حضرت علی(ع) به بررسی شکایات مردم میپرداختند و برای رسیدگی به همین امر خانهای را برای مظالم تأسیس کرده بودند به طوری که به شخص خودشان نامهها را بررسی میکردند. حضرت برای بررسی نیازهای مردم از آنها میخواهد که حاجات خود را بنویسند و اگر کسی از نوشتن نام خود شرم و ابایی دارد نام خود را ذکر نکند.
امروزه برای بهرهوری پنج اصل اساسی را مطرح میکنند: 1. آيا كار ميكنم؟ تشویق امام علی(ع) به کسب و کار
2. آیا کاری که انجام میدهم باید توسط من انجام شود؟ سفارشهاي امام به مالك اشتر
3. چه کسی به خوبی از عهدهی کار برمیآید؟ نظام شایسته سالاری در سیرهی علوی
4. چه چیز کیفیت کار را افزایش میدهد؟ برنامهریزی، گزینش صحیح کارکنان، توجه به نیروی کار در سيرهي امام علي(عليهالسلام)
5. آیا کارهایم را به درستی انجام میدهم؟ سیستم نظارتی حضرت علی(ع)
آنچه به عنوان عوامل مهم بهرهوری در علم اقتصاد مطرح میشود، سالها پیش در سیرهی علوی، نه تنها رعایت میشده بلکه به عنوان یک اصل مهم و عملکرد ضروری افراد در این حکومت به شمار میآمده است؛ چرا که هدف حضرت علی(ع) از قبول حکومت اجرای عدالت، احقاق حق مظلومان و توجّه به ضعيفان و فقيران بود.
1- توجّه به نیروی کار و نیروی انسانی
امام علی(ع) در اوج عدالت و آگاهی و مدیریت است و از حقایق و مصالح واقعی مردم و میزان بهرهوری و بهرهدهی حقیقی آنها با خبر است. ايشان قرن ها پیش بیان میکنند و میفرمایند«فَقَدْ جَعَلَ اللَهُ سُبْحَانَهُ لِي عَلَيْكُم حَقًّا بِوِلَايَه أَمْرِكُمْ، وَ لَكُمْ عَلَيَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِي لِي عَلَيْكُمْ؛ خداوند به واسطهی ولایت و سرپرستی برای من حقی بر شما قرار داده و برای شما بر من نیز همان حق را قرار داده است» (نهج البلاغه/ نامهی31) ایشان رعایت حقوق بین مردم و مقام بالاتر را از مهمترین حقوق معرفی میفرمایندامام علي (عليهالسلام) در راستای توجه به نیروی کار اقدامات مهمی را در حکومت خود لحاظ میکنند که همهی آنها از محوری ترین اقدمات در راستای بهرهوری محسوب میشوند که عبارتند از:
الف) بهبود روابط مدیر و کارکنان:
این مسأله در سیرهی امام علی (ع) اهمیت فراوانی دارد. یک مدیر برای دستیابی به این رابطه در ابتدا باید بینش انسانی داشته باشد، او باید بداند که "إنَّ النَّاسَ يَنظُرُونَ مِن اُمُورِکَ فِي مِثلِ مَا کُنتَ تَنظُرُ فِيهِ مِن اُمُورِ الوُلَاهِ قَبلَکَ، همان طور که امروز دربارهی دیگران قضاوت میکند دربارهی او نیز قضاوت میشود.(نهج البلاغه/ نامهی53)، مدیری که در صدد بهرهوری است با استفاده از بینش انسانی باید از آغاز، برنامههای خود را مورد سنجش دیگران قرار دهد. (حسین پیمان، بهرهوری و مصداقها،ص8-9) و برنامهریزی مشخصی داشته باشد تا به این وسیله کارکنان از سر درگمی بیرون آیند و کارها با نتیجهی بهتری انجام شود.
امام علی(ع) در روزهای اول خلافت به منبر میروند و برنامهی حکومتی خود را برای همه بیان میکنند و میفرمایند: «بدانید بدون نظر شما کاری نمیکنم...»(طبری،تاریخ طبری، ج6، ص2328) و بیان میکنند که هدف ایشان از قبول خلافت برقراری عدالت و گرفتن حق مظلوم از ظالم است و روش ایشان هم رفع تبعیض و تساوی در حقوق بیت المال میباشد. از طرفي مهمترین وظیفهی مدیر بالابردن روحیهی کارکنان است. ایشان حتی در مشاورههای خود فردی را شایسته میدانند که به افزایش روحیه و انگیزه کمک کند. توجه حضرت به همین اصل بهرهوری باعث شده بود که ایشان در ابتدای سفارشات خود به کارکنان، تقوا و خداترسی را یادآوری کنند تا به این وسیله انگیزهی قوی برای حرکت آنها به سوی رشد و تعالی به وجود آورند.(رك. نامه53)
ب) رسیدگی به شکایات مردم و کارکنان
حضرت علی(ع) به بررسی شکایات مردم میپرداختند و برای رسیدگی به همین امر خانهای را برای مظالم تأسیس کرده بودند به طوری که به شخص خودشان نامهها را بررسی میکردند. حضرت برای بررسی نیازهای مردم از آنها میخواهد که حاجات خود را بنویسند و اگر کسی از نوشتن نام خود شرم و ابایی دارد نام خود را ذکر نکند، علاوه بر این در سیستم حکومتی ایشان افراد برای بیان نظرات به طور مستقیم و رودررو آزادی کامل داشتند، بدون اینکه برخوردی از طرف حکومت با آنها شود. (قرشی، حیاه الامام حسین، ج1، ص31-44)
البته باید توجه داشت که گفتار بدون عمل مدیر، هیچ کمکی به بهبود برنامههای بهرهوری نمیکند. علی(ع) فرمودند: «من به آنچه میگویم متعهّد و مسئولم»(مجلسی، بحار الانوار، ج2، ص99) و خود ایشان همواره به آنچه میفرمودند عمل میکردند؛ چرا که به خوبی میدانستند کارگزاران در عمل به تعهّدات از مدیران خود سر مشق میگیرند.
2- توجه به فقر زدايي و مبارزه با رفاه طلبي
برخي از نگرشهايي را كه حضرت علي به مبارزه با آنها پرداخت ميتوان به رفاهزدگي، اشرافيگري، ويژه سازي و انحصار طلبي كه از زمان خليفهي سوم بين مردم و مسئولان رواج يافته بود.اشاره كرد
حضرت در اين زمينه ميفرمايند«إِيَّاكَ وَ اَلاِسْتِئْثَارَ بِمَا اَلنَّاسُ فِيهِ أُسْوَةٌ؛ بپرهيز از انحصار گرايي در چيزهايي كه مردم در آن برابرند.(آمدي، غرر الحكم، ص48)
ايشان فرهنگ فقر زدايي را گسترش داده و آن مسئوليتي عظيم براي توانمندان و ثروتمندان ميشمارند و ميفرمايند: با كمك ديگران نعمتتان در مقابل بلا بيمه ميشود.(آمدي، همان، ص379)
و همين طور كمك نكردن به محتاج را عامل از بين رفتن نعمت ميدانند (همان، ص371)همچنين امام براي مقابله با اين امور به آموزش قناعت اقدام ميكنند(رك. همان، ص 209) يادآور ميشوند كه گاهي بزرگترين نعمت انسان اين است كه به اندازهی كفاف خود راضی باشد و چشم طمع به مال دنيا و ديگران نداشته باشد چرا كه بزرگترين ذلّت از نظر ايشان حرص بر دنياست(رك. ابن بابويه حقي من لا يحضر الفقيه ج4 ص 38)
3- افزایش حس رقابت
یکی دیگر از اصول مؤثر در افزایش بهرهوری افزایش حسّ رقابت بین کارکنان است؛ حضرت علی(ع) این کار را با قرار دادن بازارهای مختلف در کنار هم انجام دادند؛ چرا که شکل بازارها در زمان ایشان طوری بود که برای مثال خرما فروشها در یک محل و ماهی فروشها در محل دیگر بودند، و این خود در بین افراد ایجاد رقابت میکرد(قرشی حیاه الامام حسین ص44) این اقدام امام علی(ع) یعنی سرجمع، کردن کسبه هر شغلی علاوه بر ایجاد رقابت در بازار با وجود آوردن تمرکز در کسب و کار و در نتیجه میسر شدن کنترل بیشتر استاندارد و افزایش مهارت افراد و کاهش هزینهها به افزایش بهرهوری کمک شایانی میکرد.
4-برنامه ریزی
از نظر امام، مدیران دلسوز باید در افزایش بهرهوری به دنبال رفع موانع باشند یکی از موانع مهم اجتماعی، تولیدی از دست رفتن فرصتهاست، ایشان در این زمینه میفرمایند: پیش از آنکه فرصت از دست برود و اندوه به بار آورد از آن استفاده کن(نهج البلاغه،نامه 31) ایشان در راستای بهینه استفاده کردن از فرصتها میفرمایند: امروز را غنیمت بدان و به گذشته رفته و آیندهی نیامده فکر نکن و از اینکه به عمر اطمینان کنی پرهیز کن(آمدی، همان، ص472)
ایشان برای هدر نرفتن فرصتها به اهمیت برنامهریزی در زندگی اشاره میکنند و میفرمایند: مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسمت تقسیم کند زمانی برای نیایش و عبادت و زمانی را برای تأمین هزینهی زندگی و زمانی برای واداشتن نفس به لذّتهای حلال(حکمت 39) که این برنامه با توجه به تأمین سلامت انسان بر کمیت کار او و افزایش بهرهوری در نتایج کمک بسیاری میکند.
بنابراين توجه به روحیه و انگیزهی کارکنان و بهبود رابطهی مدیر و زیردستان تأثیر بسزایی بر افزایش بازدهی کاری و بالارفتن راندمان خدمت دارد، از طرفی ایجاد جوّ اعتماد و افزایش صمیمیت بین کارکنان نیز باعث افزایش کیفیت خدمات و جلب رضایت مردم و مشتریان میشود، یعنی مسئولان میتوانند با انتصابهای صحیح و به جا و نظارت بر عملکرد کارکنان در ارائهی خدمات به ارباب رجوع و رسیدگی به امور مردم تودههای مردم را با خود همراه کنند و از آنها به عنوان نیرویی در جهت افزایش خدمات استفاده نمایند.
فهرست منابع
1. نهج البلاغه دشتی، مشهد عروج اندیشه چاپ اول 1387،2
2. آمدی- عبد الواحد، غررالحکم و دررالکلم، قم دفتر تبلیغات اسلامی 1366
3. ابن بابویه قمی، محمد علی، (شیخ صدوق) من لا یحضره الفقیه، قم جامعهی مدرسین، 1413
4. پیمان، حسین، بهرهوری و مصداقها، بیجا، ناشر زمینه، 1374
5. شریف قرشی، محمد باقر، حیاه الامام حسین، قم، ایرانی 1413
6. طبری، تاریخ طبری، ترجمهی ابوالقاسم پاینده، اساطیر،1370
7. کوفی، محمدبن اشعث، جعفریات، مکتب نینوی حدیثیه، بیتا
8. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دارالمکتب اسلامیه، بیتا.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 27