سنجش نیت

سنجش نيت

رسول خدا  صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نيت مؤمن بهتر از عمل اوست و نيت كافر بدتر از عملش باشد و هر كس، طبق نيتش كار مي‌كند.(كليني، 1369، ج3، ص133)

اصلاح كدام نيت؟

اصلاح نيت از مشكل‌ترين اعمال انسان است، زيرا نيت تابع حالت نفسانى است و قبول و رد و درجات كمالش مربوط به همان حالت نفسانى مي‌باشد و اصلاح نيت فقط با بيرون ساختن محبّت دنيا، سعي و جديت و تفكر صحيح امكان‌دارد؛ زيرا دل، سلطان و فرمانرواى بدن است و همه‌ی اعضا و جوارح، محكوم فرمان او مي‌باشند و در يك دل دو محبت متناقض جمع نمی‌شود.

 كسى كه محبّت دنيا در دلش جاي‌گزين‌شده و آخرت را فراموش‌كرده‌است، هميشه فكر و خيال و اعضا و جوارحش متوجّه دنياست و هر عملى كه انجام‌مي‌دهد نتيجه‌ی غایى و مقصود حقيقي‌اش دنياست اگر چه به‌ دروغ دم از خدا و آخرت ‌زند. از اين رو در عبادات و طاعاتش هم اعمالى را انتخاب‌مي‌كند كه به آن‌ها وعده‌ی مال بسيارى داده‌شده و به طاعاتى كه موجب تقرّب و محبت به خداست؛ اعتنایى ندارد.

كسى كه دوستي مقام و شهرت دلش را فراگرفته، در همه‌ی اعمال و رفتارش از آن منظور و هدف پيروى مي‌كند.

و عمل بنده خالص نگردد تا زمانى كه تمام اهداف فاسد كه موجب دورى از حق‌تعالى است از دل بيرون رود.

نيت چند درجه؟

درجات نيت در مردم متعدّد و بلكه بي‌شمار است و هر انسانى در حالات مختلف و متفاوت نيت‌هاى مختلف و متفاوتی دارد كه برخى از آن‌ها موجب باطل‌شدن عمل و بعضى موجب درستى آن و پاره‏‌اى موجب كمال و ترقى اعمال ‌است. آن‌چه موجب فساد و بطلان عمل است رياى خالص است كه علاوه بر اين‌كه  ثواب عبادت را از بين مي‌برد موجب كيفر هم مي‌شود.

اما ضميمه نمودن بعضى از مطالب مباح دنيوى مانند وسعت رزق و طول عمر اشكال ندارد، زيرا گزاردن نماز حاجت و نماز استخاره و تلاوت قرآن و اذكار و دعوات مأثوره، بدون شك عبادت است و به آن امر شده و اين مطالب دنيوى از نتایج آن‌ها ذكر‌شده‌‌است و محال‌است كه انسان قصد و نيت خود را از آن‌ها خالى‌كند، زيرا نيت چنان‌كه دانستید گفتن به زبان‏ و خطور به دل نيست، بلكه واقع و حقيقت آن در باطن دل انسان پنهان است و انگيزه‌ی حقيقى انسان هم همان واقع و حقيقت است.

نيت شما كدام است؟

1. نيت كسانى كه به عذاب و عقاب آخرت مي‌انديشند و دنيا در نظرشان پست مى‏شود و عبادت خويش را براى ترس از عذاب انجام مي‌دهند.

2. كسانى كه نعمت‏هاى بهشت و حور و قصور آن‌ها را به عبادت تحريك مي‌كند.

3. كسانى كه در نعمت‌هاى بى‏پايان خدا مي‌انديشند و چون شكر منعم را واجب مي‌دانند، براى سپاس‌گزارى خدا عبادتش مي‌كنند.

4. كسانى كه از راه حيا و شرمسارى عبادت خدا مي‌كنند، زيرا او را بر نهان و آشكار خود مطّلع مي‌دانند.

5. كسانى كه خدا را به قصد تقرّب عبادت مي‌كنند و مقصود قرب معنوى بنده است كه از نقص‌هاي خود كاسته و به‌كمال نزديك شود.

6. كسانى كه خدا را براى اهليت و سزاواريش عبادت مي‌كنند، براى اين‌كه سزاوار عبادت‌است.

7.كسانى كه براى محبت و دوستى خدا او را عبادت می‌كنند و اين بالاترين درجات مقرّبين است.

توجه: گروهى از دانشمندان عبادت دسته 1و2 را باطل دانسته‏اند، ولى اينان حقيقت تكليف و درجات مردم را به‌خوبى ندانسته‏اند كه بيشتر مردم (به اصطلاح اين زمان و ملاحظه‌ی احوال نود و نه درصد این مردم)، ممكن نيست عبادات خود را به غير از اين دو وجه انجام‌دهند و غير از اين را نمي‌توانند درك‌كنند و اين نيت منافى با اخلاص نیست؛ زيرا عبادت به‌قصد آن‌چه در آخرت وعده‌داده‌شده، از شائبه‌های دنيوى پاك و خالص است و دليلى هم نداريم كه عبادت بايد خالصاً لوجه اللَّه باشد و از اين گونه اغراض هم خالى باشد، بلكه دليل بر عكس اين عقيده موجود است. مانند آيات‌ شريفه‌ي:ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً (اعراف/56) وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً (انبیا/90) و نيز امير‌المؤمنين علیه السلام در وقف‌نامه‌ی خود مي‌نويسد: هذا ما أوصی بِهِ وَقَضی بِهِ فِی ماله عَبْدُاللّه علیٌّ ابتغاءَ وجه اللّه ، لیولجنی به الجنّة ویصرفنی به عن النّار ویصرف النّار عنّی یوم تَبیَضُّ وجوهٌ وتسودُّ وجوهٌ. آن چیزی است که وصیّت نموده ودستور داده‌است به آن در اموال و داراییش، بنده‌ی خدا علی، برای خشنودی خدا، تا مرا به واسطه‌ی آن به بهشت برد و دوزخ را از من دور سازد و آتش جهنّم را بر من روا ندارد در روزی که گروهی روسفید و گروهی روسیاه می‌شوند.(نراقي، ج2، ص50) و گويا اين‌ها حقيقت معنى نيت را درك‌نكرده و گمان‌كرده‏اند، كه با گفتن اين‌كه عملم را براى محبت خدا انجام مي‌دهم درست مى‏ شود، غافل از اين‌كه اين گفتار جز لقلقه‌ی زبان و ادّعایى كاذب بيش نيست و حقيقت نيت همان ميل و توجّه دل‌است به‌ آن‌چه مي‌خواهد و اگر محبّت خدا، مطلوب دل نباشد با گفتن به زبان و خطور به‌دل به دست نمي‌آيد و مثل اين‌ا‌ست كه شخص سير بگويد: من ميل به غذا دارم؛ پيداست كه اين گفتن براى او اشتها نمى‏آورد.

 

و امّا

راجع به بهتر بودن نيت مؤمن از عملش و بدى نيت كافر نسبت به عملش، علتش اين‌ است كه مؤمن كارهاى خير زيادى را قصد مي‌كند كه به انجام آن موفّق نمي‌شود و هم‌‌چنين كافر نسبت به مقاصد زشت و بدش؛ و از امام صادقu روايت شده كه چون عمل در معرض (خطر) ريا است اما نيت خالص براى خدا است، نيت مؤمن از عملش بهتر است و خدا به نيت ثوابى می‌دهد كه به عمل ندهد.

 

منابع

*قرآن كريم.

1. رك. كليني، محمد بن يعقوب، أصول الكافي، ترجمه‌: مصطفوى، ج 3، تهران، كتاب‌فروشي علميه‌ی اسلاميه، 1369.

2. نراقي، احمد بن محمد، مستندالشيعه، قم، مكتبة آيت الله العظمي مرعشي نجفي، 1405.

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 28