*جمیله سیفی
سرمست و قبراق، شاد شاد، به زمین، به هوا و به این طرف و آن طرف می‌پرد. به آنچه می‌خواست رسیده است. خوشحالی تمام وجودش را فرا گرفته و چند روز بعد... افسرده و غمگین، شکسته و عبوس، کناری نشسته، گمان می‌کنی کشتی آرزوهایش غرق شده است. به راستی این چه حالتی است؟!
حقيقت اين است كه انسان موجود عجیبی است. در تابستان، زمستان را میخواهد، وقتی زمستان فرا می رسد منکرش می شود و آرزوی تابستان می کند. او به هیچ حالی از حالات رضایت نمی دهد؛ نه به تنگی علاقه دارد و نه به گشایش و عیش فراوان؛ به هر مزیت شایسته ای هم که برسد باز قیافهی انکار به خود می گیرد.
ظهور و بروز این حالات به دلیل دو بعد و حقیقت اصلی است که وجود انسان را در برگرفته؛ یکی از دو رکن، عبارت از جنبه ی مادّی اوست که تسلیم مجرای قوانین طبیعت بوده و نمیتوان آن را خارج از قلمرو ماده و مادّیات بررسی کرد؛ دومین رکن انسان جنبه ی معنوی و روحانی اوست که هر آن بخواهیم آن را نایده بگیریم، نتیجه ای جز فریب خود نداریم. اصل حاضر بیانگر این واقعیّت است که انسان دارای من (خود و شخصیّت)، خودآشنایی و خودبیگانگی، خودکم بینی و خودبزرگ بینی، احساسات خوب و بد، احساس خیر و شر، زیبایی و زشتی، احساس عظمت و پستی و... می باشد. علّامه جعفری در تفسیر و شرح نهج البلاغه ي خود حدود 213 صفت برای انسان برشمرده اند (جعفری، محمّد تقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج1، ص13).
توضیح اینکه برخی اجسام دارای آثاری هستند که به صورت یکنواخت از آن‌ها ظاهر می شود؛ مثلاً آتش همیشه سوزنده است، یخ همواره سرد بوده و خورشید همیشه سوزان است و نورافشانی میکند. امّا این حقیقت وجودی انسان (نفس) او را منشأ آثار متفاوتی میکند. که به برخی از آن ها اشاره کردیم.
منظور از نفس در تحقیق حاضر هم، من، شخصیّت و روح انسانی است.
با بررسی مختصري درخواهیم يافت که معنای عمیقی در رابطه ي انسان با این حقیقت وجودی وجود دارد و آن اینکه موجودیت طبیعی انسان ها همیشه در حال تغییر و تحوّل و دگرگونی است؛ با کوچکترین تغییر در دیدگاه، با مختصرترین سخن که از راه گوش به درون او وارد می شود، با زندهشدن یک خاطره در ذهن و نیز با دگرگونی ناچیز محیط، نفس او دچار تغییر و تردید گشته و در میان انجام دهم یا خیر، بگویم یا نگویم و هزاران می خواهم و نمی خواهم متحیّر خواهد ماند؛ تمامی این آثار از مبدأ واحدی سرچشمه می گیرند که آن «نفس» است.
با توجّه به اینکه موضوع روح و نفس انسان مقوله ای فرامادّی و داخل در حوزه ي مجرّدات است و شناخت کامل مجرّدات زمانی حاصل می شود که انسان بتواند با نفسی فارغ از تعلّقات جسمانی و بشری به آن بپردازد، به سراغ نهج البلاغه که کلام انسانی الهی است می رویم؛ انسانی که فنای عارفانه را تجربه کرده و طعم مرگ قبل از مردن را نيز چشيده است.
سخن بر محور این است که:
الف) آیا نفس بدون هدایت و رهبری میتواند مسیر رشد و تکامل انسان را هموار سازد؟
ب) آیا نفس در ذات خود مذموم است یا ممدوح؟
ج) تعبیر میراندن نفس به چه معنا است؟
يافتن پاسخ این سؤال ها در نهج البلاغه نتایج معرفتی مهمّی دربر دارد كه در مقابله با خواهش های نفسانی و مدیریت و رهبری نفس به كار انسان ميآيد.
دو گانگی شخصیت انسان، مبنای مبارزه با نفس
نگاه نهج البلاغه به انسان دیدگاهی است که از پیچیدگی و گستردگی فراوان برخوردار است.
امیرمؤمنان علی (علیه السّلام) در خصوص انسان می فرمایند: «ثُمَّ جَمَعَ سُبْحَانَهُ مِنْ حَزْنِ الْأَرْضِ وَسَهْلِهَا، وَعَذْبِهَا وَسَبَخِهَا، تُرْبَهً سَنَّهَا بالمَاءِ حَتَّي خَلَصَتْ، وَلاَطَهَا بِالبَلَّهِ حَتَّي لَزَبَتْ، فَجَبَلَ مِنْها صُورَهً ذَاتَ أَحْنَاءٍ وَ وُصُولٍ، وَ أَعْضَاءٍ وَ فُصُولٍ: أَجْمَدَهَا حَتَّي اسْتَمْسَکَتْ، وَأَصْلَدَهَا حَتَّي صَلْصَلَتْ، لِوَقْتٍ مَعْدُودٍ، وَأجَلٍ مَعْلُومٍ، ثُمَّ نَفَخَ فِيها مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ إِنْساناً ذَا أَذْهَانٍ يُجيلُهَا، وَفِکَرٍ يَتَصَرَّفُ بِهَا، وَ جَوَارِحَ يَخْتَدِمُهَا، وَ أَدَوَاتٍ يُقَلِّبُهَا، وَ مَعْرِفَهٍ يَفْرُقُ بِهَا بَيْنَ الْحَقِّ وَالْبَاطِلِ، والأَذْوَاقِ والْمَشَامِّ، وَالْأَلْوَانِ وَالْأَجْنَاسِ، مَعْجُوناً بطِينَةِ الْأَلْوَانِ الْمُخْتَلِفَهِ، وَالْأَشْبَاهِ الْمُؤْتَلِفَهِ، وَالْأَضْدَادِ الْمُتَعَادِيَهِ، والْأَخْلاطِ المُتَبَايِنَهِ، مِنَ الْحَرِّ والْبَرْدِ، وَالْبَلَّهِ وَالْجُمُودِ»؛ آنگاه خداى سبحان، از زمين درشتناک و از زمين هموار و نرم و از آنجا که زمين شيرين بود و از آنجا که شورهزار بود، خاکى برگرفت و به آب بشست تا يکدست و خالص گرديد. پس نمناکش ساخت تا چسبنده شد و از آن پيکرى ساخت داراى اندامها و اعضا و مفاصل و خشکش نمود تا خود را بگرفت؛ چونان سفالينه و تا مدّتى معيّن و زمانى مشخّص سختش گردانيد. آنگاه از روح خود در آن بدميد. آن پيکر گلين که جان يافته بود، از جاى برخاست که انسانى شده بود با ذهنى که در کارها به جولانش درآوَرَد و با انديشهاى که به آن در کارها تصرّف کند و عضوهايى که چون ابزارهايى به کارشان گيرد و نيروى شناختى که ميان حقّ و باطل فرق نهد و طعم ها و بوي ها و رنگ ها و چيزها را دريابد. معجونى سرشته از رنگ هاى گوناگون؛ برخى همانند يکديگر و برخى مخالف و ضدّ يکديگر، چون گرمى و سردى، ترى و خشکى [ اندوه و شادمانى]. (نهج البلاغه ، خطبه 1).
تمام معانی ذکر شده در کلام امام (علیه السّلام) بیانگر این ویژگی مهم است که خداوند جسم انسان را ترکیبی از موادّ مختلف و کیفیات گوناگون و استعدادها و غرائز متفاوت (بعد مادی) قرار داده که این تفاوت ها سرچشمه ي اختلاف های بسیاری در طرز تفکّر و روش زندگی انسان ها شده است که خود منشأ صدها پدیده است که به هیچ وجه قابل لمس و دیدن نمی باشد (بعد معنوی و روحی). همانگونه که هماهنگی میان این اجزاء یکی از دو رکن اساسی حیات انسانی است، اضدادی نیز در وجود انسان قرار دارند که در تکاپو و پویندگی منظّم خود، ادامه ي حیات را امکان پذیر می سازند.
مفهوم واژه ي نفس
معادل کلمه ي"نفس" در فارسی "خود" است كه به تدریج استعمال معیّنی یافته و علاوه بر معنای سابق، دلالت جدیدتری به خود گرفته، که بر طبق این دلالت حاکی از شخصیت آدمی می‌باشد یعنی مجموعه ي بدن و روحی که به آن تعلّق گرفته است. نهایتاً کلمه ی نفس، معنای یگری را نیز افاده میکند که می توان از آن به حقیقت وجود انسان تعبیر کرد. در این معنا حتّی اگر بدن آدمی متلاشی شود و وحدت ارگانیکی خود را از دست بدهد، نفس باقی می ماند. در عموم آثاری که در آن‌ها از نفس آدمی سخنی به میان آمده و از جمله در تحقیق حاضر نفس به همین معناست.
در شناخت حقیقت نفس نیز می توان گفت نفس در اصل لغت بر خروج نسیم دلالت میکند و تنفّس نیز به همین معنا می باشد. واژه ی نفس در کتاب های لغت بیشتر به معنی ذات و حقیقت شیء آمده است: «قَتَلَ فلانُ نَفسَهُ»؛ یعنی ذات و حقیقت خودش را هلاک کرد (ابن منظور، ص223).
واژه‌های معادل نفس در نهج البلاغه
میزان تأکید حضرت بر هر یک از این مقوله ها يعني نفس، قلب و روح شاخص مهمی در کارآمدی آن ها دارد (دشتی، محمّد، فرهنگ واژه های معادل نهج البلاغه، مؤسّسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، قم، 1376).
خودشناسی «العالم من عرف قدره» (خطبه 102)، خودموعظه گری، خودمحاسبه گری «من حاسب نفسه ربح و من غفل عنها خسر» ( حکمت208) ، میزان قرار دادن نفس « یا بنی اجعل نفسک میزاناَ بینک و بین غیرک» ( نامهي 31)، خودارزشی « قیمة کل امری ما یحسنه» (حکمت 81)، اهمّيّت دادن به نفس خویش «اکرم نفسک عن کل دنیةِ وان ساقتک الی الرقاب فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضاَ» ( نامهي 31) «وَاعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ يُعَنْ عَلَي نَفْسِهِ حَتَّي يَکُونَ لَهُ مِنْهَا وَاعِظٌ وَزَاجِرٌ، لَمْ يَکُنْ لَهُ مِنْ غَيْرِهَا زَاجِرٌ وَلاَ وَاعِظٌ» (خطبهي 89)، بدگمانی به نفس «المومن لا یمسی و لا یصبح الا و نفسه ظنون عنده» (خطبهي 175)، کرامت نفس «من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته» (حکمت 441) و... از جمله مفاهیمی است که حضرت در موضوع مدیریت نفس بیان می دارند.
تأکید حضرت امیر در مدیریت صحیح نفس، متّهم ساختن و مذموم دانستن آن است؛ امّا نه به معنای نفی نفس ممدوح. با این وصف حتّی پیروی از تمایلات کوچک نفسانی نیز ممکن است انسان را از دایره ي انسانیت خارج نمايد. به فرموده ي حضرت امیر (علیه‌السّلام): «فَالصُّورَهُ صُورَهُ إِنْسَانٍ، وَالْقَلْبُ قَلْبُ حَيَوَانٍ...» صورت او مثل صورت انسان است ولی قلبش قلب حیوان... (نهجالبلاغه، خطبه87).
نتیجه‌ی فوق‌العاده با اهمّیّتی که از این اصل به دست می‌آید هدف قرار دادن اصل ذمّ نفس بر مدح آن در کلام امام (علیه‌السّلام) است كه به منظور حفظ ثابتات در شاکله ي وجود انسان در قلمرو خویش و در ارتباط با خود و برای صعود به مقام نفس مطمئنّه مطرح می شود. مقصود از این ثابتات و بایستگی‌ها، قوانین و مقرّراتی الزامی است که انسان در قلمرو حفظ ذات خود ملزم به عمل به آن‌ها می‌باشد.
شناخت نفس
در بسیاری از منابع اسلامی چه در قرآن مجید و چه در احادیث معتبر، خودشناسی فراوان مورد تأکید قرار گرفته است: حدیث مشهور «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّهُ»؛ آنكه خود را شناخت، بي ترديد خدايش را شناخته است (بحار، ج2، ص32) گویای این حقیقت است که اگر من آدمی همه جانبه و به خوبی شناخته شود، بزرگترین گام در راه خداشناسی برداشته شده است.
علی(علیه السّلام) فرموده است: «مَعرِفَهُ النَّفس أنفَعُ المَعارِف»؛ شناخت نفس سودمندترین معرفت هاست (غررالحکم، ص319). پر واضح است که مقصود از این نفس من، شخصیت و روح آدمی است، که همه ي استعدادها و فعّالیّت های علمی و معرفتی را به دست می آورد و اگر شناخته نشود، نه ماهیت شناخت های علمی و معرفتی خود را درک خواهد کرد و نه ارزش ها و ضرر و نفع آن ها را.
مراتب نفس
عرفا، حکما و بزرگان، نفس را به انواع و مراتبی تقسیم کرده اند، امّا به استناد آیه ي شریفه ي «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا» (شمس/8)، نباید تصوّر کرد که در وجود انسان چند نفس وجود دارد؛ بلکه درست آن است که بگوییم نفس آدمی نردبانی چند پلّه است و ساختاری چند لایه دارد. آدمی در این نردبان گاه بر پایهي نفس امّاره است و گاه بر پلّه ي نفس لوّامه و زماني هم همه را زیر پا می گذارد و به اوج نفس مطمئنّه صعود می کند. تمام این مدارج، مراتب تشخیص آدمی است (شجری، ص118).
انسان به واسطه ي این نفس می شنود و می بیند، می خورد و می آشامد، می ایستد و می نشیند، می خندد و می گرید و شاد می شود و محزون می گردد.
کفر کافران، شرک مشرکان، طغیان طاغیان، کبر متکبّران و... نیز به واسطه ي نفس است.
مدیریت نفس در کلام علوی
علی (علیه السّلام) در تعبیري زیبا و رسا حقیقت نفس و لزوم مدیریت آن را اینگونه بیان می دارند: «ا َيُّهَا النَّاسُ! إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْکُمُ اثْنَانِ: اتِّبَاعُ الْهَوَي، وَطُولُ الْأَمَلِ; فَأَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَي فَيَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ، وَأَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَيُنْسِي الْآخِرَهَ»؛ همانا بر شما از دو چيز مي ترسم، هواپرستي و آرزوهاي طولاني. امّا پيروي از خواهش نفس، انسان را از حق باز مي دارد و آرزوهاي طولاني، آخرت را از ياد مي برد (نهج البلاغه، خطبه 42).
علی(علیه السّلام) در این جمله ي کوتاه ما را به این حقیقت راهنمایی کرده که تبعیت و پیروی از هوای نفس همچون پرده ای روی عقل ما را می گیرد و انسان غیر از خواسته ي خود چیز دیگری را نمی بیند به همین جهت از حق باز می ماند.
شاید علم به همین حقیقت است که سالک الی الله علی(علیه السّلام) را واداشته تا نیمه شب سر بر زمین گذارد و نجوای «اللَّهُمَّ لَا تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَهَ عَيْنٍ أَبَداً» را از جان و دل بر زبان جاری کند (بحار الانوار، ج18، ص204).
این بعد نفس نیز همواره مورد نظر بسیاری از عرفا و نویسندگان بوده چنانکه مولوی در مثنوی می گوید:
مشورت با نفس خود گر می‌کنی هر چه گوید کن خلاف آن دنی
...گر نماز و روزه میفرمایدت نفس مکّار است مکری زایدت
پس اگر نفس دستور دهد که عبادت خدا را به جای آور، حتماً مکر تبهکارانه ای درباره ي تو به راه انداخته است. با توجّه به تعریفی که از انسان داشتيم، به این نتیجه مي رسیم که انسان موجودی نیست که تنها تعقّل و وجدانی جداگانه يا غرایزی داشته باشد منفرد و بی ارتباط با وجدان. پس هر یک از موجودیت های فوق دارای یکی از دو نفس حیوانی (مرتبه ي دنی) و مافوق حیوانی (مرتبه ي عالی) است و مسلّم است که غرایز طبیعی حیوانی نمی تواند با لزوم رشد و نموّ تعقّل و وجدان به فعّالیّت بدون قید و شرط خود ادامه بدهد، بلکه ناچار است آن ها را محدود کند (جعفری، محمّدتقی، ص642) و این گفتار حضرت ناظر به لزوم محافظت از نفس حیوانی است.
گاهی ویژگی بی‌نهایت طلبی انسان تمامیت موجودیت انسانی او را تشکیل مي دهد و تمام خواسته ها و حرکات و سكناتش درآوردن همه ي شئون انسانی از انفاق و تحصیل و رحم و مروّت و... در حوزه ي جاذبه خویش است. نتیجه ي منطقی به دست آمده از این معادله حکومت مطلقه ي نفس بر موجودیت انسانی است.
ارزش این حفظ و نگاهبانی در کلام مولا تا آنجاست که می فرماید: «أَسْهِرُوا عُيُونَکُمْ، وَأَضْمِرُوا بُطُونَکُمْ، وَاسْتَعْمِلُوا أَقْدَامَکُمْ، وَأَنْفِقُوا أَمْوَالَکُمْ، وَخُذُوا مِنْ أَجْسَادِکُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَي أَنْفُسَکُمْ، وَلاَ تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا، فَقَدْ قَالَ اللهُ سُبْحَانَهُ: إِنْ تَنْصُرُوا اللهَ يَنْصُرْکُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ، وَقَالَ تَعَالَي»؛ شب هنگام چشمان خود را بیدار نگهدارید و شکم های خود را (با روزه) لاغر نمایید و قدم های خود را به کار گیرید واموالتان را انفاق کنید و از بدن هایتان بگیرید و به جان های خود ببخشید و در این گرفتن و دادن بخل نورزید، که خداوند متعال فرمود: اگر خدا را یاری کنید یاریتان می کند و گام هایتان را استوار می دارد (نهج البلاغه، خطبه 182).
در اين زمينه بهره مندی از نصرت خدا و امدادهای غیبی تنها اختصاص به جهاد اصغر ندارد، بلکه شامل هر دو جهاد اصغر و اکبر می شود. چرا که انسان در مسائل درونی نیز گاهی بین دو فکر و در امور گرایشی بین دو خواهش سرگردان می شود.
پس برای صعود به اعلی علّییّن و طی مسير کمال، به وسیلهي این حقیقت حتماً باید محاسبه ای داشته باشیم.
امیرالمؤمنین (علیه السّلام) می فرماید: «عِبَادَ اللهِ، زِنُوا أَنْفُسَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا، وَحَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحَاسَبُوا، وَتَنَفَّسُوا قَبْلَ ضِيقِ الْخِنَاقِ، وَانْقَادُوا قَبْلَ عُنْفِ السِّيَاقِ، وَاعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ يُعَنْ عَلَي نَفْسِهِ حَتَّي يَکُونَ لَهُ مِنْهَا وَاعِظٌ وَزَاجِرٌ، لَمْ يَکُنْ لَهُ مِنْ غَيْرِهَا زَاجِرٌ وَلاَ وَاعِظٌ»؛ بندگان خدا، خود را بسنجيد قبل از آنکه مورد سنجش قرار گيريد. پيش از آنکه حسابتان را برسند، حساب خود را برسيد و پيش از آنکه راه گلو گرفته شود، نفس راحت بکشيد و پيش از آنکه با زور شما را به اطاعت وادارند، فرمانبردار باشيد. بدانيد همانا آن کس که خود را ياري نکند و پنددهنده و هشداردهنده ي خويش نباشد، ديگري هشداردهنده و پنددهنده ي او نخواهد بود (همان، خطبه90).
محاسبه ي نفس بخش عظیمی از اقسام مواظبت بر نفس و گام نهادن در راه خداست. این محاسبه و مرابطه با نفس و تذکّر مدام دادن به نفس تا از اطاعت خارج نگردد و به معصیت آلوده نشود، محاسبه ي دنیوی نفس است. درباره ي محاسبه ي اخروی نفس مولا مي فرمايد: «وَتَنَفَّسُوا قَبْلَ ضِيقِ الْخِنَاقِ، وَانْقَادُوا قَبْلَ عُنْفِ السِّيَاقِ»؛ پیش از آنکه وقت از دست برود و شما امکان انجام کاری نداشته باشید، غنیمت بدانید.
و نيز می فرماید: «فَحَاسِبْ نَفْسَکَ لِنَفْسِکَ، فَإِنَّ غَيْرَهَا مِنَ الأ َْنْفُسِ لَهَا حَسِيبٌ غَيْرُکَ»؛ خویشتن را به نفع خویش محاسبه کن، زیرا برای غیر نفس تو حسابگری غیر از تو وجود دارد (همان، خطبه 221).
در کلامی دیگر میفرماید: «اعْلَمُوا، عِبَادَ اللهِ، أَنَّ عَلَيْکُمْ رَصَداً مِنْ أَنْفُسِکُمْ، وَعُيُوناً مِنْ جَوَارِحِکُمْ، وَحُفَّاظَ صِدْقٍ يَحْفَظُونَ أَعْمَالَکُمْ، وَعَدَدَ أَنْفَاسِکُمْ»؛ بدانید ای بندگان خدا! برای شما از درون خویشتان کمین گرفته شده و از اعضای خودتان اعضایی است که شما را می بیند و نگهبانان صادقی است که کردارها و عدد نفس های شما را ثبت می کند (همان، خطبه 157)..
گفتني است كه نخستین منشأ و ریشه در اصول ثابته در صیانت ذات، عبارت است از ضرورت قطعی محدود کردن تمایلات و به طور عموم همه ی میخواهم های شخصی و تبدیل آن‌ها به تمایلات و می خواهم های محدود که موجب مرتفع شدن تزاحم و تضادّ مخرّب از میان مردم می باشد. این هماهنگی و تعادل وظیفه ي نفس است. انسانی با این ویژگی، برخوردار از روشنایی خاصّی است. او در هر لحظه می داند چه می کند و به کجا می رود. گویی همواره قطب نمای کشتی زندگی او موقعیت شایسته را به او نشان می دهد.
منزلت ارزشی ذمّ نفس بر مدح آن، گویای پیچیده تر و سخت تر بودن این مبارزه است، زیرا مجاهده با نفس کوششی است بر خلاف امیال و شهوات و آرزوهای انسان که لازمه ي زندگی بشری است و امری که دشوار یاب است و نیل به آن مجاهده ي بیشتری نیاز دارد، ستودنی تر است. مبارزه با نفس همان جهاد با نفس است که ارزش زیادی دارد. زیرا کشتن دشمنان بیرونی آسان تر از شناخت و مبارزه با دشمن درونی است.
در این بحث يعني نفس مذموم و ممدوح و مدیریت آن، مرزبندی ظریفی وجود دارد که در صورت ابهام، رسالت انسان را ناکام می سازد و بسیاری از مفاهیم نیز در معرض ابهام و کج فهمی قرار می گیرند.
سخنان حضرت در این زمینه گنجینه ایست گرانمایه. در جایجای نهج البلاغه که سخن از نفس آمده است، حضرت نمی فرمایند که طبیعت نفسانی را باید نابود ساخت، بلکه معتقدند حکومت نفس امّاره را باید از میان برد؛ زیرا نفس امّاره نماینده ي اختلاط و طغیان در ضمیر انسان است و تعبیر به میراندن که در بعضی از موارد ذکر شده است یعنی خاموش کردن فتنه. حال این میراندن گاه با اشباع غرايز حاصل می شود و گاهی به مخالفت با آن (مطهری، مرتضی، اخلاق جنسی، صدرا، قم، 557).
حضرت علی(علیه السّلام) یکی از وظایف انسان ها را ایستادگی در برابر سرکشی های نفس می دانند: «ِ... انِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فِيَما تَکْرَهُ لَمْ يُعْطِهَا سُؤْلَهَا فِيَما تُحِبُّ»؛ اگر نفس او در آنچه دشوار است فرمان نبرد، از آنچه دوست دارد محرومش مي کند (نهج البلاغه، خطبه 193).
اگر این عزم و همّت در انسان به فعلیت برسد، تمام قوای انسانی با مدیریت صحیح در راستای حیات انسانی استخدام شده و کار منطقی خود را انجام می دهند، زیرا این نیرو يعني پیکار و ایستادگی، روشنایی خاصّی در انسان ایجاد میکند که جلو تمام فریبکاری ها را نسبت به خود و دیگران می گیرد.
در خصوص اینکه آیا نفس میتواند بدون هدایت و رهبری مسیر رشد و تکامل را هموار سازد می فرمایند: «امْرُءٌ أَلْجَمَ نَفْسَهُ بِلِجَامِهَا، وَزَمَّهَا بِزِمَامِهَا، فَأَمْسَکَهَا بِلِجَامِهَا عَنْ مَعَاصِي اللهِ، وَقَادَها بِزِمَامِهَا إِلَي طَاعَةِ اللهِ»؛ انسان بايد نفس را مهار زند و آن را در اختيار گرفته از طغيان و گناهان باز دارد و زمام آن را به سوي اطاعت پروردگار بکشاند (همان، خطبه 237).
آنچه در کلام مولا آمده، بیانگر این حقیقت است که خود طبیعی انسان به دلیل ویژگی خاصّ خود هرگز نمی تواند این رهبری را عهده دار شود. تمام راه های مبارزه با نفس زمانی به نتیجه میرسد که با توفیق الهی و عنایات ربّانی همراه باشد وگرنه بدون عنایت حق هیچ مبارزی، طعم کامیابی و پیروزی را نخواهد چشید. همانگونه که حضرت می فرمایند: «عِبَادَ اللهِ، إِنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبَادِ اللهِ إِلَيْهِ عَبْداً أَعَانَهُ اللهُ عَلَي نَفْسِهِ»؛ اي بندگان خدا! همانا بهترين و محبوب ترين بنده نزد خدا، بنده اي است که خدا او را در پيکار با نفس ياري داده است (همان، خطبه 87).
هشدار حضرت در نجوای شبانه ي خود دلیل نیاز به یاری خداوند در پیکار با نفس می باشد: «اللَّهُمَّ لَا تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَهَ عَيْنٍ أَبَداً».
اعتراف همه ي عرفا و حکما بر این است که عقل و خرد انسان با همه ي توان و هوشیاری در مبارزه با این دشمن درون ناتوان است. به قول مولانا:
یا رب این بخشش نه حدّ کار ماست لطف تو لطف خفی را خود سزاست
دست گیر از دست ما، ما را بخر پرده را بردار و پردهي ما مدر
بازخر ما را از این نفس پلید کاردش تا استخوان ما رسید
این چنین قفل گران را ای ودود که تواند جز که فضل تو گشود؟
(مثنوی، دفتر سوم، 2448-2445)
منابع:
1- قرآن کریم.
2- نهج البلاغه.
3- ابن منظور، لسان العرب، دار الصادر، بیروت، سوم، 1414.
4- ابن‌ابی‌الحدید معتزلی، عزالدین ابوحامد، شرح نهجالبلاغه، ترجمه غلامرضا لایقی، نیستان، تهران، اول، 1389.
5- جعفری، محمّدتقی، ترجمه و تفسیر نهجالبلاغه، به نشر، تهران، هفتم، 1376.
6- دشتی، محمّد، المعجم المفهرس لالفاظ نهجالبلاغه، دفتر نشر امام علی (علیه‌السّلام)، بی تا.
7- دشتی ، محمّد، فرهنگ واژه‌های معادل نهجالبلاغه، قم، دوم، 1376.
8- شجری، رضا، چهره‌های گونه‌گون نفس در مثنوی مولانا، مجله مطالعات عرفانی، پاییز و زمستان 1385.
9- علامه مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه، اسلامیه.
10- گروهی از محقّقین، تفسیر و تحلیل و نقد مثنوی، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علّامه جعفری، هفدهم، 1388.
11- گروهی از محقّقین، فکر واره مثنوی، تهران، اول، 1386.
12- گروهی از محقّقین، فکر واره نهجالبلاغه، مؤسّسه تدوین و نشر آثار علّامه جعفری، تهران، اوّل، 1388.
13- مطهّری، مرتضی، فلسفه اخلاق، صدرا، سی‌ام، قم، 1387.
14- معادی خواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب، تهران، دوم، 1384.
15- میثم بحرانی، کمالالدین میثم، شرح نهجالبلاغه، ترجمه قربانعلی محمدی مقدم، بنیاد پژوهش‌های اسلامی مشهد، مشهد، چهارم، 1389.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 24