوقي: كتمان شهادت، اتّهام فجور به زنان پاك‌دامن، زنا، لواط، سوگند دروغ، قتل بي‌گناه.
3-گناهان سياسي: كمك به ستمگران و پناه بردن به آنان، فرار از جنگ.
4-گناهان اخلاقي: نوازندگي، آوازخواني، گوش دادن به آواز و موسيقي طربانگيز، اسراف، تبذير، خيانت، آزردن والدين، خودبزرگ‌بيني و تكرار گناهان كوچک (حرّاني، ص445).
نتيجه
معروف در كلام امام رضا (عليه‌السّلام) بر واجبات اعتقادي، فقهي و اخلاقي و بر مستحبّات فقهي و اخلاقي اطلاق مي‌شود.
منكرات نيز آن اقسام را دارند ولي تنها حرام‌ها را شاملند. از حرام‌ها گناهان كوچكند كه با تكرار به بزرگ تبديل مي‌شوند.
از منظر امام رضا (عليه‌السّلام) معروف ها بسي بيش از منكرات است كه شايد علّت اين امر ريشه در سرشت پاك بشر داشته باشد.
پيشنهاد
1-به مسئولان ستاد احياي امر به معروف توصيه مي‌شود سياهه‌هاي تخصّصي از معروف‌ها و منكرات را با ذكر فلسفه‌شان در قالب‌هاي كتابچه، بروشور، پوستر، بنر و.. تهيه و به اقشار مربوطه ارائه دهند تا ايشان بهتر به وظيفه ي خود عمل كنند يا حجّت بر آنان تمام گردد.
2-با توجّه به عشق روزافزون مردم به ائمّه بهتر است احكام شرعي با استناد به كلام آن بزرگواران براي مردم بيان گردد تا پذيرش آن آسان‌تر شود.
فهرست منابع
*قرآن كريم
1. ابن منظور، محمّد، لسان العرب،15ج، تحقيق علي شيري، داراحياء التراث العربي، بيروت، 1408ق،.
2. اصفهاني، راغب، مفردات الفاظ قرآن،ج4 ترجمه ي حسيني، انتشارات مرتضوي، تهران، 1362،.
3. حرّاني، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول عليهم السلام،ج1، ترجمه ي کمرهاي، تصحيح علي اکبر غفّاري، نشر کتابچي، تهران، 1373، .
4. خميني، روحالله، تحريرالوسيله،ج2، ناشر اسماعيليان، قم، چ3، 1408ق، .
5. قمي، محمّد بن علي بن بابويه(شيخ صدوق)، من لايحضره الفقيه،ج4، محقّق حسن خراسان، دارالاضواء، بيروت، چ6، 1405ق، .
6. رضايي، مائده، جايگاه مستحبات، مشهد، مقاله ي برگزيده ي فراخوان ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر،1386 ش.
7. سبحانی، جعفر، الإلهیات، قم، اسلامی، چ3 ،1416ق.
8. عيون اخبار الرضا عليه السلام، قم، اسماعيليان،1426 ق.
9. حرّ عاملي، وسائل الشيعه إلي تفصيل مسائل الشريعه، مؤسّسهي آل البيت لاحياء التراث، قم، چ2، 1414ق
10. عطاردي خبوشاني، عزيزالله، مسند الإمام الرضا عليه السلام،مشهد، كنگره ي جهاني امام رضا عليه السلام،1406ق.
11. طوسي، محمّد بن حسن (شيخ طوسي)، الخلاف، ج6،محقّق علي خراساني و ديگران، انتشارات اسلامي، قم، 1417ق، 6ج.
12. طبرسي، احمد، الاحتجاج، چاپخانه ي نعمان، نجف، 1386ق.
13. کليني، محمّد بن يعقوب، الاصول من الکافي، تصحيح علي اکبر غفّاري، دارصعب- دارالتعارف، بيروت، چ4، 1401ق.
14. گرجي، ابوالقاسم، تاريخ فقه و فقها، تهران، سمت، چ3،1421ق .
15. مجلسي، محمّدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار،ج110، مؤسّسه ي الوفاء، بيروت، چ2، 1403ق،.
16. ....................مرآه العقول، في شرح اخبار آل الرسول،ج28 تصحيح علي آخوندي، دارالکتب الاسلاميه، تهران، 1409ق،
17. محدّث نوري، حسين، مستدرک الوسائل في مستنبط المسائل، مؤسّسه ي آل البيت لاحياء التراث، بيروت، 1408ق.
18. محقّق حلّي، نجم الدّين، شرائع الاسلام،ج4، چاپخانه ي آداب، نجف، 1389ق،
19.محمود عبد الرّحمان، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهيه، نرم افزار جامع فقه اهل البیت(ع).
20. مشكينى، ميرزا على، مصطلحات الفقه، نرمافزار جامع فقع اهل البیت(ع).
21. المصري، عبد الروف، معجم القرآن ، دارالسّرور،، بيروت ،چ3 ،1367ق.
22. مقرم موسوی، عبدالرّزاق، مقتل الحسین، قم، شریف رضی،1372.
23. نجفي، محمّدحسن، جواهر الکلام في شرح شرائع الاسلام،ج43 تصحيح عبّاس قوچاني، داراحياء التراث العربي، بيروت، چ7، بيتا.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 26