طاهره رحيمزاده
«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا كُتِب عَلَيْكمُ الصيَامُ كَمَا كُتِب عَلى الَّذِينَ مِن قَبْلِكمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ اي كساني كه ايمان آوريد روزه بر شما واجب شده همانگونه كه بر كساني كه قبل از شما بودند مقرّر شده بود، شايد پرهيزگار شويد (بقره/183).
بر هر مسلماني واجب است كه به احكام دين علم داشته باشد تا در عمل، دچار لغزش و خطا نشود و اعمالي درست و بر پايهي نظر شرع انجام دهد.
يكي از مسائلي كه اغلب مردم با آن مواجهند، احكام مسافر است. از آنجا كه در گذشته وسايل نقليه مانند امروز نبوده و مسافرت كمتر انجام ميشده، احكام مسافر نيز تا اين حد مورد ابتلاي مردم نبوده است، امّا امروزه تقريباً عموم مردم با اين موضوع روبرو هستند. عمدهترين مسائل مطرح شده در اين رابطه عبارتند از روزهي مسافر، مسافرت قبل از ظهر، مسافرت بعدازظهر، رسيدن مسافر به وطن قبل از ظهر، زمان افطار، فراموشي بطلان روزهي مسافر، گرفتن روزهي قضا در سفر، گرفتن روزهيِ نذري در سفر، مسافت شرعي، حكم نماز و روزهي دانشجويان و معلّمان و كاركنان در سفر، روزه گرفتن بچّهها، روزهي مريض.
روزهي مسافر
- مسافري كه بايد نمازهاي چهار ركعتي را دو ركعت بخواند، نبايد روزه بگيرد و مسافري كه نمازش را تمام ميخواند مثل كسي كه شغلش مسافرت است يا سفرش سفر معصيت است بايد روزهي واجب را نيز بگيرد (همهي مراجع، توضيح المسائل مراجع، م1714).
- مسافرت در ماه رمضان اشكال ندارد ولي اگر براي فرار از روزه باشد مكروه است (همان، م1715).
- كسي كه نميداند روزهي مسافر باطل است (جاهل به حكم است)، اگر در سفر روزه بگيرد و در بين روزه مسأله را بفهمد روزهاش باطل ميشود و اگر تا مغرب (موقع افطار) نفهمد روزهاش صحيح است (همان، م1719).
مسافرت قبل از ظهر
سؤال: اگر روزهدار قبل از ظهر سفر كند روزهاش چه حكمي دارد؟
- باطل است (مشهور فقها، توضيحالمسائل مراجع، م1721).
- آيتالله سيستاني: بنابر احتياط واجب نميتواند روزه بگيرد خصوصاً اگر از شب نيّت سفر داشته باشد (همان).
- آيتالله زنجاني: اگر از شب نيّت سفر داشته، باطل است (همان) امّا اگر از شب در فكر سفر نباشد روزهاش صحيح است (همان).
مسافرت بعدازظهر
سؤال: اگر روزهدار بعدازظهر به مسافرت برود روزهاش چگونه است؟
تمام فقها: روزهاش صحيح است (همان).
رسيدن مسافر به وطن قبل از ظهر
سؤال: اگر مسافر قبل از ظهر به وطن يا جايي كه قصد دارد ده روز بماند برسد روزهاش چگونه است؟
تمام فقها: اگر چيزي كه روزه را باطل ميكند انجام نداده روزهاش صحيح است (همان، م1722).
زمان افطار مسافر
سؤال: شخص روزهدار در حال رفتن به مسافرت هنگام خارج شدن از منزل چه موقع افطار كند؟
1- هنوز از حد ترخّص (جايي كه نه صداي اذان شهر را در آنجا بشنويم و نه ديوارهاي شهر را ببينيم) نگذشته است، نبايد افطار كند و اگر افطار كرد هم قضا و هم كفّاره دارد.
2- از حد ترخّص گذشته است: الف) بعدازظهر خارج شده است مانند صورت قبلي است يعني نبايد افطار كند و اگر افطار كرد هم قضا و هم كفّاره دارد.
ب) قبل از ظهر خارج شده است: بيشتر فقها مانند حضرت امام فرمودهاند: ميتواند افطار كند ولي بعضي از فقها مانند آيتالله زنجاني شرط كردهاند در صورتي ميتواند افطار كند كه از شب قبل تصميم مسافرت داشته باشد وگرنه بايستي هم آن روز را روزه گرفته و هم قضا كند (سير و سفر در اسلام، محمد وحيدي، ص135).
رسيدن مسافر به وطن و يا محلّ اقامت در بعدازظهر
سؤال: اگر روزهدار بعدازظهر به وطن يا جايي كه قصد ده روز دارد برسد روزهاش چه حكمي دارد؟
تمام فقها: روزهاش باطل است (توضيحالمسائل مراجع، م1723).
فراموشي بطلان روزه ي مسافر
سؤال: حكم مسافري كه فراموش كرده روزهي مسافر باطل است چيست؟
تمام فقها: روزهاش باطل است (عروه الوثقي، فصل شرايط صحت الصوم، امر پنجم).
گرفتن روزهي قضا در سفر
سؤال: آيا ميشود روزهي قضا را همانند نماز قضا در سفر انجام داد؟
خير، روزه باطل است مگر اين كه در سفر قصد ده روز بكند در اين صورت روزهي قضا ميتواند بگيرد (جزوهي جامعهالزهرا قم، احكام روزه مسافر، ص22).
گرفتن روزه نذري در سفر
سؤال: آيا روزهي نذري را ميتوان در سفر انجام داد؟
خير بايد در نذر شرط شده باشد كه در سفر هم اگر باشد آن را انجام دهد و يا در فلان تاريخ هر كجا كه باشد آن را انجام دهد (همان، ص20).
مسافت شرعي
سؤال: مقدار مسافت شرعي چند كيلومتر است؟
آيات عظام امام، مقام معظّم رهبري، صافي گلپايگاني، نوري همداني: مسافت شرعي تقريباً 5/22 كيلومتر است.
آيتالله مكارم شيرازي: مسافت شرعي تقريباً 5/21 كيلومتر است.
آيات عظام سيستاني و وحيد خراساني: مسافت شرعي تقريباً 22 كيلومتر است (توضيحالمسائل مراجع، م1272- منهاج الصالحين، م884).
حكم نماز و روزهي دانشجويان، سربازان، معلّمان و كارمندان
* اساتيد و دانشجويان، در صورتي كه بيش از ده روز با قصد اقامت در محل درس و تدريس ميمانند، تكليف نماز و روزهشان چيست؟
تمام فقها: براي اينگونه افراد نماز، تمام و روزه، صحيح است.
تبصره: در صورتي كه از ابتدا به طور جد قصد ماندن ده روز داشته باشند و بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتي، به دليلي تصميم به بازگشت به وطن بگيرند، نماز و روزهي آنها در محلّ تحصيل كامل خواهد بود (پرسش و پاسخهاي دانشجويي، ج17، احكام روزه، ص38).
حکم نماز و روزهی دانشجوی مسافر
*دانشجويان، سربازان، معلّمان و كارمنداني كه به جهت تحصيل، سربازي و يا شغل خود هفتهاي يك روز يا بيشتر به مسافت شرعي 45 كيلومتر سفر ميكنند حكم نماز و روزهي آنها چيست؟
- مقام معظّم رهبري: در فرض سؤال، دانشآموزان و سربازان ودانشجويان در دوران آموزش حكم مسافر را دارند. امّا معلمان و كارمندان و سربازان در غير دورهي آموزشي كه براي شغل سفر ميكنند در غير سفر اوّل نمازشان تمام و روزهشان صحيح است (جزوهي جامعه الزهرا، روزهي مسافر).
- آيتالله مكارم شيرازي: هرگاه هفتهاي حدّاقل سه روز در مسافرت باشند نماز و روزهي آنها تمام است. (همان).
- آيتالله سيستاني: اگر مجموعاً ده روز در ماه مسافر باشند براي مدّت شش ماه متوالي از يك سال نمازشان در همهي مسافرتها تمام است و اگر هشت روز در ماه باشد به احتياط واجب هم شكسته بخواند و هم تمام (همان).
- آيتالله صافي گلپايگاني: نمازشان را بايد تمام بخوانند و روزه بگيرند در سفر شغلي و تحصيلي امّا در غير آن نمازشان شكسته است (رساله، م1325، ص265).
*حكم نماز و روزهي دانشجوي مسافر در سفر اوّل چيست؟
- حضرت امام و مقام معظّم رهبري: نماز شكسته است و روزه صحيح نيست (پرسش و پاسخ دانشجويي، ج17، ص41).
- آيتالله سيستاني: بايد در ماه اوّل احتياط كند يعني نماز را شكسته و تمام بخواند و اگر روزه گرفت آن را قضا كند (منهاج الصالحين، ج1، ص284).
- آيتالله مكارم: بايد در چند سفر اوّل احتياط كند يعني نماز را شكسته و تمام بخواند و اگر روزه گرفت آن را قضا كند (استفتائات، ج2، ص284).
- آيتالله وحيد خراساني: در ماه اوّل و دوم بايد احتياط كند يعني نماز را شكسته و تمام بخواند و اگر روزه گرفت آن را قضا كند (پرسش و پاسخ دانشجويي، احكام روزه مسافر، ج17، ص41).
- آيات عظام نوري همداني و صافي گلپايگاني: بايد نماز را شكسته بخواند و روزه صحيح نيست (جامع الاحكام، نماز مسافر).
حکم روزه گرفتن بچّهها
* براي دختر بچّهها در سنّ 9 سالگي روزه گرفتن مشقّت دارد آيا ميتوانند به خاطر ضعف و ناتواني روزه نگيرند، تكليف آنان چيست؟
- مقام معظّم رهبري: صرف ضعف و ناتواني مجّوز براي نگرفتن روزه نيست مگر آن كه در حرج و مشقّت واقع شود كه در اين صورت ميتواند افطار كند.
- آيتالله سيستاني: اگر ضرري نداشته باشد و حرج و مشقّت غير قابل تحمّل نباشد بايد روزه بگيرد.
- آيتالله مكارم: در صورتي كه خوف بيماري باشد يا مشقّت زياد داشته باشد روزه را ترك كنند و به جاي هر روز يك مد طعام در صورت توانايي به فقير بدهند.
- آيتالله صافي گلپايگاني: در فرض سؤال مشقّت به عسر و حرج يا خوف عرض مرض باشد ميتوانند افطار نمايند و بعد از زوال عذر قضاي آن را به جا آورند (مسائل جديد از ديدگاه علما و مراجع، ج3، ص108-107).
روزهي مريض
* دكتري مريض را از روزهگرفتن منع ميكند ولي خود شخص ميداند روزه برايش ضرر ندارد چه بايد بكند؟
- مقام معظّم رهبري: اگر ميداند كه روزه ضرر ندارد بايد روزه بگيرد.
- آيات عظام سيستاني، مكارم شيرازي، صافي گلپايگاني: بايد روزه بگيرد (همان، ج2، ص140-139).
روزهي بيمار با علم به ضرر
*اگر بيمار با علم و اعتقاد به ضرر روزه گرفت ولي كشف شد كه ضرر نداشته حكمش چيست؟
- مشهور فقها: اگر روزه بگيرد صحيح نيست و بايد پس از ماه رمضان آن را قضا كند.
(عروه الوثقي، شرايط صحت روزه، امر ششم- تحرير الوسيله قول در شرايط صحت الصوم، مسأله1- جزه جامعه الزهرا، احكام روزه).
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 25