*طاهره رحیمزاده
خوردن و آشامیدن در نگاه دین بهرهگیری از نعمت الهی در مسیر بندگی خداست، از این رو در آموزههای دین برای این رفتار توصیههایی آمده است. از جمله خوردن و آشامیدن مانند بیگانگان نهی شده است (مفاتیحالحیاه، ص139). امام صادق (علیهالسّلام) میفرمایند: «امیرالمؤمنین (علیهالسّلام) پیوسته میفرمود: امور این امّت همواره به خیر و صلاح خواهد بود مادامی که مانند بیگانگان غذا نخورند و لباس نپوشند، پس هرگاه چنین کردند خدا خوارشان میکند» (المحاسن، ص410).
چون هدف یک مسلمان واقعی از خوردن و آشامیدن نیرو گرفتن برای اطاعت، عبادت و بندگی خدای متعال است بدین جهت سعیمیکند که از خوردنیها و آشامیدنیهای حلال و مفید استفاده نموده و از خوردنیها و آشامیدنیهای حرام، شبههناک و مکروه استفاده نکند و مراقب است که شبها گرسنه نخوابد و تا خوب گرسنه نشده غذا نخورد و از پرخوری بپرهیزد؛ زیرا همهی آنها برای سلامت و هدف نهایی او مضّر است. بنابراین طبق دستور و آداب دین میخورد و میآشامد و چون زندگیاش هدفدار است، مراقب است از طعام پاکان استفاده نماید و توجّه دارد که اشخاص با خوردن غذا نیروی عبادت پیدامیکنند و تلاش میکند با اطعام مؤمنین در پاداش کارهای خوبشان شریک باشد (احکام عمومی، ج3، ص37).
با توجّه به اینکه اسلام به خوردنیها و آشامیدنیها اهمیّت داده است، موارد مطرح شده در این بحث عبارتند از: مواردی که موقع غذا خوردن مستحب یا مکروه و یا حرام است و بعضی از آدابی که در این باره در کتابهای فقهی مطرح شده است.
آداب خوردن و آشامیدن در اسلام
الف) چیزهایی که در موقع غذا خوردن مستحب است:
1- هر دو دست را پیش از غذا بشوید 2- بعد از غذا دست خود را بشوید و با دستمال خشک کند 3- در اوّل غذا بسمالله بگوید ولی اگر سر یک سفره چند جور غذا باشد در وقت خوردن هرکدام گفتن بسمالله مستحب است 4- میزبان پیش از همه شروع به خوردن غذا کند و بعد از همه از غذا دست بکشد 5- با دست راست غذا بخورد 6- اگر چند نفر سر یک سفره نشستهاند هرکس از جلوی خودش بخورد 7- لقمه را کوچک بردارد 8- سر سفره زیاد بنشیند و غذا خوردن را طول دهد 9- غذا را خوب بجود و بعد از غذا خوردن خداوند عالم را حمد کند 10- در اوّل غذا و آخر آن نمک بخورد 11- بعد از خوردن غذا به پشت بخوابد و پای راست را روی پای چپ بیندازد (احکام عمومی، ج3، ص71) 12- در زمانی که مهمان دارد غذای بیشتری بپزد؛ زیرا کم بودن غذا نقص مروّت اوست 13- هرچه برای خوردن دارد یک دفعه سر سفره بیاورد (محجهالبیضاء، ج3، ص13) 14- استفاده نمودن از انواع سبزیها در سفره مستحب است و مکروه است که سفره از سبزی خالی باشد (جامع عباسی، ص339).
ب) چیزهایی که در غذا خوردن مکروه است:
1- در حال سیری غذا خوردن 2- پر خوردن؛ در خبر است که خداوند عالم بیشتر از هر چیز از شکم پر بدش میآید 3- نگاه کردن به صورت دیگران در موقع غذا خوردن 4- غذای داغ خوردن 5- فوت کردن چیزی که میخورد یا میآشامد 6- پاره کردن نان با کارد 7- گذاشتن نان زیر ظرف غذا 8- پاک کردن گوشتی که استخوان به آن چسبیده است به طوری که چیزی در آن نماند (احکام عمومی، ج3، ص72) 9- هیچ غذایی را مذمّت نکند 10- در حال خوابیده آب و غذا خوردن 11- برای خوردن دیگری از قسم استفاده نکند 12- از آنچه موجب تنفّر است، اجتناب نماید مانند: آروغ زدن، چیزی که داخل دهان کرده جلوی دیگران گزاردن و یا زدن قاشق داخل ظرف ماست و یا خورشت مشترک، سر را نزدیک غذا آوردن، به هنگام غذا خوردن صحبتهاي نامناسب گفتن (محجهالبیضاء، ج3، ص15) 13- قبل از دست کشیدن مهمان هیچ غذایی را از سر سفره برندارد 14- در حال راه رفتن غذا خوردن مکروه است 15- هر روز گوشت خوردن مکروه است و اگر روزی دو بار بخورد کراهتش بیشتر میشود و مستحب است بعد از هر سه روز یکبار گوشت بخورد (جامع عباسی، ص340).
ج) خوردنیهای حرام:
1- پانزده چیز از حیوانات حلال گوشت حرام است: خون، فضله، نری، فَرج، بچهدان، غدد، تخم که آن را دنبلان میگویند، چیزی که در مغز کلّه است و به شکل نخود میباشد، مغز حرام که در میان تیرهی پشت است، پی که در دو طرف تیرهی پشت است، زهره دادن، سپرز ( = طحال)، بولدان (مثانه)، مردمک، چیزی که در میان سم است و به آن ذاتالاشاجع میگویند (توضیحالمسائل مراجع، ج2، م2626، ص596).
مسأله: خوردن و آشامیدن چیز نجس حرام است و نیز خورانیدن عین نجس به اطفال در صورتی که ضرر داشته باشد حرام میباشد، بلکه اگر ضرر هم نداشته باشد بنابر احتیاط واجب باید از آن خودداری کنند، ولی خوراندن غذاهایی که نجس شده است به طفل حرام نیست (همان، ج1، م141، ص94).
آیتالله مکارم شیرازی میفرمایند: بنابر احتیاط واجب باید از خورانیدن غذایی که نجس شده به اطفال نیز خودداری کرد، امّا آنچه بر اثر نجس بودن دست خود آنها نجس میشود، اشکال ندارد (همان).
2- گوشتهایی که از بلاد کفّار میآورند و تذکیهی آنها شرعاً ثابت نشده، نجس و خوردن آن حرام است و خرید و فروش آنها جایز نیست و نوشته و گفتهی اشخاص غیر موثّق و مجهولالحال شرعاً اعتبار ندارد (همان، ج2، م2644، ص605).
مسأله: خوردن گوشت مرغی که مثل شاهین چنگال دارد، حرام است و خوردن گوشت اسب و قاطر، الاغ، پرستو و هدهد مکروه است و خوردن گوشت خفّاش، زنبور، پشه و حشرات دیگر بنابر احتیاط واجب حرام است (همان، ج2، م2624).
مسأله: اگر انسان ببیند کسی چیز نجسی را میخورد، لازم نیست به او بگوید (همان، ج1، م143).
مسأله: تخم پرندگان حرام، حرام و تخم پرندگان حلال، حلال است و اگر مشتبه باشد تخمهایی که دو طرف آن مساوی است، حرام و تخمهایی که یک طرف آن باریکتر است، حلال است (همان، ج،2، ص595).
مسأله: اگر صاحبخانه در بین غذا خوردن بفهمد غذا نجس است، باید به مهمانها بگوید؛ امّا اگر یکی از مهمانها بفهمد لازم نیست به دیگران خبر دهد ولی چنانچه طوری با آنان معاشرت دارد که میداند به واسطهی نگفتن خود او هم نجس میشود باید بعد از غذا به آنان بگوید (همان، م145).
سؤال: حکم خوردن گوشت خرچنگ، خرگوش، مار و قورباغه چیست؟
امام خامنهای، آیات عظام صافی گلپایگانی و فاضل لنکرانی: خوردن آن حرام است.
آیتالله مکارم شیرازی: جایز نیست و فروختن آن به غیر مسلمین اشکال ندارد.
آیتالله سیستانی: خوردن آنها حرام است ولی خرید و فروش چون منفعتی غیر از خوردن دارد، اشکال ندارد (مسائل جدید از دیدگاه فقها، ج3، ص147).
مسأله: اگر غذا، لای دندان مانده باشد و داخل دهان خون بیاید چنانچه انسان نداند که خون به غذا رسیده آن غذا پاک است و اگر خون به آن برسد بنابر احتیاط واجب نجس میشود (توضیحالمسائل مراجع، ج1، م217).
سؤال: گاهی بعضی از پیروان فرقهی گمراه بهائیت برای ما غذا یا چیز دیگر میآورند آیا استفاده از آنها برای ما جایز است؟
مقام معظم رهبری: از هرگونه معاشرت با این فرقهی ضالّهی مضلّه اجتناب نمایید (استفتائات مقام معظم رهبری، سؤال330).
مستحبّات آب آشامیدن
در آشامیدن آب چند چیز مستحب است: 1- آب را به طور مکیدن بیاشامد 2- در روز ایستاده آب بخورد 3- پیش از آشامیدن آب بسمالله و بعد از آن الحمدلله بگوید 4- به سه نفس آب بیاشامد 5- از روی میل آب بیاشامد 6- بعد از آشامیدن آب حضرت اباعبدلله و اهلبیت ایشان را یاد کند و قاتلان آن حضرت را لعنت نماید (توضیحالمسائل مراجع، ج2، م2638، ص608).
مکروهات آب آشامیدن
زیاد آشامیدن آب و آشامیدن آن بعد از غذای چرب و در شب به حال ایستاده مکروه است و نیز آشامیدن آب با دست چپ و همچنین نوشیدن از جای شکستهی کوزه و جایی که دستهی آن است، مکروه میباشد (همان، ج2، م2639، ص608).
حکم آشامیدن شراب و نشستن سر سفرهی شراب
آشامیدن شراب، حرام و در بعضی از اخبار، بزرگترین گناه شمرده شده است و اگر کسی آن را حلال بداند در صورتی که متوجّه باشد که لازمهی حلال دانستن آن، تکذیب خدا و پیغمبر (صلیاللهعلیهوآله) میباشد کافر است. از حضرت امام جعفر صادق (علیهالسّلام) روایت شده است که فرمودند: «شراب، ریشهی بدیها و منشأ گناهان است و کسی که شراب میخورد، عقل خود را از دست میدهد و در آن موقع خدا را نمیشناسد و از هیچ گناهی باک ندارد و احترام هیچکس را نگهنمیدارد و حقّ خویشان نزدیک را رعایت نمیکند و از زشتیهای آشکار رو نمیگرداند و روح ایمان و خداشناسی از بدن او بیرون میرود و روح ناقص خبیثی که از رحمت خدا دور است در او میماند و خدا و فرشتگان و پیغمبران و مؤمنین او را لعنت میکنند و تا چهل روز نماز او قبول نمیشود و روز قیامت روی او سیاه است و زبان از دهانش بیرون میآید و آب دهان او به سینهاش میریزد و فریاد تشنگی او بلند است (همان، ج2، م2633).
مسأله: سر سفرهای که در آن شراب میخورند اگر انسان یکی از آنان حساب شود، بنابر احتیاط واجب نباید نشست و چیز خوردن از آن سفره حرام است (همان، م2634، ص604).
حکم نوشیدن نوشابههای خارجی
سؤال: نوشیدن نوشابههای خارجی به ویژه آمریکایی "کوکاکولا" و "پپسی کولا" موجب قوام سیاسی استکبار جهانی و تقویت بنیهی مالی کانونهای صهیونیستی میگردد، نوشیدن این نوع نوشابهها چه حکمی دارد؟
مقام معظم رهبری: هرگونه کاری که پایههای استکبار را محکم و کانونهای صهیونیسی را تقویت کند، فینفسه حرام است.
آیتالله فاضل لنکرانی: اشکال دارد (جزوه اکل و شرب، استفتائات موجود در واحد پاسخ به سؤالات جامعهالزهرا، ص2).
مسأله: آب انگوری که جوش آمده پیش از آن که ثلثان شود، یعنی دو قسم آن کم شود و یک قسم آن بماند، نجس نیست ولی خوردن آن حرام است، ولی اگر ثابت شود که مستکننده است، حرام است و نجس میباشد و فقط به سرکه شدن پاک و حلال میشود (توضیحالمسائل، م202).
مسأله: اگر انگور و آب انگور به خودی خود جوش بیاید حرام ولی نجس نیست مگر آنکه معلوم شود که مستکننده است و اگر به واسطهی پختن جوش بیاید، خوردنش حرام است ولی نجس نیست (همان، م113).
مسأله: خرما و مویز و کشمش و آب آنها اگر جوش بیایند پاک و خوردن آنها حلال است.
آیتالله مکارم شیرازی میفرمایند: هرگاه خرما و کشمش و مویز را در غذا بریزند و بجوشد خوردن آن اشکال ندارد (همان، ج1، م114).
مسأله: اگر در یک خوشهی غوره یک دانه یا دو دانه انگور باشد چنانچه به آبی که از آن خوشه گرفته میشود آبغوره بگویند و اثری از شیرینی در آن نباشد و بجوشد پاک و خوردن آن حلال است (همان، ج1، م203).
سؤال: امروزه از الکل که در واقع مسکر است برای ساخت بسیاری از داروها به خصوص داروهای نوشیدنی، عطرها به ویژه ادلکنهایی که از خارج وارد میشود، استفاده میکنند. آیا به افراد آگاه یا جاهل به مسأله اجازه ي خرید و فروش و استفاده و بهرهگیریهای دیگر از آنها را میدهید؟
امام خامنهای: الکلهایی که معلوم نیست در اصل از اقسام مایعات مست کننده باشند محکوم به طهارت هستند و خرید و فروش و استعمال مایعاتی که با آنها مخلوط شدهاند، اشکال ندارد (اجوبه استفتائات، س304).
سؤال: رفت و آمدهای خانوادگی با اشخاصی که به طهارت و نجاست در خوردن و آشامیدن و مانند آن اهمّیّت نمیدهند، چه حکمی دارد؟
امام خامنهای: به طور کلّی در مورد طهارت و نجاست حکم دین اسلام این است که هر چیزی که یقین به نجاست آن نباشد از نظر شرعی محکوم به طهارت است (همان، س296).
حکم تخممرغ خونی
امام خمینی میفرمایند: خونی که در تخممرغ میباشد، نجس نیست ولی به احتیاط واجب باید از خوردن آن اجتناب کند و اگر خون را با زردهی تخممرغ به هم بزنند که از بین برود خوردن زرده هم مانعی ندارد.
آیتالله سیستانی: احتیاط مستحب آن است که از زردهی تخممرغی که ذرّهای خون در آن میباشد اجتناب شود.
آیتالله مکارم شیرازی: خونی که در تخممرغ میباشد نجس است بنابر احتیاط واجب و خوردن آن نیز حرام است.
آیات عظام نوری همدانی، صافی و زنجانی: خونی که در تخممرغ میباشد بنابر احتیاط واجب نجس است ولی اگر در میان پردهی رقیقی است و آن پرده پاره نشده است اجزای تخممرغ را نجس نمیکند (توضیحالمسائل مراجع، ج1، ص98).
امام خامنهای: لکّهی خونی که در تخممرغ گاهی یافت میشود محکوم به طهارت است ولی خوردن آن حرام است (استفتائات، مسأله269).
حکم خوردن شیر زن
سؤال: خوردن شیر زن توسّط شوهر و یا غير شوهر چه حکمی دارد؟
آیات عظام خامنهای، فاضل لنکرانی و مکارم شیرازی: اشکالی ندارد (جزوه اکل و شرب، استفتائات موجود در واحد پاسخ به سؤالات جامعهالزهرا، ص3).
آیتالله سیستانی: بنابر احتیاط واجب جایز نیست (همان، ص4).
آیتالله نوری همدانی: خوردن شیر زن برای معالجه اشکالی ندارد و در غیر معالجه جایز است ولی احتیاط واجب آن است که چنین کاری را انجام ندهد (هزار و یک مسألهی فقهی، مهدی موعود، ج2، س587).
حکم خوردن خاک و تربت سیدالشهدا (علیهالسّلام)
خوردن خاک و گل حرام است و خوردن گِل داغستان و گل ارمنی که برای معالجه میخورند در صورتی که علاج منحصر به آن باشد جایز است و خوردن کمی از تربت سیدالشهدا برای استشفاء به مقدار کمتر از یک نخود جایز است و به قصد شفا اشکالی ندارد (توضیحالمسائل مراجع، ج2، م2628).
حکم استعمال مواد مخدّر (هرویین، تریاک، حشیش و...) چیست؟
امام خمینی میفرمایند: اعتیاد به موادّ مخدّر جایز نیست (استفتائات، ج2، س103).
آیتالله مکارم شیرازی: استعمال موادّ مخدّر حرام است.
آیتالله سیستانی: بنابر احتیاط واجب از استعمال موادّ مخدّر اجتناب شود.
آیتالله صافی گلپایگانی: ضرر اعتیاد به موادّ مخدّر مسلّم است، لذا شرعاً حرام است (مسائل جدید ار دیدگاه فقها، ج1، ص149).
حکم سیگار کشیدن
سؤال: با توجّه با این که امروزه برای سیگار مضرّات زیادی ثابت شده و نیز کشیدن آن در بین عموم موجب آزار و اذیّت مردم میشود، لطفاً بفرمایید کشیدن سیگار چه حکمی دارد؟
حضرت امام خمینی: سیگار کشیدن حرام نیست اگرچه بهتر است نکشد (استفتائات، ج2، ص38-37، س104).
مقام معظم رهبری: استعمال تریاک و موادّ مخدّر اگر به اعتیاد منجر شود حرام است. همچنین سیگار در صورت داشتن ضرر معتنی به ندارد (استفتائات موجود در واحد پاسخ به سؤالات جامعهالزهرا، ص5)».
آیتالله سیستانی: کسی که میداند سیگار برای او ضرر مهمّی مانند بیماریهای مهلک دارد جایز نیست بکشد و سیگار کشیدن در جمع اگر کسی حاضر باشد که برای او ضرر مهمّی دارد مانند بیماران ریوی جایز نیست (همان).
آیتالله مکارم شیرازی: کشیدن سیگار و انواع دخانیات اگر به تصدیق اهل اطّلاع ضرر مهمّی داشته باشد حرام است ولی موادّ مخدّر مطلقاً حرام است (توضیحالمسائل آیتالله مکارم، مسائل عمومی مورد ابتلا، ص490).
آیتالله نوری همدانی: اگر ضرر معتنی به داشته باشد جایز نیست (هزار و یک مسألهی فقهی، مهدی موعود، ج2، س562).
حکم بلند بودن شارب در وقت خوردن
اگر موی شارب بلند باشد (البته نه زیاد) و موقع آب خوردن و غذا خوردن وارد لیوان آب شده و یا آلوده به غذا شود چه حکمی دارد؟
امام خامنهای: بلند شدن موی شارب مکروه است (استفتائات موجود در واحد پاسخ به سؤالات جامعهالزهرا، ص4).
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 24